ساختار پرسشنامه

مقدمه

عبارت "موفقیت هر تحقیق در گرو طراحی پرسشنامه‌ای خوب، جامع و کامل می‌باشد"، بدان معنا است که نتیجه هر بررسی بستگی مستقیم به کیفیت پرسشنامه و سئوالات آن دارد. چنانچه پرسشنامه‌ای به خوبی تنظیم شود، می‌تواند نیازهای تحقیق را مرتفع سازد. در غیر این صورت، بخشی از این نیازها برطرف نشده و باعث کاهش اعتبار تحقیق و یا حتی زیرسوال بردن آن می‌شود و کل اعتبار تحقیق را مخدوش می‌نماید. تهیه و تدوین پرسشنامه و نیز طرح سؤالات آن علاوه بر دارا بودن دانش مورد نیاز، یک فن، ذوق و هنر است. لذا طراحی سوال را بیشتر باید یک کار تکنیکی و هنری ظریف پنداشت تا یک کار صرفاً علمی.

تعریف پرسشنامه

اطلاعات و داده‌های آماری که برای یک تحقیق یا بررسی مورد نیاز می‌باشد، بایستی به صورت مستند جمع‌آوری شود تا در صورت لزوم و نیز به هنگام مشاهده خطا یا اشتباه قابل دسترسی، ارزیابی و کنترل مجدد باشد. راحت‌ترین، فراوان‌ترین، ارزان‌ترین و متداول‌ترین وسیله، استناد مکتوب می‌باشد که هم از نظر زمانی قابل نگهداری و بایگانی می‌باشد و هم از نظر مالی از بقیه روش‌ها ارزان‌تر بوده و ابزار و لوازم آن نیز بطور چشمگیری فراوان‌تر است.
معمولاً ورقه با دفترچه‌ای که در آمارگیری‌ها برای اخذ و ثبت اطلاعات و داده‌های آماری بکار می‌رود را پرسشنامه می‌نامند. پرسشنامه رایج‌ترین، ابتدایی‌ترین، ساده‌ترین، و نیز مهم‌ترین وسیله تحقیق است که در اختیار محقق قرار می‌گیرد تا اطلاعات مربوط به هر فرد جامعه آماری (یک واحد) را ثبت نماید. بنابراین می‌توان گفت که پرسشنامه ابزار سازمان یافته و منظمی می‌باشد که برای جمع‌آوری داده‌های اولیه در تحقیق بکار می‌رود.
پرسشنامه حاوی مجموعه‌ای از پرسش‌ها است که به منظور خاصی طراحی می‌شوند تا پاسخگو برای آنها پاسخی در نظر بگیرد. در پرسشنامه ممکن است جملاتی که شکل دستوری سوال را ندارند، اما ماهیت و مفهوم سوال را همراه خود دارند، وجود داشته باشد. مثلاً وقتی که در پرسشنامه‌ای عبارت "تاریخ تولد" نوشته می‌شود، عبارتی است که شکل ظاهری سوال را ندارد، اما منظور و محتوای آن، پرسش درباره تاریخ تولد پاسخگو می‌باشد.
پرسشنامه خوب طراحی شده باید در پاسخگو ایجاد انگیزه نماید تا آن را با اطلاعات دقیقی تکمیل نماید. پرسشنامه باید برای آنچه قرار است اندازه‌گیری کند، کاملاً انعطاف‌پذیر باشد. هر چند همه پرسشنامه‌ها برای اندازه‌گیری هر نوع داده‌هایی مناسب نیستند.
یادآوری این نکته ضروری است که برای طراحی پرسشنامه و سئوالات آن، اصولی وجود دارد که به هنگام طراحی پرسشنامه باید در نظر گرفته شوند و با رعایت آنها می‌توان به پرسشنامه قابل قبولی دست یافت. در مقابل با دوری جستن از برخی نکات منفی، ضعف‌ها، تله‌ها و دام‌ها می‌توان کیفیت پرسشنامه را بهبود بخشیده و آن را غنی، جامع و کامل کرد.
متاسفانه هیچ مبنای نظری و قواعد متقن و محکمی برای طرح و تدوین پرسشنامه‌ای بدون نقص وجود ندارد. تنها چیزی که می‌تواند محقق را در تنظیم پرسشنامه خوب راهنمایی کند، همان اصولی است که بر مبنای تجربه حاصل شده و به صورت لیستی از بایدها و نبایدهای است که از تجربه سایر محققان در اختیار می‌باشد.

انواع پرسشنامه

ابزار جمع‌آوری اطلاعات و داده‌های مورد نیاز یک بررسی که پاسخ دهندگان بدان وسیله پاسخ مناسب پرسش‌ها را داده یا عقاید خود را ابراز می‌کنند، بر دو نوع است:
* دسته اول آنهایی که به جمع‌آوری اطلاعات واقعی می‌پردازند و "پرسشنامه" (1) نام دارد.
*دسته دوم آنهایی که به جمع‌آوری عقاید و نظرات افراد جامعه می‌پردازند و "عقیده سنج" (2) نامیده می‌شوند.
هر چند این ابزار می‌تواند ترکیبی از هر دو نوع فوق یا فقط یکی از آن‌ها باشد، ولی آنچه در این کتاب مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد، فرم جمع‌آوری داده‌ها به صورت عام، و بدون در نظر گرفتن تفکیک فوق می‌باشد.
از نظر فیزیکی، پرسشنامه می‌تواند به دو صورت طراحی و تنظیم شود:
نخست آنکه پس از طرح هر سوال، در زیر یا مقابل آن جایی برای پاسخ آن سوال در نظر گرفت. شکل دیگر، آن است که سؤالات پرسشنامه را جداگانه در ورقه‌ای پشت سر هم نوشته و ورقه‌ی جداگانه‌ای هم برای جواب‌های آن اختصاص داد. روش اول متداول‌تری می‌باشد زیرا برای اجرای روش دوم، بکارگیری پرسشگران کاملاً آموزش دیده و ورزیده ضروری است.

