جایگاه کتاب و کتاب‏خوانی

نقش کتاب در انتقال علوم

کتاب، محصول تجربه‏های بشری و خلاقیت‏های ذهنی و آموخته‏های دراز مدت انسان است. سهم کتاب در انتقال دانش‏ها گاهی به مراتب بیشتر و فراتر از دیگر ابزار آموزشی است. پدید آوردن آثار علمی و فرهنگ مکتوب از توصیه‏های مهم اولیای دین است و به گسترش دانش کمک می‏کند و به عنوان یک میراث فرهنگی برای نسل‏های آینده ماندگار می‏شود. امام صادق علیه‏السلام به مفضّل بن عمر فرمودند: «دانش خود را بنویس و آن را در میان برادرانت منتشر ساز».

سفارش امام حسن علیه‏السلام به نگارش آثار علمی

کتاب وسیله‏ای است که دانش بشری به مدد آن از تباه شدن مصون می‏ماند و به آیندگان منتقل می‏شود. از این‏رو پیشوایان معصوم علیه‏السلام توجه ویژه‏ای به فرهنگ مکتوب داشتند و همواره پیروان خویش را به حفظ دانش و نوشتن آن سفارش می‏فرمودند. در حدیث می‏خوانیم که امام حسن مجتبی علیه‏السلام فرزندان و برادرزادگان خویش را جمع کردند و در زمینه دانش‏اندوزی و نگارش آثار علمی چنین توصیه فرمودند: «شما کوچک‏ترهای قوم هستید و به زودی بزرگانِ قوم خواهید شد. پس دانش بیاموزید. هرکس از شما نتواند علم را حفظ کند و به خاطر بسپارد، آن را بنویسد و در خانه‏اش قرار دهد».

جایگاه دانش و کتاب از منظر پیامبر خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم

توجّه اسلام به حفظ و گسترش میراث علمی، جایگاه والای دانش و کتاب را از دیدگاه این دین مبین نشان می‏دهد. از رسول گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم روایت شده است که فرمود: «هرگاه که مؤمنی از دنیا برود و یک ورق از خود بر جای گذارد که در آن دانشی مکتوب است، همان برگه در روز قیامت، میان او و آتش، پوشش و مانعی خواهد بود».

کتاب‏های ناسالم

بی‏تردید، به همان اندازه که می‏توانیم از کتاب بهره بگیریم، ممکن است در معرض آفت‏ها و خطرهای نوشته‏های سست و بیمار و مسموم و انحرافی هم قرار گیریم. راه دادن کتاب‏های ناسالم به مدرسه‏ها و خانه‏ها، در واقع مسمومیت فکری و اخلاقی نسل ما را به دست خودمان فراهم می‏آورد. بنابراین، نظارت بر چاپ کتاب و بررسی محتوای آن، در جامعه سلامت خواه و دوراندیش ضروری است. آنان که به سلامت اندیشه و باورها و گرایش‏های افراد جامعه دل‏بستگی دارند، نمی‏پذیرند که در عرضه آثار منتشر شده، حدّ و مرز و نظارت و محدودیتی نباشد.

کتاب و کتاب‏خانه

وقتی کتاب، حاصل اندیشه‏ها و تجربه‏های اهل اندیشه و معرفت باشد، کتابخانه نیز کانون همایش صاحب نظران و موزه پرطراوت و شاداب دانشمندان و صاحبان معارف خواهد بود. همان‏گونه که در باغ و بوستان، خاطر انسان نشاط می‏یابد، سیر در بوستان کتاب نیز مشام جان را شاداب و معطر می‏سازد. بی‏مناسبت نیست که در روایات ما، از کتاب به عنوان بوستان دانشمندان یاد شده و همدم و سخن‏گویی شایسته به شمار آمده است. کسی که قدم در کتابخانه می‏گذارد، به گلگشت دل‏انگیز و مجمع دانشمندان و دانایان قدم نهاده است. طبیعی است که در چنین محیطی، انسان احساس نشاط می‏کند و روحش بالنده می‏شود.

