تنظیم و نگارش: سید هادی خسروشاهی
تذکر: نزدیک به ربع قرن پیش در شهرستان تبریز کتابی، به نام «تفسیر آیات مشکله قرآن» به قلم آقای «یوسف شعار» منتشر شد. مؤلف آن کتاب بدون ملاحظه اصول و قواعد تفسیر، به توضیح یک رشته آیات پرداخت و در نتیجه دچار لغزشهایی نابخشودنی گردید. این سلسله مقالات نقد نظرات مؤلف مذکور است.
در این که چرا این سوره‌ی مبارکه بدون «بسم الله» آغاز شده است سخنان و نظریاتی مطرح شده است و از پیشوایان مادر این باب مطالبی منقول است که به گونه فشرده به آنها اشاره می‌شود:1- در این سوره از توبیخ مشرکان و تضییق بر آنها سخن به میان آمده و تهدید شده‌اند که اگر در ظرف چهارماه ایمان نیاورند باید آماده نبرد شوند و... از این لحاظ مناسب نبود که این گونه از آیات با «بسم الله» که مظهر رحم و عطوفت و مودت است، آغاز شود.
2- مضامین این سوره با مضامین سوره پیش (انفال) متحد است بر اثر این ارتباط که میان این دو سوره وجود دارد، این سوره بدون بسم الله نوشته شده تا گواه بر ارتباط مضامین این دو سوره با یکدیگر باشد.
ابن عباس از عثمان پرسید که چرا این سوره «بسم الله» ندارد؟ وی در پاسخ گفت: سوره (انفال) از سوره‌هائی است که در آغاز ورود پیامبر به مدینه نازل گردیده و سوره‌ی برائت از سوره‌هائی است که در اواخر هجرت نازل شده است و چون مطالب آیات دو سوره کاملاً با هم ارتباط دارند، و ما از رسول خدا از جزء بودن این سوره از سوره‌ی انفال مطلبی نشنیدیم از این نظر این دو سوره را پهلوی یکدیگر قرار دادیم و در اعداد سوره‌های (السبع الطوال) آوردیم.
حدیث مزبور تا حدی برای ما کیفیَّت نظم و ترتیب آیات و سُور را روشن می‌کند و می‌رساند که مطلب آن طور که نویسنده تفسیر تصور کرده است که نظم و ترتیب فعلی آیات با ترتیب نزول یکی بوده است، صحیح نیست بلکه اصحاب رسول خدا در نظم سور، به طور مسلم و (محتملاً) در قرار دادن برخی از آیات در برخی از سور، بی‌دخالت نبوده‌اند، و البته شما می‌توانید مشروح این بحث را در کتابهای مربوط به نظم و تاریخ قرآن بخوانید (و ناگفته پیدا است که این موضوع غیر تحریف است که همه مسلمانان دانشمند بر بطلان آن اتفاق دارند).
نویسنده تفسیر همان وجه دوم را انتخاب نموده (1) و نیز اضافه می‌نماید علت اینکه این قسمت (سوره توبه) از انفال جدا نوشته شده و نام مخصوص (توبه یا برائت) به آن داده‌اند، شاید این است که حضرت علی (علیه‌السلام) از طرف پیامبر مأموریت یافت که روز عید قربان از اول سوره تا آیه 37 در منی برای مردم بخواند و این قسمت اهمیت داشت و به این جهت از انفال جدا گردید و نام بخصوصی داده‌اند.
جای تعجب است که نویسنده‌ی تفسیر، لااقل همین قدر اعتراف می‌کند که در نظم قرآن، اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) اعمال نظر می‌کردند و ما این اقرار و اعتراف ایشان را اتخاذ سند می‌کنیم تا برایشان ثابت شود که اصحاب رسول خدا در نظم و ترتیب سور و برخی از آیات دخالت داشته‌اند.
پی‌نوشت‌ها:
1. به مطلب 45 از تفسیر آیات مشکله ص 172 بازگشت شود.
منبع مقاله :خسروشاهی، سیدهادی، (1371) تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن، قم: انتشارات توحید، چاپ سوم.