خصوصیات پرسشنامه

پرسشنامه باید به گونه‌ای طراحی شود تا هم بتواند ابتدائاً در پاسخگو علاقه و انگیزه ایجاد نماید و هم بتواند در تمام مدت مصاحبه او را همچنان علاقمند باقی نگه دارد تا اطلاعات لازم را در اختیار گذارد.
رعایت نکات زیر در طراحی و تدوین پرسشنامه خوب و کارآ ضروری می‌باشد.
- قبل از طرح سوال و پرسشنامه، باید به دنبال اهداف تحقیق و شناسایی اقلام اطلاعاتی مورد نیاز پروژه تحقیقاتی رفت. سپس بر مبنای آن به طرح سوال پرداخت. لذا لازمه طراحی پرسشنامه، شناخت مسئله و موضوعی است که مطالعه، بررسی و حل آن را برعهده گرفته است. بنابراین، تا محققی دقیقاً نداند که چه می‌خواهد و به دنبال چه چیزی می‌گردد، در طراحی پرسشنامه مطلوب موفق نخواهد شد. در نتیجه هر چه بیان اهداف تحقیق واضح‌تر و صریح‌تر باشد تنظیم پرسشنامه ساده‌تر است.
- هدف تحقیق باید همواره در پرسشنامه مراعات شود. بدین معنا که براساس هدف تحقیق، متغیرهایی که باید اندازه‌گیری شوند را مشخص کرده و سوالاتی متناسب با اندازه‌گیری این متغیرها، طراحی و پیش‌بینی نمود.
- پرسشنامه خود را حتماً برای چند نفر از نزدیکان انجام، تکمیل و امتحان نمایید تا سوالات روان‌تر و شیواتر شود. لذا صرف وقت برای تصحیح و بهتر نمودن پرسشنامه (قبل از اجرای عملیات میدانی) اهمیت فراوانی دارد و نباید آن را کار بیهوده و اتلاف وقت دانست. زیرا پس از آغاز عملیات میدانی، تصحیح پرسشنامه دیگر امکان‌پذیر نیست.
- معمولاً بخش اول پرسشنامه را سوالات سجلی یا زمینه‌ای مثل؛ سن، جنس، شغل، تحصیلات، مذهب، نژاد، وضعیت نظام وظیفه، وضعیت تاهل و ... تشکیل می‌دهد. حتی‌الامکان باید تلاش نمود که در این قسمت سوالات متعددی پرسیده نشود. زیرا اولاً موجب طولانی‌تر شدن پرسشنامه می‌شود.
ثانیاً پاسخگو ممکن است احساس نماید که سوالات بی‌ربط است و لذا آن را دخالت در امور خصوصی خود تلقی نماید. به هر حال در صورت استفاده از سوالات زمینه‌ای، حتی‌الامکان باید گزینه‌های آن جامع و استاندارد در نظر گرفته شود.
پرسشنامه طولانی یا پرسشنامه‌ای با سوالات نامربوط، برای مصاحبه‌گر و هم برای مصاحبه شونده دلسرد کننده است. لذا طولانی بودن حجم پرسشنامه، علاوه بر اینکه در بی‌حوصلگی، خستگی و عدم تمایل به همکاری مصاحبه‌گر و پاسخگو موثر است، در نرخ امتناع از پاسخگویی و نیز کیفیت یافته‌ها تاثیر می‌گذارد. بنابراین می‌توان گفت که پرسشنامه هر چقدر کوچک‌تر باشد، با حفظ رسیدن به اهداف تحقیق و مرتفع کردن نیازهای اساسی، تمایل و رغبت مصاحبه‌گر و پاسخگو به انجام آن بیشتر می‌شود. در شرایط ساده و معمولی، زمان تکمیل و مصاحبه برای هر پرسشنامه نباید بیشتر از حدود 30 تا 40 دقیقه بطول انجامد. باید توجه داشت که در مصاحبه طولانی ممکن است، اختلافاتی نظیر قطع مصاحبه به وسیله شخص سوم و تلفن یا تعجیل پاسخگو اتفاق افتد که موجب ناتمام ماندن پرسشنامه می‌شود.
- تعداد سوالات پرسشنامه نیز نباید آنقدر زیاد باشد که پاسخگو حوصله و توانایی ادامه پاسخگویی را نداشته باشد یا پرسشگر حوصله پرسیدن آنها را نداشته باشد. بنابراین با شرط دستیابی به اطلاعات مورد نیاز تحقیق، تعداد سوالات پرسشنامه در حداقل ممکن الزامی است.