مطالعه و کتابخوانی

وقتی جهل و بی‏خبری، جامعه‏ای را از پای درآورد، یا شبهه‏ها ذهن جوانان را فلج کند، بدون شک یکی از مهم‏ترین کارهایی که می‏تواند آفت جهل را بزداید، مطالعه است و آنچه می‏تواند شبهه‏های ذهنی را دفع کند و ایمان و اطمینان را به قلب‏ها باز آورد، کتاب‏خوانی است. گرفتاران در چنبره پرسش‏ها و محاصره شدگان در میان انبوه شبهه‏ها، می‏توانند برای استمداد فکری به کتابخانه مراجعه کنند و از آن‏جا نیرو گیرند و به جنگ شبهه‏ها بروند و پاسخی در برابر القائات و شبهه‏افکنی‏های دیگران بیابند.

آثار روحیِ انس گرفتن با کتاب

بی‏گمان، هیچ ذخیره و میراثی سودمندتر و با ارزش‏تر از کتاب نیست؛ چرا که کتاب، مایه آرامش روحی انسان است. حضرت علی علیه‏السلام فرمودند: «کسی که به کتاب‏ها تسلّی و آرامش بیابد، هرگز آرامش را از دست نخواهد داد.» کتاب همدمی است که اندوه را می‏زداید و مطالعه کننده را از تنهایی در می‏آورد و به او حکمت‏های جان‏پرور می‏آموزد.

بردباری کتابدار در برخورد با کودکان

در کتابخانه‏هایی که در مدرسه‏ها، مسجدها و روستاها تأسیس می‏شود، نحوه برخورد متولیان کتابخانه با مراجعه‏کنندگان بسیار مهم است. مراجعه‏کنندگان به کتابخانه‏ها، گاهی کودکان و نوجوانانند و گاهی بزرگ‏ترها و حتی دانش‏آموختگان و اهل معرفت. نحوه برخورد با هریک از این گروه‏ها متفاوت است و آیین مناسب خود را می‏طلبد. اگر سر و کار کتابدار با کودکان است، حوصله و بردباری بیشتری لازم است تا هم بازیگوشی کودکان، زیان‏هایی به بار نیاورد و هم آنان به کتابخانه و مطالعه رغبت کنند.

امین بودن کتابدار

یکی از وظایف اخلاقی کتابدار، امین بودن و متعهد بودن است. کتابدار، نسبت به کتاب‏ها باید امین باشد و از ضایع شدن و مفقود شدن آنها ناراحت شود و خراب شدن کتاب‏ها او را رنج دهد و کتاب‏ها را مثل فرزندان خود بداند. او باید در امانت دادن کتاب دقت و تعهد لازم را نشان دهد، تا با گم شدن و کم شدن کتاب‏ها مواجه نشود.

شناخت کافی از سلامت و صحت کتاب

یکی از مفیدترین اطلاعات برای کتابخوان، شناختن آثار خوب و جدید، شناخت نویسندگان متعهد و سالم و آگاهی از مؤسسات انتشاراتی متعهد است. نشان «استاندارد» به عنوان نشانه مرغوبیت کالا، نباید تنها در فرآورده‏های خوراکی و مصرفی و کالاهای خانگی و صنعتی مورد نظر باشد، بلکه آثار فرهنگی و فرآورده‏های علمی و فکری هم باید مطابق استانداردهای عقلانی و دینی و ارزشی تهیه شود تا جامعه را به فساد و تباهی و بیماری نکشد. روشن است که خوانندگان آثار و خریداران کتاب و مشتریان مطبوعات و جراید نیز باید به این علایم استاندارد توجه کنند و هر کتاب را نخرند و نخوانند و به هر نویسنده و ناشر، اطمینان صد در صد نکنند و تا شناخت کافی از سلامت و صحت کتاب خاصی پیدا نکرده‏اند، در روح و اندیشه خود و فرزندانشان را به روی کالاهای ناسالم و زیان‏بار فکری نگشایند.