- هر پرسشنامه باید از نظر بزرگی و میدان عمل محدود به موضوع و هدف مطالعه باشد. در نتیجه چون نباید از چیزهای دیگری جز موضوع خود بپرسد، زمان تکمیل آن هم نباید طولانی شود. همان‌طور که قبلاً گفته شد بسیاری از محققین زمان مطلوب برای تکمیل هر پرسشنامه را حداکثر نیم ساعت ذکر نموده‌اند و پرسشنامه‌های طولانی‌تر را غیرمفید دانسته‌اند. (3)
- ماهیت پرسشنامه‌ها، محرمانه بودن آنها است. لذا حتی‌الامکان سعی شود از پرسشنامه‌های بی‌نام و نشان (برای پاسخگو) استفاده شود تا ضمن حفظ محرمانه بودن آنها، پاسخ‌های عینی‌تر و دقیق‌تری به دست آید. به همین دلیل نباید از پاسخگو خواسته شود که پرسشنامه را امضا نماید. ولی چنانچه مجبور به این کار هستید، به وی اطمینان کافی داده شود که این پرسشنامه کاملاً محرمانه خواهد ماند و به هیچ وجه، موقعیت اجتماعی، شغلی و امنیتی پاسخگو را تهدید نخواهد کرد و اطلاعات پرسشنامه در هیچ محکمه‌ای قابل طرح نخواهد بود.
پرسشنامه باید دارای ظاهری زیبا، جذاب، آراسته و منظم و نیز دارای چاپی روشن و پاکیزه باشد. بدین معنا که شکل ظاهری و چاپ پرسشنامه باید بگونه‌ای باشد که ویرایش، کد‌گذاری، وارد کردن اطلاعات در کامپیوتر و یا استخراج دستی داده‌ها به سهولت انجام‌پذیر باشد. در نظر گرفتن حاشیه کافی و فاصله مناسب بین سئوالات می‌تواند بر جذابیت و زیبایی پرسشنامه بیفزاید.
- در طراحی پرسشنامه باید همواره مدنظر باشد که پرسشنامه را مستقیماً و هم زمان کدگذاری کرده و حتی آمارگیر بتواند در زمان عملیات میدانی، به راحتی از عهده انجام این کار برآید. او مجبور نباشد پس از انجام و اتمام مصاحبه، مجدداً به دوباره کاری بپردازد و در منزل یا محل کار به کدگذاری یا تصحیح کدها اقدام نماید.
- به منظور بالا بردن میزان همکاری و نیز افزایش پاسخ افراد جامعه، ضروری است که پروژه تحقیقاتی را به تایید یک سازمان یا موسسه رسمی ذیصلاح رسانده و عنوان آن سازمان یا موسسه در بالای پرسشنامه درج شود.
- در پرسشنامه پستی باید توجه نمود که نبودن مصاحبه‌گر به معنای آن است که پرسشنامه باید به مراتب ساده‌تر باشد. زیرا امکان ارائه هیچ‌گونه توضیح اضافی برای پاسخگو وجود ندارد.
پرسشنامه را حتماً با یک سوال باز ختم کنید. برای مثال "آیا موضوع ناگفته دیگری وجود دارد که مایل باشید درباره آن مطلبی بنویسید؟" وجود این سؤال برای آنهایی که احساس می‌کنند"نکته اصلی و واقعی پرسشنامه مفقود است" و پرسشنامه نتوانسته است رضایت آنها را جلب کند، این امکان را فراهم می‌سازد تا درباره موضوع مورد بحث و مطالب جالب مربوطه با محقق و مجردی طرح سخن بگویند. بسیاری از اوقات می‌توان نکات مفید و ارزشمندی را در این پاسخ‌ها یافت و در آینده از آنها استفاده نمود. در حقیقت می‌توان پیشنهاد تحقیقات بعدی خود را از لابلای پاسخ همین سوالات پیدا نمود.
- در هر پرسشنامه محلی برای شماره مسلسل یا شماره ردیف اختصاص یابد تا ضمن آگاهی از شمارش پرسشنامه‌ها، کنترل آنها آسان‌تر انجام شود و پرسشنامه‌های مفقوده زودتر مشخص شود.
- وقتی که تعدد صفحات پرسشنامه بیشتر از یک صفحه باشد، باید حتماً صفحات پرسشنامه شماره‌گذاری شود.
- در انتهای پرسشنامه محل مناسبی برای امضای کسانی که مستقیماً با پرسشنامه و عملیات میدانی ارتباط دارند، در نظر گرفته شود. برای مثال برحسب وجود همکاران طرح، می‌توان جایی را برای افراد زیر در نظر گرفت.

مامور	نام و نام خانوادگی	تاریخ	امضا	ملاحظات
پرسشگر		/   /   13
بازبین محلی		/    /   13
کدگذار		/   /   13
بازبین ستادی		/    /   13
اپراتور کامپیوتر		/    /  13
اپراتور دوم		/    /  13

پایایی و روایی پرسشنامه

پایابی (4) یا اعتبار هر پرسشنامه بدان معنا است که اگر همان پرسشنامه در شرایط مشابه و در زمان‌ها و مکان‌های مختلف مورد استفاده قرار گیرد، نتایج و اطلاعات مشابهی را در اختیار بگذارد. به عبارت دیگر، به کیفیت ثبات و پایداری اندازه‌گیری که همان میزان تشابه اطلاعاتی که با یک روش اندازه‌گیری به کرات به دست می‌آید، پایایی اطلاق می‌گردد.
روایی (5) یا قابلیت اطمینان پرسشنامه بدان معنا است که پرسشنامه قادر به اندازه‌گیری واقعی متغیرهای مورد بررسی باشد. به عبارتی دیگر، دقت اطلاعات مورد بررسی را قابلیت اطمینان یا روایی پرسشنامه گویند.
پرسشنامه باید از روایی و پایایی لازم برخوردار باشد تا محقق قادر باشد یافته‌های آن را مورد آزمون (آزمون‌های فرضیه) قرار دهد.
چنانچه بخواهیم تناظری بین یک تیرانداز و هدفش با روایی و پایایی پرسشنامه برقرار کنیم، درصدد دفعاتی که تیرانداز می‌تواند به نقطه هدف بزند معادل روایی است. تعداد دفعاتی را که می‌تواند به یک نقطه مشخص بزند (هر چند این نقطه هدف نباشد) معادل پایایی است. این تناظر در نمودار شماره 1 نشان داده شده است.
معمولاً عواملی نظیر: تعریف روشن مفاهیم و اصطلاحات، آموزش و توجیه آمارگیران، هم سطح و متجانس بودن پاسخگویان، وضعیت ظاهری و نحوه سوالات و حتی روش جمع‌آوری اطلاعات و ... بر روایی و پایایی پرسشنامه تاثیر دارند.
روش‌های اندازه‌گیری روایی و پایایی پرسشنامه از حوصله این کتاب خارج است و باید در جای دیگری مورد بررسی قرار گیرد.

مراحل طراحی پرسشنامه

در طراحی پرسشنامه حتماً از دیگران کمک بگیرید و پرسشنامه‌های مشابه دیگران را با دقت مطالعه نمایید تا بتوانید نکات مثبت آنها را در پرسشنامه خود لحاظ نموده و نکات منفی آنها را در پرسشنامه خود راه ندهید. از طرفی دیگر، پرسشنامه خود را برای تصحیح، اصلاح و بهبود به دیگران نشان بدهید و از آنان بخواهید تا آن را با دقت و با دید انتقادی خوانده و اظهار نظر نمایند. حتی اگر برخی این کار شما را دلیل بر بی‌تجربگی شما تلقی نمایند، از انجام آن منصرف نشوید و بر انجام آن تاکید نمایید. زیرا با این کار بسیاری از نکات ضروری طرح یک پرسشنامه، برای طراح آن یادآوری می‌گردد.
توصیه می‌شود به جای یک نفر، کمیته‌ای مرکب از تخصص‌های مرتبط با موضوع تحقیق به طراحی و تنظیم پرسشنامه بپردازند. زیرا هر تحقیق نیازمند تخصص‌های مختلف می‌باشد. مزیت دیگری که این کمیته می‌تواند به همراه داشته باشد، آگاهی بیشتر آن جمع به آداب، رسوم، فرهنگ و سنت‌های جامعه مورد بررسی است. زیرا برای مثال: در بسیاری از جوامع تمایلی به پاسخگویی به غریبه‌ها و به جنس مخالف وجود ندارد. درجه ممنوعیت بسیاری از موضوعات مشخصی، از محله‌ای به محله دیگر فرق می‌کند. چنین موضوعاتی همانند سطح تحصیلات، درآمد و موضوعات مذهبی برای بعضی از مناطق ممکن است خجالت‌آور باشد و در نتیجه از پاسخ دادن به آنها امتناع ورزند.
تنظیم و طراحی پرسشنامه دارای مراحل مختلفی است که باید تمامی مراحل آن با دقت انجام پذیرد. یادآوری این نکته ضروری است که مطلوب بودن نتایج نهایی حاصل از پرسشنامه، فقط می‌تواند معادل با ضعیف‌تری زنجیره از فرآیند طراحی آن پرسشنامه باشد.
مراحل دوازده‌گانه طراحی یک پرسشنامه مطابق نمودار شماره 2 است.
هرچند ممکن است، برخی از افراد در تقدم و تاخر این مراحل جابه جایی انجام دهند و مرحله‌ای را قبل از مرحله دیگر انجام دهند، یا بعضی از مراحل را تواماً با هم انجام دهند، اما رعایت همه این موارد ضروری می‌باشد.
گروهی دیگر، ممکن است بعضی از این مراحل را مقدماتی، پیش پاافتاده، مختصر و غیر ضروری تصور نمایند. در نتیجه از رعایت و اجرای آنها چشم پوشی کنند. لیکن مجدداً یادآوری می‌شود که رعایت هر یک از مراحل مذکور، نقش بسیار اساسی و کلیدی را در طراحی پرسشنامه خوب ایفا می‌کند.
در زیر به تشریح هر یک از این مراحل خواهیم پرداخت.

1- تببین عنوان، هدف و مقدمه مختصر:

به هنگام طراحی پرسشنامه باید ابتدا عنوان دقیق و اهداف اصلی و فرعی آن را دقیقاً بیان نمود. از جمله نکاتی که در هدف تحقیق باید مورد توجه قرار گیرد، مشخص کردن زمان و مکان تحقیق، یعنی دوره زمانی که تحقیق باید انجام شود و نیز مکانی که باید پاسخگویان این بررسی از آنجا انتخاب شوند، می‌باشد. همچنین به منظور آشنایی پاسخگویان با اهداف تحقیق و نیز تشویق و ترغیب آنان برای اختصاص زمانی جهت تکمیل پرسشنامه و همکاری با پرسشگر، پرسشنامه نیازمند یک مقدمه کوتاه، شیوا و دلنشین است. مخصوصاً در پرسشنامه‌های پستی که پاسخگو باید سوالات را بدون کمک و توضیح پرسشگر پاسخ بدهد. تشکر و قدردانی مختصر از پاسخگو و یادآوری پاکت تمبر زده شده‌ی آدرس نویسی شده در این مقدمه الزامی است. این نوشته کوتاه که بیانگر اهداف تحقیق و ضرورت آن می‌باشد باید به صورت مکتوب باشد.
نگارش این قسمت (مقدمه پرسشنامه) را می‌توان در مراحل بعدی تحقیق انجام داد.

 

2 - تبیین فرضیه‌ها و سوالات تحقیق:

قبل از مرحله طراحی سوال، ضروری است سوالات تحقیق که محقق به دنبال یافتن پاسخی برای آنها است، تبیین شوند. همچنین فرضیه‌هایی که تحقیق برای درست یا نادرست بودن آن اجرا می‌شود، مشخص گردد. هر چند به دلیل کم بودن (انگشت شمار) تعداد سوالات تحقیق یا فرضیه‌های تحقیق، ممکن است اهمیت این مرحله برای طراح پرسشنامه کم‌رنگ جلوه نماید و به بهانه معلوم بودن آنها، زمان کمتری صرف تبیین فرضیه و سوالات تحقیق نماید. لیکن باید به خاطر داشت که اندک بودن تعداد سوالات یا فرضیه‌های تحقیق، نمی‌تواند دلیلی بر کم اهمیت بودن آنها باشد.

3- تهیه جداول خالی:

به منظور مشخص کردن اینکه دقیقاً چه اطلاعاتی مورد نیاز می‌باشد، ضروری است تا ابتدا جداول نهایی مورد نیاز در مرحله استخراج و تجزیه و تحلیل که باید اطلاعات جمع‌آوری شده در آن خلاصه شوند را مشخص نمود. به این جداول، جداول خالی یا ظاهری (6) می‌گویند. مشخص نمودن جداول خالی، به محقق کمک می‌کند تا معلوم نماید که در پایان طرح به چه داده‌ها و اطلاعاتی نیاز دارد. به خاطر داشت که این جداول شامل جداول فراوانی یک بعدی نیز می‌توانند باشند. در عمل ممکن است بسیاری از محققین این مرحله را به صورت عملی انجام ندهند و آن را غیرضروری یا پیش پا افتاده تلقی نمایند و فقط آن را از ذهن خود بگذرانند. لیکن توجه به این نکته الزامی است که مراعات این مرحله از تحقیق کمک شایانی به محقق می‌کند تا سوال و متغیر اضافه‌ای در پرسشنامه آورده نشود یا متغیری از پرسشنامه حذف نشده باشد. به عبارت دیگر، این مرحله در بهینه کردن انتخاب متغیرهای پرسشنامه نقش کلیدی بر عهده دارد. برای مثال تهیه جداول خالی زیر؛

										جنس وضعیت تاهل تحصیلات

و

				وزن قد

نشان می‌دهد که این تحقیق باید سوالاتی را درباره جنس، تحصیلات، وضعیت تاهل، وزن و قد مطرح سازد تا بتوانیم این جداول را تکمیل کنیم. در صورتی که اطلاعاتی درباره دسته‌بندی پاسخ این متغیرها وجود داشته باشد، می‌توان آنها را در جداول خالی پیش‌بینی کرد. مثلاً برای جنس (مرد و زن)، برای وضعی تاهل (مجرد، متاهل، متارکه کرده و همسر فوت شده) یا برای تحصیلات (بی‌سواد، ابتدایی، راهنمایی، دبیرستان، کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد، دکترا، سواد حوزوی و سایر) را در نظر گرفت. این کار موجب می‌شود تا سوگرایی و اریبی استخراج کمتر شود.

4- تعیین و تعریف متغیرهای مورد نیاز و ارتباط آنها با اهداف تحقیق:

با توجه به جداول خالی تهیه شده که در مرحله قبل بیان شد، متغیرهای مورد نیاز برای تکمیل این جداول باید شناسایی شوند. هیچ متغیر اضافی نباید در نظر گرفته شود. محقق باید همواره خود را در برابر این سوال که: "آیا واقعاًً این متغیر مورد نیاز می‌باشد؟" قرار دهد. چنانچه پاسخ این سوال مطمئناً مثبت باشد، آنگاه می‌توان این متغیر را برای طرح سوال پرسشنامه در نظر گرفت. باید توجه داشت که در این مرحله نباید هیچ متغیری را بدون اینکه ارتباطی با جداول خالی یا با اهداف تحقیق داشته باشد، در پرسشنامه گنجاند. بنابراین همواره باید به خاطر سپرد که فقط در چارچوب اهداف پرسشنامه حرکت نمایید. پس از آن باید هر متغیر به صورت عملی تعریف شود، تا بتوان براساس آن مقیاس و نحوه اندازه‌گیری آن را بطور دقیق در نظر گرفت. در تعریف هر متغیر، باید آن را عملاً به صورتی کاملاً شفاف و بدون هیچگونه ابهامی بیان کرد تا همه افراد از آن مفهوم واحدی را برداشت نمایند. درصورتی که تعریف عملی متغیر به خوبی روشن نشود، افراد مختلف مفاهیم متفاوتی را برداشت می‌کنند. در نتیجه ممکن است اندازه‌گیری متفاوتی را برای آن در نظر بگیرند. برای مثال می‌توان دو متغیر سن و سواد را در نظر گرفت که اگر به وضوح تعریف نشود، هر کسی می‌تواند پاسخی متناسب با برداشت و تفسیر خود به این متغیرها بدهد.