علت عمده کتاب‏گریزی در جامعه

یکی از مشکلات و کاستی‏های جامعه ما گریز از کتاب و پایین بودن سطح فرهنگ مطالعه است. این نقیصه، ریشه‏ها و علت‏های مختلفی می‏تواند داشته باشد که شاید در رأس آنها «عدم احساس ضرورت» است. تا وقتی انسان در وضعیت «نیاز» قرار نگیرد، در پی رفع آن نخواهد افتاد. اگر در پاسخ شبهه‏های اعتقادی و پرسش‏های سیاسی دربمانیم، یا در مجلس و محفلی که از موضوع خاصی صحبت به میان می‏آید، احساس کنیم در آن زمینه بی‏اطلاعیم و شرمسار شویم و احساس کنیم از چرخه زمان و گردونه پرشتاب مسایل علمی و فکری جامعه عقب مانده‏ایم، نسبت به خلأ و نیاز آگاه می‏شویم و این می‏تواند شوق به مطالعه و کتابخوانی را در ما تقویت کند.

شناخت سیر مطالعاتی

بدون شک تناسب محتوا و سبک کتاب، با مخاطبی که آن را به دست می‏گیرد و می‏خواند، عامل مهمی برای برقراری رابطه و لذت بردن از خواندن است. کتاب دشوار، گاهی به جای جاذبه، دافعه دارد و به جای شوق‏آفرینی، بیزار کننده می‏شود. در این‏جا هوشیاری و دقت کسی که کتاب را برای مخاطب، انتخاب می‏کند، نقش عمده دارد. برای کودک و نوجوان مطالعه کننده، مراعات سلسله مراتب و سیر تدریجی مطالعه نیز مؤثر است. نوجوانان به مطالعه داستان علاقه‏مندند. بهره‏گیری از این علاقه و عرضه کتاب‏های قصه در مرحله نخست، عامل ایجاد علاقه به مطالعه است. وقتی نوجوان داستان‏های جذّاب خواند، با کتاب مأنوس می‏شود و انس با کتاب و مطالعه، او را در مراحل بعدی به خواندن کتاب‏های متنوع علمی، تاریخی و اخلاقی می‏کشاند. مربّی موفق و کتابدار پخته و هنرمند کسی است که این سیر مطالعاتی را بشناسد و به کار گیرد.

نظم و برنامه‏ریزی در کتابخوانی

بی‏تردید، از مهم‏ترین عوامل مفید ساختن کتابخوانی، برخورداری از نظم و برنامه است. تخصیص وقت مناسب و منظم برای مطالعه، بسیار کارساز است. مطالعه نامنظم، ملال‏آور و ناپایدار است. در هر کاری از جمله مطالعه، کار اندک ولی پیوسته و منظم، بسیار ثمربخش‏تر از کار پرحجم، ولی مقطعی و گذراست. با برنامه‏ریزی منظم برای مطالعه، مشکل کمبود وقت که خیلی‏ها آن را وسیله و بهانه فرار از مطالعه قرار می‏دهند، حل می‏شود. بسیاری از بزرگان از همین رهگذر، در حرکتی آرام امّا مستمر، توانسته‏اند کارهای عظیم صورت دهند. بسیاری از اثرهای ماندگار و جاویدان، محصول همین‏گونه کار دراز مدت و با صبر و حوصله و خسته نشدن و شتاب نداشتن است.

خواندن بهترین‏ها

از آن‏جا که امروزه دامنه علوم و موضوعات و کتاب‏ها گسترش یافته است، بنابراین بر کتابخوانان عزیز است که فرصت و نیرو و مجال را به خواندن بهترین‏ها و لازم‏ترین‏ها اختصاص دهند. سخن نغز امیر بیان حضرت علی علیه‏السلام را هماره به یاد داشته باشند که فرمود: «دانش، بیش از آن است که بتوان بر آن احاطه یافت؛ پس از هر دانشی بهترین آن را برگیرید». عمل به این سخن زیبای خورشید کعبه، حضرت علی علیه‏السلام ، سبب می‏شود تا مطالعه کنندگان و کتابخوانان ارجمند با مشکل کمبود وقت، کم‏تر مواجه شوند، به اهداف مطالعاتی بهتر دست یابند، و از هرز رفتن فرصت‏ها و صرف شدن سرمایه در پای کارهای بیهوده و مطالعات کم ارزش و بی‏ثمر، جلوگیری نمایند.