5- مقیاس و نحوه اندازه‌گیری:

باید برای هر یک از متغیرهای مشخص شده در مرحله قبل، واحد اندازه‌گیری و مقیاس دقیقی تعریف نمود. چگونگی اندازه‌گیری آن نیز باید به تفصیل و دقیقاً مشخص شود. زیرا سیستم‌های اندازه‌گیری متفاوتی برای هر متغیر وجود دارد. برای مثال وزن را می‌توان برحسب کیلوگرم و پوند، طول را می‌توان برحسب سانتیمتر و اینچ، حجم را می‌توان برحسب لیتر، پاینت یا گالن، درجه حرارت را برحسب سانتیگراد یا فارنهایت اندازه گرفت. تعداد ارقام اعشاری (7) برای ثبت اندازه‌های به دست آمده نیز باید تعیین شود. در اندازه‌گیری کمیتها، تعداد ارقام اعشاری حکایت از دقت اندازه‌گیری دارد. چنانچه دقت مورد نظر در اندازه‌گیری مشاهدات مشخص نشود، بسیاری از افراد ممکن است ناخودآگاه اندازه مشاهدات خود را به نزدیکترین صفر یا پنج گرد نمایند. لذا اندازه‌های به دست آمده نمی‌تواند مطابق پروتکل تحقیق مفیدو سودمند باشد.

6- تعیین نوع سوال و پاسخ‌های آن:

در این مرحله باید نوع سوالی که می‌تواند متغیر مورد نظر را بیان و اندازه‌گیری نماید، تعیین کرد. آیا می‌توان با طرح یک سوال بسته، متغیر مذکور را اندازه‌گیری نمود؟ یا باید از سوال باز استفاده نمود؟ البته همانطور که بعداً به مزایای سوال بسته خواهیم پرداخت، در صورتی که طرح سوال بسته بتواند پاسخ مناسبی را برای سوال تحقیق و اندازه‌گیری متغیر مورد نظر فراهم آورد، توصیه می‌شود که حتی‌الامکان از سوال بسته استفاده شود. در صورت استفاده از سوال بسته، چه گزینه‌هایی را باید برای پاسخ آن در نظر گرفت تا بتواند پاسخ‌های همه افراد جامعه را بپوشاند. بطور خلاصه باید یادآور شد که گزینه‌های در نظر گرفته شده برای هر سوال بسته باید: اولاً در برگیرنده همه پاسخ‌های ممکن جامعه مورد بررسی باشد. بدین معنا که همه پاسخگویان بتوانند به راحتی گزینه‌ای را مرتبط با پاسخ مورد نظر خود بیابند. ثانیاً گزینه‌ها متداخل نباشند یعنی با یکدیگر اشتراک و هم‌پوشانی نداشته باشند. بدین معنا که هیچ پاسخگویی نتواند بیش از یک گزینه (فقط و فقط یک گزینه) برای پاسخ خود انتخاب کند.

7 - نگارش دقیق سوال:

سوالات پرسشنامه باید با سبکی ساده، آسان، شیوا، کوتاه، بدون شبهه و به راحتی قابل فهم برای کلیه پاسخگویان نوشته شوند. سوال باید طوری جمله بندی شود که چند مفهومی، مبهم، گنگ، پیچیده و طولانی نباشد. لذا باید در انتخاب کلمات دقت کافی و کامل مبذول گردد. حتی در پاره‌ای از موارد ممکن است سوالات طرح شده نیاز به ویراستاری ادبی داشته باشند. نگارش سوال باید به صورت متن کاملی از وضعیت پاسخگویان باشد و از اختصار نویسی و بکاربردن واژگان تخصصی و فنی که نیاز به دانش خاصی دارد، اجتناب نمود. حتی‌الامکان بهتر است سوال برحسب و شرایط سایر افراد ( سوم شخص یا مجهول) جمله‌بندی شود نه برحسب دوم شخص که مخاطب را مستقیماً خود پاسخگو در نظر می‌گیرد. هر چند در سوالاتی که به نظرسنجی‌ها و سنجش افکار مربوط می‌شود، پرسیدن سؤال به صورت مخاطب (دوم شخص) متداول شده است.

8- دسته‌بندی سوالات:

دسته‌بندی کردن سوالات پرسشنامه بسیار مهم است. تا جایی که ممکن است باید کلیه سوالات مرتبط با یکدیگر، یا سوالات مربوط به یک موضوع را با هم و در یک دسته قرار داد. برای هر موضوع کادر یا بخش جداگانه‌ای در نظر گرفته شود و برحسب ماهیت موضوع، یکی را بر دیگری مقدم دانست. توصیه می‌شود هر یک از بخش‌های جدید عنوان مناسب و مختصری داشته باشد، تا پاسخگو بتواند دید کلی نسبت به آن پیدا کند. باید به خاطر سپرد که تا یک قسمت تمام نشده است، نباید به قسمت دیگری پرداخته شود. این کار موجب می‌شود تا پاسخگو بتواند بر روی یک بخش پرسشنامه تمرکز یابد، پاسخ دقیق‌تری به سوالات داده و سپس به بخش‌های دیگر برود. در غیر این صورت مصداق ضرب‌المثل "از این شاخه به آن شاخه پریدن" می‌باشد. در نتیجه، بی‌نظمی سوالات سبب گیج شدن و بی‌حوصلگی پاسخگو شده و ممکن است از ادامه همکاری در تکمیل پرسشنامه منصرف گردد.

9- ترتیب و توالی سوالات:

سوالات باید دارای ترتیب و قالب روان‌شناختی باشد. بطوری که هر سوال به راحتی و به صورت منطقی به سمت سوال بعدی هدایت شود. در آغاز پرسشنامه باید چند سوال ساده، کلی و عمومی آورده شود تا پاسخگو با موضوع تحقیق انس گرفته و احساس آرامش و راحتی نماید. سپس به تدریج وارد مسایل جزیی‌تر و خاص شود. همچنین توصیه می‌شود که پرسشنامه با سوالات باز (حتی با نام و نام خانوادگی و ...، اگر به محرمانه بودن پرسشنامه لطمه می‌زند) شروع شود و به تدریج به سوالات بسته و از پیش کدبندی شده تبدیل شود. این نظم و حرکت، پاسخگویان را یاری و مساعدت می‌کند تا رشته افکار آنها نگسلد و بتوانند افکار خود را منظم و منسجم نمایند. لذا سوالات آغازین باید سبک، راحت و غیرتهدید‌آمیز باشد. از آن جایی که اولین سوال، اولین مواجهه و برخورد در مصاحبه می‌باشد، نقش بسیار تعیین کننده‌ای برعهده دارد. بنابراین شالوده کاری که باید انجام شود را تنظیم می‌نماید. چنانچه اولین سوال برای پاسخگو مشکل یا خجالت‌آور، یا فراتر از دانش و تجربه وی باشد، چه بسا فوراً مصاحبه را قطع و از پاسخگویی امتناع ورزد. به عبارتی دیگر، اگر سوالات اولیه برای آنها خوشایند و آسان باشد، پاسخگو تشویق به ادامه پاسخگویی خواهد شد. به همین جهت، توصیه می‌شود که سوالات مشکل، شرم‌آور، تهدید‌آمیز و خصوصی در آخر پرسشنامه آورده شود. این شیوه دارای دو خاصیت است: اول آنکه احتمال پاسخ دادن به این قبیل سوالات افزایش می‌یابد. ثانیاً در صورتی که پاسخگو احساس ناراحتی نماید و مصاحبه را ترک نماید، حداقل توانسته‌اید پاسخ اکثر سوالات را دریافت کرده باشید. این شیوه را شیوه قیفی می‌نامند. بدین ترتیب باید پرسشنامه طراحی شده از نظم منطقی و معینی برخوردار باشد. بدین ترتیب سوالات آسان و دارای پاسخ کوتاه را در ابتدا مطرح کرده و آهسته آهسته و با حرکتی خزنده و هوشمندانه سوالات مشکل و دارای پآسخ‌های طولانی پرسیده شود. یعنی با حرکتی نرم، بدون پرش و جهش از موضوعی به موضوع دیگر رفت. لذا هرگز سوالات و موضوعات ناگهانی، خصوصی و شخصی پاسخگو را در ابتدای کار نپرسید.
لازم به یادآوری است که به هنگام مرتب کردن سوالات، باید توجه داشت که ترتیب سوالات بر پاسخ آنها تاثیر می‌گذارد. یک روش ساده برای جلوگیری از این تاثیر، آن است که نیمی از سوالات را با یک ترتیب و نیمی دیگر را با ترتیب دیگری آورد.

10- مشخص کردن ویژگی‌های فیزیکی پرسشنامه:

جنبه‌های فیزیکی و ظاهری پرسشنامه نظیر؛ شماره ترتیب، اندازه و قلم (فونت نوشتاری)، صفحه آرایی، نوع کاغذ و اندازه پرسشنامه، تعداد سوالات در هر صفحه و فاصله بین سوالات باید مورد بررسی دقیق کارشناسی قرار گیرد. مخصوصاً فونت و بزرگی نوشته‌ها باید به گونه‌ای باشد که پاسخگو به راحتی بتواند آن را بخواند. صفحه آرایی نیز باید طوری باشد که علاوه بر زیبایی ظاهری، نیازی به ادامه آخرین سوال پایین صفحه در صفحه بعد بخواند. این کار ممکن است بر درک کردن و فهمیدن سوال تاثیر منفی بگذارد. نوع کاغذ نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. زیرا کیفیت نامطلوب کاغذ می‌تواند این تصور را در پاسخگو ایجاد نماید که پروژه به اندازه کافی مهم نمی‌باشد، لذا انگیزه‌ای برای پاسخگو بوجود نمی‌آورد تا وقت خود را صرف تکمیل آن نماید. علاوه بر اینکه در نظر گرفتن حاشیه مناسب بر زیبایی ظاهری پرسشنامه تاثیر می‌گذارد، باید بین هر دو سوال متوالی فاصله‌ای به اندازه یک سطر در نظر گرفت. شماره ترتیب صفحات نیز باید منحصر به فرد باشد تا بتوان آنها را به راحتی شمرده و بدانیم که چه تعداد از آنها دریافت نشده است. فضای کافی برای پاسخ‌ها نیز باید وجود داشته باشد تا پاسخگو بتواند در صورت لزوم به آسانی دور اعداد و کدها را دایره بکشد. در سوالات باز نیز باید فضای کافی برای نوشتن پاسخ وجود داشته باشد. در پرسشنامه‌هایی که از پیش کدگذاری می‌شوند، استفاده از کد گذاری رنگی توصیه می‌گردد تا پاسخگو کدها را با متن سوال اشتباه نگیرد. همچنین شکل و ظاهر پرسشنامه باید به گونه‌ای باشد تا استخراج آن به وسیله اپراتور، به سادگی و راحتی انجام پذیرد. بالاخره چنانچه پرسشنامه دارای چند صفحه است، توصیه می‌شود آنها را به صورت دفترچه‌ای درآورد تا صفحات مخلوط نشوند. داشتن جلد زیبا و مناسب در جذب پاسخگو برای مشارکت بیشتر پاسخگو موثر است. علاوه بر صفحات پرسشنامه، سوالات نیز باید دارای شماره باشند زیرا موجب می‌شود تا نوشتن نام و قرار دادن (تکمیل نکردن) سوالات و خطا کاهش یابد. نوشتن نام و قرار دادن آرم موسسه‌ای که عهده‌دار انجام این تحقیق است در محل مناسبی در پرسشنامه، حایز اهمیت است و می‌تواند در جلب اعتماد پاسخگویان تاثیر زیادی داشته باشد.

11- مطالعه مقدماتی:

 

هر چند ممکن است طراح پرسشنامه از تجربه زیادی در این زمینه برخوردار باشد، اما پرسشنامه‌ای که بدین ترتیب طراحی شده است، مانند یک محصول تولیدی- صنعتی است که نیاز به کنترل کیفیت و آزمایش دارد. مهم‌ترین و اساسی‌ترین نکته در طراحی پرسشنامه، آن است که به گونه‌ای تنظیم شود تا برای همه شرکت‌کنندگان در آمارگیری واضح و قابل فهم باشد. لذا باید دقت نمود تا پرسشنامه دقیق، واضح و شفاف باشد تا کارآیی لازم را داشته باشد. با وجود همه این اقدامات، هنوز اندکی زود است که طراحان پرسشنامه تصور نمایند که همه افراد قادرند کلیه مطالب آن را پیش‌بینی نموده و حدس بزنند. بنابراین برای اطمینان از نحوه برخورد و برداشت پاسخگویان از مطالب مندرج در پرسشنامه، باید تعداد محدودی پرسشنامه را در بین پاسخگویان به صورت رو در رو تکمیل نمود و آنچه به وقوع می‌پیوندد را مشاهده نماید. بدین ترتیب می‌توان در عمل به نحوه اجرا، مزایا و معایب پرسشنامه، مبهم و یا واضح بودن سوالات، درصد پاسخ‌دهی به سوالات، زمان لازم برای تکمیل هر پرسشنامه و سایر جنبه‌های عملی آن پی برد. ضرورت انجام مطالعه مقدماتی که به آن Pilot Study گفته می‌شود و اصول کلی آن درفصل جداگانه‌ای مورد بررسی قرار می‌گیرد. حتی گاهی ضرورت ایجاب می‌کند که این مرحله بیش از یک بار تکرار شود تا از کیفیت پرسشنامه اطمینان حاصل شود.

12- اصلاح و تجدیدنظر نهایی:

پس از انجام مطالعه مقدماتی، لازم است دست اندرکاران مطالعه مقدماتی گرد هم آیند و ابهامات و معایب پرسشنامه را مرور و بررسی نمایند. گاهی ممکن است کلاً ساختار و جمله‌نویسی سوال (ها) دگرگون شود. در صورت عدم نیاز به سوالی، باید آن سوال را حذف کرد. در صورت ضرورت می‌توان سؤال جدیدی را به پرسشنامه اضافه نمود و پرسشنامه شکل جدیدی را به خود بگیرد. در این مرحله باید سوالاتی که درصد پاسخگویی پایینی دارند را مورد بررسی قرار داده و آن را بازنویسی کرد. چنانچه ساختار جدید سوال همچنان از درصد پاسخگویی پایینی برخوردار باشد، بهتر است آن سوال را حذف نمود.
پی‌نوشت:
1- Questionnaire
2-Opinionnaire
3- به استثنای سرشماری‌ها که معمولاً اطلاعات جامعی که به یک موضوع و هدف خاصی اختصاص ندارند را جمع‌آوری می‌کنند.
4-Validity
5-Reliability
6-Dummy table
7- هر چند ممکن است چگونگی اندازه‌گیری و تعداد ارقام اعشاری در پروتکل تحقیق به تفصیل مورد بحث قرار گیرد، اما یادآوری این مطالب در این قسمت، برای کدگذاری مناسب پرسشنامه مفید است.
منبع: صانعی، دکتر سید حسن؛ (1388)، فنون تحقیق: پرسشنامه، تهران: انتشارات اندیشمند، چاپ اول.
منبع مقاله :
صانعی، دکتر سید حسن؛ (1388)، فنون تحقیق: پرسشنامه، تهران: انتشارات اندیشمند، چاپ اول.