آفت کتابخوانی

یکی از آفت‏های هرکار برنامه‏دار، برخورد با حوادث و پیشامدها و کارهای پیش‏بینی نشده است. به تعبیر دیگر، با وجود برنامه مطالعاتی یا درسی، ممکن است کارهایی برای انسان پیش آید که، در آن برنامه وقفه یا اختلال پدید آورد و فرد را از رسیدن به هدف باز دارد. اراده و تصمیم جدی، می‏تواند انسان را بر این موانع غلبه دهد. خود فرد است که اگر بخواهد، می‏تواند از برهم خوردن نظم مطالعاتی جلوگیری کند و مصمم و استوار، بر ادامه و استمرار کار، پافشاری کند. اگر بنا باشد مسایلی همچون بی‏حالی، آمدن مهمان، بیماری یکی از بستگان، برخورد با یک دوست صمیمی، و خستگی از کار روزانه، و... روند مطالعه را مختل سازد، هرگز انسان به هدف‏های متعالی دست نخواهد یافت.

کتاب و کتاب خوانی از منظر مقام معظم رهبری

رهبر معظم انقلاب حضرت آیت‏اللّه‏ درباره وضعیت کتاب و کتاب‏خوانی در کشور، دردِ دل‏ها و رهنمودهایی دارد که راه‏گشا و شنیدنی است. ایشان در این زمینه می‏فرمایند: «من هر زمانی که به یاد کتاب و وضع کتاب در جامعه خودمان می‏افتم، قلبا غمگین و متأسف می‏شوم. این به خاطر آن است که در کشور ما به هر دلیلی که شما نگاه کنید، باید کتاب اقلاً ده برابر این میزان، رواج و توسعه و حضور داشته باشد. اگر به دلیل پرچمداری تفکر اسلامی و حاکمیت اسلام به حساب بیاورید، این معنا صدق می‏کند؛ چون اسلام به کتاب خواندن و نوشتن، خیلی اهمیت می‏دهد. اگر هر منصفی به بیانات نبیّ مکرم اسلام و ائمه علیه‏السلام و پیشوایان اسلام نگاه کند و ببیند که اینها در چه زمانی به کتاب و کتاب خوانی دعوت می‏کردند و فرا می‏خواندند، همه افسانه‏ها از ذهنش شسته خواهد شد».

غذای روح

مطالعه، غذای روح و درمان بیماری‏های فکری است. کتاب، معلمی ساده و صمیمی و همیشه در دسترس است که بی‏ادعا و بدون تکلف و منّت، آنچه دارد در اختیار ما می‏گذارد. مطالعه، با نیّت خالص، عبادتی بزرگ است. لحظه‏ای نشستن در کتابخانه، حضور در محضر اندیشمندان قرون و فرزانگان زمان است. کتابخانه، معبد اهل علم و محراب پاکِ دانشجویی و علم‏آموزی است. هرکه از کتاب و مطالعه بیگانه است، غریب و بی‏مونس است.

نقش کتاب و کتابخانه در بالندگی جوامع

کتاب و کتابخانه، مجموعه ارزشمندی را شکل می‏دهد که می‏تواند در راه شکوفایی و بالندگی افراد و جوامع نقش سازنده‏ای ایفا نماید. کتاب، یکی از راه‏های کسب دانایی و توانایی است که آدمی را در فهم و درک راست از ناراست، مدد می‏رساند. کلید گذر از زندان و محدودیت و ورود به دنیایی گسترده و ژرف، بهره‏وری از کتاب است. کتابخانه‏ها را می‏توان نهادهایی دیرینه و تأثیرگذار دانست که در فرآیندهای آموزشی و پژوهشی، ایجاد و توسعه عادت به مطالعه، پایدارسازی همبستگی‏های اجتماعی، حفظ ارزش‏ها، احیای تفکر دینی، ایجاد اعتماد به نفس و استقلال فردی و اجتماعی، و حتی در فرآیندهای اقتصادی نقش مهم و مؤثری دارند.

کتابخانه، حافظ میراث‏های فرهنگی

کتابخانه‏ها، حافظان میراث‏های فرهنگی و مالکیت‏های فکری، مکان‏هایی امن برای غنی سازی اوقات فراغت و ابزاری برای ایجاد تعادل و گسترش عدالت به‏شمار می‏روند. بر همین اساس است که «کارلایل» کتابخانه را «دانشگاهی برای همه» می‏نامد. برخی نیز کتابخانه عمومی را به «قلب جامعه» تشبیه کرده و زندگی افراد را بدان وابسته دانسته‏اند. در هر حال کتابخانه‏ها نمادهایی از ارزش‏های معنوی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه تلقی می‏شوند. از این‏رو کتابخانه‏ها باید دارای کتاب‏ها و منابع و مواد دیداری و شنیداری مناسب، متنوع و مفید باشند؛ چرا که پربار بودن مجموعه کتابخانه، سبب اقبال هرچه بیشتر مردم به آن مراکز و رویکرد فعال آنان به امر مطالعه و گسترش فرهنگ کتاب می‏شود.

خانواده، نقطه آغازین ایجاد عشق به کتابخوانی

برای ایجاد علاقه به کتاب و کتابخوانی، عوامل متعددی نقش دارند که نخستین آنها «خانواده» است. در واقع نقطه آغازین ایجاد عشق و علاقه به کتاب و کتابخوانی از خانواده آغاز می‏گردد؛ زیرا طبق دیدگاه روان‏شناسان، شخصیت و هویت کودک در قدم اول در خانواده شکل می‏گیرد. به طور طبیعی والدین علاقه‏مند به کتاب فرزندانی دوستدار مطالعه خواهند داشت و عکس آن نیز صادق است. تجربه نشان داده است که فرزندانی که در خانواده‏های اهل دانش بزرگ می‏شوند، میزان مطالعه و گرایش به کتابخوانی در آنان نسبت به خانواده‏هایی که تمایلی به کتاب و مطالعه ندارند بسیار بیشتر است. اکثر علما و دانشمندان در خانواده‏هایی رشد نموده‏اند که والدین آنان اهل مطالعه و پژوهش بوده‏اند. زمانی که فرزندی می‏بیند که کتابخانه‏ای در خانه هست و پدر و مادر و همگی اعضای خانواده، ساعاتی را به مطالعه اختصاص می‏دهند، دیگر، حتی نیاز به گفتن این‏که «باید مطالعه کنی» وجود ندارد.

نقش آموزش و پرورش در ترویج فرهنگ کتابخوانی

آموزش و پرورش به عنوان بزرگ‏ترین مجموعه آموزشی کشور، می‏تواند با بسترسازی بنیادین و برنامه‏ریزی دقیق و بلند مدت، علاقه به کتاب و کتابخوانی را در بین نسل جوان و نوجوان تقویت نماید. اگر در برنامه آموزشی کشورهای پیش‏رفته تأمل کنیم متوجه می‏شویم که فرهنگ‏سازی برای مطالعه را از آموزش و پرورش آغاز می‏نمایند. بنابراین ضروری به نظر می‏رسد که با بهره‏گیری از مشاوران و روان‏شناسان برجسته، فرهنگ مطالعه و کتاب‏خوانی در شخصیت کودکان مستحکم و بنیادین گردد. مطمئن باشیم که اگر زمینه ترویج فرهنگ کتاب‏خوانی را در آموزش و پرورش ایجاد کنیم، دیری نمی‏پاید که جامعه‏ای کتابخوان و توسعه یافته خواهیم داشت و ثمره آن پیشرفت همه‏جانبه کشور خواهد بود.

هدیه فرهنگی

بدون شک پدر و مادر نقش مهمی در ترویج فرهنگ کتاب‏خوانی در خانواده دارند. آنان برای این‏که حس کتاب‏خوانی را در فرزندانشان تقویت نمایند، می‏توانند از کتاب به عنوان اهرمی برای تشویق استفاده نمایند.
بسیار مناسب خواهد بود که کتاب را به عنوان هدیه‏ای معنوی در لابه‏لای دیگر هدایا فراموش ننماییم و با این عمل قدمی بسیار مهم در اعتلای فرهنگ کتاب‏خوانیِ فرزندانمان برداریم.
منبع: ماهنامه گلبرگ

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله