بیست نكته روش حفظ قرآن
نويسنده:عبدالرحيم موگهى
1- براى حفظ قرآن روش هاى گوناگونى بيان و تبيين شده كه هر كدام در جاى خود، داراى ويژگىهايى است و هر كس نيز امكان دارد بر اساس استعداد، ذوق و سليقه، شرايط شخصى و تجربه عملى خويش، داراى روش خاص و شخصى در حفظ قرآن باشد. ولى روش پيشنهادى ما در حفظ قرآن، بر مبناى حفظ «تفكيكى» آيات، صفحات، سورهها و جزءهاى قرآن و سپس بر مبناى حفظِ «تركيبى» و تكرار آنها بر اساس قسمتهاى «سه» تايى - «سه» تايى است.
توضيح اين روش بدين گونه است كه بايد هر صفحه از قرآن را، سه آيه - سه آيه، و هر سوره از قرآن را، سه صفحه - سه صفحه، و هر جزء از قرآن را، سه سوره سه سوره تقسيم كنيد. مثلاً اگر يك صفحه از قرآن، مانند صفحه 573 قرآنهايى كه با رسم الخط «عثمان طه» است، داراى 15 آيه، يعنى آيه 14 تا 28 سوره «جن» است، بايد به پنج قسمتِ «3 آيه»اى، و چنان چه يك سوره از قرآن، مانند سوره «يس» داراى حدود 6 صفحه است، بايد به دو قسمتِ «3 صفحه»اى، و در صورتى كه يك جزء از قرآن، مانند جزء «بيست و هشتم» داراى 9 سوره است، بايد به سه قسمتِ «3 سوره»اى تقسيم نماييد. سپس بايد آيههاى هر قسمت را، يك بار به صورت جدا - جدا و يك آيه - يك آيه و با «تفكيك» از آيات قبلى و بعدىشان حفظ كنيد تا آيات الهى به صورت «تك به تك» و «جزء به جزء» به حافظهتان سپرده شوند. و بار ديگر بايد آنها را به صورت ارتباط و پيوند و «تركيب» با آيات قبلى و بعدىشان نيز تكرار و حفظ نماييد تا آيات به صورتِ مجموعهاى و كل به كل نيز به حافظه تان سپرده شوند.
تشريح عملى اين روش بدين گونه است كه با صداى آشكار، آيه اول از سوره مورد نظرتان را به صورت جدا و تفكيكى و بدون ارتباط با آيه دوم، بخوانيد و تكرار نماييد تا حدى كه اين آيه را، به طور كامل و صحيح و روان و آسان، حفظ نماييد. سپس به سراغ آيه دوم برويد و آن را نيز، به صورت جدا و تفكيكى و بدون ارتباط با آيه اول و سوم، بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه آيه دوم را هم، به طور كامل و صحيح و روان و آسان، حفظ كنيد. آن گاه به سراغ آيه سوم برويد و آن را نيز، به صورت جدا و تفكيكى و بدون ارتباط با آيه دوم و چهارم، بخوانيد و تكرار نماييد تا حدى كه آيه سوم را هم، به طور كامل و صحيح و روان و آسان، حفظ نماييد.
در پايانِ نخستين قسمت سه آيهاى، دوباره، آيات اول تا سوم را، با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه مجموع هر سه آيه را، با هم و به طور كامل و صحيح و روان و آسان، حفظ شود.
علت اين امر، آن است كه اگر آيات قرآن را جدا - جدا و يكى - يكى و به صورت تفكيكى حفظ كنيد، ولى با يكديگر حفظ ننماييد، ممكن است نتوانيد آياتى را كه جدا - جدا و يكى - يكى حفظ كردهايد، بار ديگر به صورت متصل و مرتبط با آيات قبلى و بعدىشان و به ترتيب يكديگر، از حفظ بخوانيد و بازگو كنيد و يا نزد ديگران ارائه نماييد. اين نكتهاى مهم است كه بايد كاملاً آن را رعايت كنيد.
اكنون به سراغ آياتِ دومين قسمتِ سه آيهاى، يعنى آيات چهارم تا ششم، برويد و آنها را، همانند آيات اول تا سوم، بخوانيد و تكرار نماييد تا حدى كه اين سه آيه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آيات قبلى و بعدىشان، حفظ نماييد. سپس مجموع هر سه آيه چهارم تا ششم را، با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه مجموع هر سه آيه را، با هم، حفظ كنيد. در پايانِ دومين قسمتِ سه آيهاى، دوباره، آيات اول تا ششم را، با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى، نيز بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه مجموع هر شش آيه را، با هم حفظ كنيد.
اينك به سراغ آياتِ سومين قسمت سه آيهاى، يعنى آيات هفتم تا نهم، برويد و آنها را، همانند آيات اول تا سوم، بخوانيد و تكرار نماييد تا حدى كه اين سه آيه هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آيات قبلى و بعدىشان، حفظ شود. سپس مجموع هر سه آيه هفتم تا نهم را، با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه مجموع هر سه آيه را، با هم، حفظ نماييد. در پايان سومين قسمت سه آيهاى، دوباره، آيات چهارم تا نهم را - نه آيات اول تا نهم (دقت كنيد) - با يكديگر و پشت سرهم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه مجموع هر شش آيه را، با هم، حفظ كنيد. حفظ آيات را، با همين روش و به صورت سه آيه - سه آيه، آن قدر ادامه دهيد تا اين كه همه آياتِ يك صفحه از قرآن را حفظ نماييد. در پايان، دوباره، كل آياتِ اين صفحه را، از اول تا آخر، بخوانيد و تكرار كنيد تا آيات آن صفحه، به صورت مجموعهاى و تركيبى، نيز حفظ شود.
پس از حفظ كامل و صحيح يك صفحه از قرآن، اينك به سراغ صفحه دوم قرآن برويد و آيات صفحه را نيز، همانند صفحه اول و به همان صورتِ تفكيكى و تركيب كه گفته شد، حفظ كنيد. پس از حفظ كامل و صحيح صفحه دوم به سراغ صفحه سوم قرآن برويد و آيات آن صفحه را نيز، همانند صفحه اول و دوم، حفظ نماييد. پس از حفظ كامل و صحيح صفحه سوم، دوباره، كل آياتِ صفحه اول تا سوم را با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه مجموع هر سه صفحه را، با هم، حفظ نماييد.
اكنون به سراغ آياتِ دومين قسمتِ سه صفحهاى، يعنى آيات صفحه چهارم تا ششم، برويد و آنها را، همانند آيات صفحه اول تا سوم، بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه آيات اين سه صفحه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آيات صفحات قبلى و بعدىشان، حفظ كنيد. آن گاه، مجموع هر سه صفحه چهارم تا ششم را، با يكديگر و پشت سرهم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار نماييد تا حدى كه مجموع آيات هر سه صفحه، با هم حفظ گردد. در پايانِ دومين قسمتِ سه صفحهاى، دوباره، آياتِ صفحه اول تا ششم را، با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار نماييد تا حدى كه مجموع هر شش صفحه را، با هم، حفظ نماييد.
اينك به سراغ آياتِ سومين قسمتِ سه صفحهاى، يعنى آيات صفحه هفتم تا نهم، برويد و آنها را، همانند آيات صفحه اول تا سوم، بخوانيد و تكرار نماييد تا حدى كه آيات اين سه صفحه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آيات صفحات قبلى و بعدىشان، حفظ كنيد. سپس مجموع آيات هر سه صفحه هفتم تا نهم را، با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه آيات مجموع هر سه صفحه، با هم، حفظ شود. در پايان سومين قسمتِ سه صفحهاى، دوباره، آيات صفحات چهارم تا نهم را - نه آيات صفحات اول تا نهم (دقت كنيد) - با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه مجموع هر شش صفحه را، با هم حفظ نماييد. حفظ آياتِ صفحات را، با همين روش و به صورت سه صفحه - سه صفحه آن قدر ادامه دهيد تا اين كه آيات همه صفحات يك سوره از قرآن را حفظ نماييد. در پايان، دوباره، كل آيات صفحات اين سوره را، از اول تا آخر، بخوانيد و تكرار كنيد تا آيات آن سوره را به صورت مجموعهاى تركيبى، حفظ كنيد.
پس از حفظ كامل، صحيح، روان و آسان يك سوره از قرآن، اينك به سراغ سورههاى بعدى قرآن برويد و آيات آن سورهها را نيز، همانند سوره اول و به همان صورت تفكيكى و تركيبى كه گفته شد و براساس سه سوره - سه سوره، حفظ كنيد و حفظ سورهها را آن قدر ادامه دهيد تا اين كه همه آيات يك جزء از قرآن را حفظ نماييد. در پايان، دوباره، كل آيات اين جزء را، از اول تا آخر، بخوانيد و تكرار كنيد تا آيات آن جزء را، به صورت مجموعهاى و تركيبى، نيز حفظ نماييد.
پس از حفظ كامل، صحيح، روان و آسان يك جزء از قرآن، اينك به سراغ جزءهاى بعدى قرآن برويد و آيات آن جزءها را نيز، همانند جزء اول و به همان صورت تفكيكى و تركيبى كه گفته شد و بر اساس سه جزء - سه جزء حفظ نماييد و حفظ جزءها را آن قدر ادامه دهيد تا اينكه همه آيات سى جزء قرآن را، به طور كامل و صحيح و روان و آسان، حفظ كنيد و با عنايات خداى سبحان و توجهات امام زمان (عج) «حافظ كل قرآن» شويد.
با توجه به آن چه گفته شد، در صورتى كه بخواهيد مثلاً صفحه 373 را كه طبق قرآنهاى با رسم الخط «عثمان طه» داراى 15 آيه است، با اين روش، حفظ نماييد، بايد به ترتيب زير عمل كنيد:
يك. حفظ آيه اول
دو. حفظ آيه دوم
سه. حفظ آيه سوم
چهار. حفظ آيه اول تا سوم
پنج. حفظ آيه چهارم
شش. حفظ آيه پنجم
هفت. حفظ آيه ششم
هشت. حفظ آيه چهارم تا ششم
نه. حفظ آيه اول تا ششم
ده. حفظ آيه هفتم
يازده. حفظ آيه هشتم
دوازده. حفظ آيه نهم
سيزده. حفظ آيه هفتم تا نهم
چهارده. حفظ آيه چهارم تا نهم (نه آيه اول تا نهم)
پانزده. حفظ آيه دهم
شانزده. حفظ آيه يازدهم
هفده. حفظ آيه دوازدهم
هجده. حفظ آيه دهم تا دوازدهم
نوزده. حفظ آيه هفتم تا دوازدهم (نه آيه اول تا دوازدهم)
بيست. حفظ آيه سيزدهم
بيست و يك. حفظ آيه چهاردهم
بيست و دو. حفظ آيه پانزدهم
بيست و سه. حفظ آيه سيزدهم تا پانزدهم
بيست و چهار. حفظ آيه دهم تا پانزدهم (نه آيه اول تا پانزدهم)
چنانچه بخواهيد مثلاً سوره «يس» را كه طبق قرآنهاى با رسم الخط «عثمان طه»، داراى 6 صفحه است، با اين روش حفظ كنيد، بايد به ترتيب زير عمل نماييد:
يك. حفظ صفحه اول
دو. حفظ صفحه دوم
سه. حفظ صفحه سوم
چهار. حفظ صفحه اول تا سوم
پنج. حفظ صفحه چهارم
شش. حفظ صفحه پنجم
هفت. حفظ صفحه ششم
هشت. حفظ صفحه چهارم تا ششم
نه. حفظ صفحه اول تا ششم
اگر بخواهيد مثلاً جزء 28 قرآن را كه داراى 9 سوره است، با اين روش، حفظ نماييد، بايد به ترتيب زير عمل كنيد:
يك. حفظ سوره اول
دو. حفظ سوره دوم
سه. حفظ سوره سوم
چهار. حفظ سوره اول تا سوم
پنج. حفظ سوره چهارم
شش. حفظ سوره پنجم
هفت. حفظ سوره ششم
هشت. حفظ سوره چهارم تا ششم
نه. حفظ سوره اول تا ششم
ده. حفظ سوره هفتم
يازده. حفظ سوره هشتم
دوازده. حفظ سوره نهم
سيزده. حفظ سوره هفتم تا نهم
چهارده. حفظ سوره چهارم تا نهم (نه سوره اول تا نهم)
براى خوددارى از تكرار زياد و غير ضرورىِ آيات، توجه داشته باشيد كه ديگر لازم نيست مثلاً مجموع دو آيه اول و دوم، يا دوم و سوم، يا سوم و چهارم، يا چهارم و پنجم، يا پنجم و ششم، يا مجموع سه آيه دوم تا چهارم، يا سوم تا پنجم، يا مجموع چهار آيه اول تا چهارم، يا دوم تا پنجم، يا سوم تا ششم، و يا مجموع پنج آيه اول تا پنجم، يا دوم تا ششم را نيز بخوانيد و تكرار نماييد تا حفظتان شود. و يا ديگر لازم نيست مثلاً مجموع شش صفحه دوم تا هفتم، يا سوم تا هشتم، و يا مجموع هفت صفحه سوم تا نهم، يا چهارم تا دهم، يا پنجم تا يازدهم، يا ششم تا دوازدهم را نيز بخوانيد و تكرار كنيد تا حفظ نماييد؛ زيرا انجام دادن اين امر، به صورت حالت تصاعدى در خواهد آمد و در نتيجه، وقت فراوانى از شما را خواهد گرفت و ممكن است خودِ تكرار زياد و بدون ضرورتِ آيات، موجب خستگى و دلزدگىتان نيز بشود.
پس مبناى شما در مجموعه خوانىِ آيات قرآن با يكديگر، حداكثر تا سه آيه، و در مجموعه خوانىِ صفحات قرآن با يكديگر، حداكثر تا سه صفحه، و در مجموعه خوانىِ سورههاى قرآن با يكديگر، حداكثر، تا سه سوره، و در مجموعه خوانى جزءهاى قرآن با يكديگر، حداكثر، تا سه جزء خواهد بود. و مبناى شما در حفظ خود آيات قرآن، آيه به آيه، و سپس صفحه به صفحه، و آن گاه سوره به سوره و پس از آن، جزء به جزء و به طور كامل و صحيح و روان و آسان خواهد بود؛ يعنى تا آيه يا صفحه يا سوره يا جزئى از قرآن را، به طور كامل و صحيح و روان و آسان حفظ نكردهايد، هرگز به سراغ حفظ آيه يا صفحه يا سوره و يا جزئى ديگر از قرآن نرويد.
توجه داشته باشيد كه اين روش را هم با «خواندن» از روى قرآن و هم با «گوش دادن» به نوارها يا سى دىهاى قرآنى مىتوانيد انجام دهيد. اگر چه حفظ قرآن از راه «گوش دادن»، براى برخىها، مانند خردسالان و كسانى كه نمىتوانند از راه «خواندن» به حفظ قرآن بپردازند، ممكن است كه بهترين و تنهاترين راه باشد.
2. اگر بلندى آيهاى از يك سطر بيشتر باشد، مبناى شما در روش حفظ خود اين آيات، سطر به سطر و در مجموعه خوانىِ سطرها با يكديگر، حداكثر تا سه سطر خواهد بود؛ يعنى چنانچه بلندى آيهاى، مانند آيه 160 سوره «اعراف»، شش سطر باشد، آن را به دو قسمت سه سطرى تقسيم كنيد. سپس هر كدام از سطرهاى اول و دوم و سوم آن آيه را، به صورت تفكيكى، مىخوانيد و تكرار مىنماييد تا هر يك از سطرها را به طور جداگانه، حفظ كنيد. آن گاه مجموع سطرهاى اول تا سوم را، به صورت تركيبى، مىخوانيد و تكرار مىنماييد تا مجموع هر سه سطر، با هم و به طور كامل و صحيح حفظ گردد. پس از آن، هر كدام از سطرهاى چهارم و پنجم و ششم آن آيه را، به صورت تفكيكى، مىخوانيد و تكرار مىنماييد. تا هر يك از سطرها، به طور جداگانه، حفظ شود. سپس مجموع سطرهاى چهارم تا ششم را، به صورت تركيبى، مىخوانيد و تكرار مىكنيد تا مجموع هر سه سطر، با هم و به طور كامل و صحيح و روان و آسان حفظ شود. در پايان، دوباره، سطرهاى اول تا ششم را از اول تا آخر و به صورت تركيبى نيز، مىخوانيد و تكرار مىنماييد تا مجموع هر شش سطر، با هم، يعنى كل آيه به طور كامل و صحيح و روان و آسان حفظ گردد. آن گاه به سراغ حفظ آيه بعدى برويد.
3. اگر بلندى آيهاى، فقط يكى - دو - سه كلمه بيش از يك سطر باشد، آن آيه را نيز به طور كامل حفظ نماييد و در اين گونه آيات، از روش سطر به سطر استفاده نكنيد.
4. اگر بلندى سورهاى، از يك صفحه كمتر باشد، مانند شمارى از سورههاى كوتاه آخر قرآن، مبناى شما در حفظ آنها بايد همان سوره به سوره باشد؛ يعنى تا سورهاى را به طور كامل و صحيح و روان و آسان حفظ نكردهايد، هرگز به سراغ حفظ سورهاى ديگر نرويد.
5. حفظ كامل يك صفحه يا يك سوره و يا يك جزء از قرآن را در صورتى به خوبى انجام داده و محقق كردهايد كه بتوانيد تك تك آيات آن را با شماره خودشان و حتى بدون ترتيب نيز به ياد آوريد و از حفظ بخوانيد. مثلاً اگر از شما بپرسند كه آيه 18 سوره بلد چيست؟ فوراً بگوييد: «اُولئِكَ أصحابُ المَيْمَنَة» و چنان چه از شما بپرسند كه آيه 4 سوره بلد چيست؟ فورا بگوييد: «لَقَد خَلَقْنا الانسان فى كبد» و اگر از شما بپرسند كه آيه 10 سوره بلد چيست؟ فورا بگوييد: «وَ هَدَيْناهُ النَّجدَينِ».
6. مقدار تكرار هر آيه و سوره قرآن، براى حفظ آن، به شرايط انسان، روش حفظ وى، آسانى و دشوارىِ هر آيه و سوره، و كوتاهى و بلندىِ آن بستگى دارد. مثلا ممكن است شما آيهاى را با 3 بار تكرار حفظ نماييد، ولى شخص ديگرى همان آيه را با 5 بار تكرار حفظ كند. يا امكان دارد كه شما سورهاى از قرآن را با روشى كه در حفظ قرآن داريد، با 8 بار تكرار حفظ نماييد، اما فردى ديگر با روش ديگرى كه در حفظ قرآن دارد، همان سوره را با 10 بار تكرار حفظ كند. و يا ممكن است شما آيهاى آسان و كوتاه را حتى با 1 بار خواندن حفظ نماييد، اما آيه دشوار و بلند را با 7 بار تكرار حفظ كنيد. پس، مقدار تكرار هر آيه و سوره قرآن، به «شرايط حافظ قرآن»، «روش حفظ قرآن» و «شرايط آيه قرآن» بستگى دارد.
7. حتماً دقت كنيد كه كلمات و آيات قرآن را، از همان آغاز خواندن و حفظ كردن و از نظر تلفظ و حركت و اعراب، به شكل صحيح بخوانيد و حفظ كنيد؛ زيرا در صورتى كه تلفظ و حركت واعراب كلمهاى، به شكل غلط وارد حافظه شما شود، تلاشتان براى حفظ چنين كلمهاى دو برابر خواهد شد: يك بار بايد شكل غلط اين كلمه را از حافظه خود بيرون بريد و بار ديگر بايد شكل صحيح آن را به درون حافظه خويش بيرون بَريد و جايگزين شكل قبلى آن نماييد. يكى از بهترين راههاى پيشگيرى از چنين مشكلى اين است كه دستگاه حاوى نوار قرآن را كنار خود بگذاريد و قرآن را باز كنيد و هنگامى كه مىخواهيد، براى نخستين بار، آيهاى را حفظ نماييد، دستگاه را روشن كنيد و در حالى كه خودتان آيه مورد نظر را از روى قرآن مىخوانيد، به شكل خواندن و تلفظ همان آيه از طريق نوار نيز گوش فرا دهيد تا از اشتباه خواندنِ تلفظها و حركتها و اعرابهاى كلمات و آيات قرآن، به دور باشيد.
8. بارها اتفاق افتاده است كه برخى از حافظان قرآن نتوانستهاند آيهاى از قرآن را كه قبلاً حفظ كردهاند، دوباره از حفظ بخوانند، ولى هنگامى كه «كلمه اول + كلمه دوم» همان آيه را براى آنان خواندهاند، تمام آن آيه به يادشان آمده است و همه آيه را، از اول تا آخر و از حفظ، خواندهاند. پس، «كلمه اول» يا مجموع «كلمه اول + كلمه دوم» در هر آيه، «نقطه تمركزِ» آن آيه براى حفظ كردنش است و بايد آن را بيش از كلمات ديگرِ آن آيه، تكرار كنيد و به حافظه خود بسپاريد. مثلا در آيه سوره بينه: «إنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولائِكَ هُم خَيرُ البَرِيَّة»، بايد دو كلمه «إنَّ الّذينَ» را بيشتر از كلمات بعدى آيه تكرار نماييد و به گنجينه حافظه خويش بسپاريد.
9. معمولاً انسان دوست دارد ثمره و نتيجه كار خويش را زودتر ببيند و گاه نيز از حوصله فراوانى برخوردار نيست. از اين رو، شما حفظ تمام قرآن را هدف خود قرار ندهيد، بلكه هدف خويش را مثلاً حفظ يك جزء قرآن در نظر بگيريد و از سورههاى كوتاه و جزء سى ام قرآن آغاز كنيد تا ثمره و نتيجه آن را زودتر مشاهده نماييد و دلگرمتر شويد. و نيز چنان چه حفظ قرآن را با سورههاى بلند مانند سوره «بقره» و «آل عمران» و «مائده» آغاز كنيد، ممكن است شوق و علاقه اوليهاى را كه براى حفظ قرآن داشتهايد، از دست بدهيد؛ هر چند اگر بتوانيد حفظ قرآن را از همان جزء اول و با سوره حمد آغاز نماييد، بهتر است.
10. گفته شد كه در ابتدا مىتوانيد سورههاى كوتاه قرآن را حفظ كنيد، و چون جزءهاى سى ام و بيست و نهم و بيست و هشتم قرآن به ترتيب و به طور نسبى در بردارنده سورههاى كوتاهترى هستند، مىتوانيد اين سه جزء را پيش از جزءهاى ديگر قرآن حفظ نماييد؛ اما پس از حفظ كردن آيات اين سه جزء، شايسته است - اگر نگوييم بايسته است - جزءهاى ديگرِ قرآن را به ترتيب و از جزء اول و سپس جزء دوم تا جزء بيست و ششم و سپس جزء بيست و هفتم قرآن حفظ كنيد. رعايت اين ترتيب، براى آن است كه ذهن و حافظه شما نيز از ترتيب ويژهاى برخوردار گردد، و از نظم خاصى پيروى نمايد و هنگام بازگويى و ارائه آياتِ حفظ شده، دچار تشويش و نابسامانى نشود. البته پيشنهاد مىشود براى كودكان و نوجوانان و مانند آنان، حفظ قرآن از جزء سى ام و طبق مراحل زيرين و به ترتيب سورههايى كه گفته شده است، صورت پذيرد:
مرحله اول: سورههاى 2 سطرى، يعنى سورههاى عصر، كوثر و اخلاص.
مرحله دوم: سورههاى 3 سطرى، يعنى سورههاى شرح، قدر، فيل، قريش، كافرون، نصر، مسد و فلق.
مرحله سوم: سورههاى 4 سطرى، يعنى سورههاى تين، تكاثر، همزه، ماعون و ناس.
مرحله چهارم: سورههاى 5 سطرى، يعنى سورههاى ضحى، زلزله و عاديات.
مرحله پنجم: سورههاى 6 سطرى، يعنى سورههاى طارق و قارعه.
مرحله ششم: سورههاى 7 سطرى، يعنى سورههاى شمس و علق.
مرحله هفتم: سورههاى 8 سطرى، يعنى سورههاى اعلى و ليل.
مرحله هشتم: سورههاى 9 سطرى، يعنى سورههاى انفطار و بلد.
مرحله نهم: سورههاى 10 سطرى، يعنى سوره بينه.
مرحله دهم: سورههاى يك صفحهاى و كمتر از آن، يعنى سورههاى عبس، تكوير، انشقاق، بروج و غاشيه.
مرحله يازدهم: سورههاى بيشتر از يك صفحه، يعنى سورههاى نبأ، نازعات، مطففين و فجر.
مرحله دوازدهم: اين مرحله كه مرحله پايانى براى كودكان و نوجوانان و مانند آنان است، حفظ دوباره سورههاى جزء سىام، است به همان ترتيبى كه در قرآن آمده است، يعنى حفظ جزء سى ام را از سوره نبأ آغاز نمايند و با سوره ناس پايان دهند.
11. در صورتى كه وسايل سمعى و بصرى، مانند نوارهاى ويدئويى، قرآن را حفظ مىنماييد، حتماً به دهان قارى قرآن و چگونگى تلفظ و اداى كلمات و قرائت وى، خوب نگاه كنيد.
12. هر مقدار از آيات و سورهها و جزءهاى قرآن را كه حفظ كرديد، در جايى آن را يادداشت كنيد. و نوار پارچهاى را كه در عطف و شيرازه برخى از قرآنها وجود دارد، در همان صفحه مربوط قرار دهيد تا برايتان مشخص باشد كه چه مقدار از قرآن و تا كدام صفحه از آن را حفظ نمودهايد و از دوباره كارى و تكرار غير لازم آيات نيز به دور باشيد.
13. در صورتى كه برايتان امكان دارد، سعى كنيد، در هر جلسه حفظ قرآن، آيات را تا پايان هر صفحه يا تا پايان هر سوره حفظ نماييد و مثلاً حفظ آيات را تا نيمه صفحه و يا تا نيمه سوره باقى نگذاريد.
14. سعى كنيد جاى هر آيه در صفحه قرآن را كاملاً به خاطر بسپاريد تا آسانتر بتوانيد آيه حفظ شده را به خاطر آوريد و ارائه نماييد؛ مثلاً آيه 20 سوره مرسلات، يعنى آيه «ألَم نَخلُقُكم مِن ماءٍ مَهينٍ» در اول صفحه، و آيه 35 آن، يعنى آيه «هذا يَومٌ لايَنْطِقُونَ» در وسط صفحه، و آيه 50 آن، يعنى آيه «فَبِأىِّ حَديثٍ بَعدَهُ يُؤمِنُونَ» در آخر صفحه قرآن قرار دارد.
15. چنانچه هنگام تمرين و تكرار محفوظات قرآنى خود، قسمتى را به ياد نياورديد، فوراً به قرآن مراجعه نكنيد؛ بلكه د ر ابتدا خوب فكر نماييد و ذهن و حافظه خويش را به كار اندازيد. و در صورتى كه آن قسمتِ فراموش شده را به ياد نياورديد، آن گاه به قرآن مراجعه كنيد. اگر اين نكته را به خوبى رعايت نماييد، قسمتهاى فراموش شده ديگر، كمتر فراموشتان مىشوند و بيشتر در ذهن حافظه تان باقى مىمانند؛ زيرا دستگاه ذهن و سيستم حافظه انسان، آن چه را با تلاش و كاوش درونىِ خود به ياد مىآورد، بيشتر به ياد مىسپارد و ديرتر از ياد مىبرد.
16. هر اندازه كه بين تكرار آيات حفظ شده، كمتر فاصله بيندازيد، آنها را بيشتر به ذهن و خاطرتان مىسپاريد. مثلاً چنان چه سوره صف را حفظ نموديد و هر 3 روز يك بار، آن را مرور و تكرار كرديد، بيشتر در ذهن و خاطرتان باقى مىماند تا هنگامى كه همين سوره را 5 روز يك بار، مرور و تكرار نماييد.
17. در حفظ آياتى كه به يكديگر شبيه هستند، هم دقت و هم تمرين بيشترى را لازم داريد. به طور مثال، اگر آيات ديگر را 4 تا 5 بار مرور و تكرار مىكنيد، آيات مشابه را بايد 8 تا 10 بار مرور و تكرار نماييد. يكى از راههاى حفظ آيات مشابه، استفاده از «نشانه» است. مثلاً سوره «صف» با آيه «سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِى السَّمواتِ وَ ما فِى الارضِ...» آغاز مىگردد و سوره بعدى آن، يعنى سوره «جمعه»، با آيه «يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِى السَّمواتِ وَ ما فِى الارضِ...» شروع مىشود. براى اين كه «سَبَّحَ» با «يُسَبِّحُ» اشتباه نشود، مىتوانيد مثلاً اين نشانه را براى خود قرار دهيد كه حرف اول نام سوره صف، يعنى حرف «ص» شبيه حرف اول كلمه «سَبَّحَ»، يعنى حرف «س» است، هر چند اين دو حرف كاملاً مانند يكديگر نيستند.
18. همان گونه كه گفته شد، هنگام حفظ قرآن، آيات را با صداى آشكار بخوانيد تا پژواك آيههاى قرآن، در گوشهايتان طنين انداز شود و حركات و كلمات آنها بر سيستم مغزى و دستگاه حافظه شما به خوبى نقش بندد؛ زيرا يكى از آثار و ويژگىهاى صوت، ايجاد نقش در اجسام و تأثير در اطراف است. البته، آشكار خواندن آيات به معنى بلند خواندن آنها و آزرده كردن اطرافيان نيست، بلكه به معنى آشكار ساختن جوهره صوت و دورى جُستن از لبخوانى است؛ هر چند در برخى از شرايط و مواردِ حفظ قرآن، لبخوانى شايسته و يا حتى بايسته است.
19. يكى از راههاى تمركز حواس و حفظ آيات قرآن، اين است كه آيه مورد نظر براى حفظ را يك بار از روى قرآن و با دقت و توجه كامل بخوانيد تا نخستين تصوير از آن آيه، در ذهن و حافظه تان جاى گيرد و نقش بندد. آن گاه، براى بار دوم، آيه مورد نظر را از روى قرآن بخوانيد. و در اثناى آن، گاهى چشمهاى خود را ببنديد و ادامه آيه را در ذهن و خاطرتان بياوريد و از حفظ بخوانيد. سپس، هرگاه قسمتى از ادامه آيه را به ياد نياورديد، چشمهاى خود را باز كنيد و آن قسمت را از روى قرآن بخوانيد. دوباره چشمهاى خود را ببنديد و قمست ديگرى از ادامه آيه را در ذهن و خاطرتان بياوريد و از حفظ بخوانيد. اين كار را به همين صورت، آن قدر ادامه دهيد تا تمام آيه مورد نظر را، حفظ نماييد.
20. براى حفظ آيات طولانى، میتوانيد آن آيات را بر اساس محلهاى وقف و درنگ آنها، قسمت - قسمت كنيد و سپس به حفظ هر قسمت از آن آيه بپردازيد. براى آشنايى با محلهاى وقف آيات و علائم آن، مىتوانيد به صفحات پايانى برخى از قرآنها يا كتابهاى معتبر روخوانى و تجويد قرآن مراجعه نماييد، يا به نوارهاى مشهور تلاوت قرآن يا به تلاوت قاريان ممتاز قرآن گوش فرا دهيد، يا آنها را از استادان معروف قرآن بپرسيد و يا زير نظر آنان ياد بگيريد.
منبع:ماهنامه ياس
توضيح اين روش بدين گونه است كه بايد هر صفحه از قرآن را، سه آيه - سه آيه، و هر سوره از قرآن را، سه صفحه - سه صفحه، و هر جزء از قرآن را، سه سوره سه سوره تقسيم كنيد. مثلاً اگر يك صفحه از قرآن، مانند صفحه 573 قرآنهايى كه با رسم الخط «عثمان طه» است، داراى 15 آيه، يعنى آيه 14 تا 28 سوره «جن» است، بايد به پنج قسمتِ «3 آيه»اى، و چنان چه يك سوره از قرآن، مانند سوره «يس» داراى حدود 6 صفحه است، بايد به دو قسمتِ «3 صفحه»اى، و در صورتى كه يك جزء از قرآن، مانند جزء «بيست و هشتم» داراى 9 سوره است، بايد به سه قسمتِ «3 سوره»اى تقسيم نماييد. سپس بايد آيههاى هر قسمت را، يك بار به صورت جدا - جدا و يك آيه - يك آيه و با «تفكيك» از آيات قبلى و بعدىشان حفظ كنيد تا آيات الهى به صورت «تك به تك» و «جزء به جزء» به حافظهتان سپرده شوند. و بار ديگر بايد آنها را به صورت ارتباط و پيوند و «تركيب» با آيات قبلى و بعدىشان نيز تكرار و حفظ نماييد تا آيات به صورتِ مجموعهاى و كل به كل نيز به حافظه تان سپرده شوند.
تشريح عملى اين روش بدين گونه است كه با صداى آشكار، آيه اول از سوره مورد نظرتان را به صورت جدا و تفكيكى و بدون ارتباط با آيه دوم، بخوانيد و تكرار نماييد تا حدى كه اين آيه را، به طور كامل و صحيح و روان و آسان، حفظ نماييد. سپس به سراغ آيه دوم برويد و آن را نيز، به صورت جدا و تفكيكى و بدون ارتباط با آيه اول و سوم، بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه آيه دوم را هم، به طور كامل و صحيح و روان و آسان، حفظ كنيد. آن گاه به سراغ آيه سوم برويد و آن را نيز، به صورت جدا و تفكيكى و بدون ارتباط با آيه دوم و چهارم، بخوانيد و تكرار نماييد تا حدى كه آيه سوم را هم، به طور كامل و صحيح و روان و آسان، حفظ نماييد.
در پايانِ نخستين قسمت سه آيهاى، دوباره، آيات اول تا سوم را، با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه مجموع هر سه آيه را، با هم و به طور كامل و صحيح و روان و آسان، حفظ شود.
علت اين امر، آن است كه اگر آيات قرآن را جدا - جدا و يكى - يكى و به صورت تفكيكى حفظ كنيد، ولى با يكديگر حفظ ننماييد، ممكن است نتوانيد آياتى را كه جدا - جدا و يكى - يكى حفظ كردهايد، بار ديگر به صورت متصل و مرتبط با آيات قبلى و بعدىشان و به ترتيب يكديگر، از حفظ بخوانيد و بازگو كنيد و يا نزد ديگران ارائه نماييد. اين نكتهاى مهم است كه بايد كاملاً آن را رعايت كنيد.
اكنون به سراغ آياتِ دومين قسمتِ سه آيهاى، يعنى آيات چهارم تا ششم، برويد و آنها را، همانند آيات اول تا سوم، بخوانيد و تكرار نماييد تا حدى كه اين سه آيه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آيات قبلى و بعدىشان، حفظ نماييد. سپس مجموع هر سه آيه چهارم تا ششم را، با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه مجموع هر سه آيه را، با هم، حفظ كنيد. در پايانِ دومين قسمتِ سه آيهاى، دوباره، آيات اول تا ششم را، با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى، نيز بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه مجموع هر شش آيه را، با هم حفظ كنيد.
اينك به سراغ آياتِ سومين قسمت سه آيهاى، يعنى آيات هفتم تا نهم، برويد و آنها را، همانند آيات اول تا سوم، بخوانيد و تكرار نماييد تا حدى كه اين سه آيه هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آيات قبلى و بعدىشان، حفظ شود. سپس مجموع هر سه آيه هفتم تا نهم را، با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه مجموع هر سه آيه را، با هم، حفظ نماييد. در پايان سومين قسمت سه آيهاى، دوباره، آيات چهارم تا نهم را - نه آيات اول تا نهم (دقت كنيد) - با يكديگر و پشت سرهم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه مجموع هر شش آيه را، با هم، حفظ كنيد. حفظ آيات را، با همين روش و به صورت سه آيه - سه آيه، آن قدر ادامه دهيد تا اين كه همه آياتِ يك صفحه از قرآن را حفظ نماييد. در پايان، دوباره، كل آياتِ اين صفحه را، از اول تا آخر، بخوانيد و تكرار كنيد تا آيات آن صفحه، به صورت مجموعهاى و تركيبى، نيز حفظ شود.
پس از حفظ كامل و صحيح يك صفحه از قرآن، اينك به سراغ صفحه دوم قرآن برويد و آيات صفحه را نيز، همانند صفحه اول و به همان صورتِ تفكيكى و تركيب كه گفته شد، حفظ كنيد. پس از حفظ كامل و صحيح صفحه دوم به سراغ صفحه سوم قرآن برويد و آيات آن صفحه را نيز، همانند صفحه اول و دوم، حفظ نماييد. پس از حفظ كامل و صحيح صفحه سوم، دوباره، كل آياتِ صفحه اول تا سوم را با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه مجموع هر سه صفحه را، با هم، حفظ نماييد.
اكنون به سراغ آياتِ دومين قسمتِ سه صفحهاى، يعنى آيات صفحه چهارم تا ششم، برويد و آنها را، همانند آيات صفحه اول تا سوم، بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه آيات اين سه صفحه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آيات صفحات قبلى و بعدىشان، حفظ كنيد. آن گاه، مجموع هر سه صفحه چهارم تا ششم را، با يكديگر و پشت سرهم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار نماييد تا حدى كه مجموع آيات هر سه صفحه، با هم حفظ گردد. در پايانِ دومين قسمتِ سه صفحهاى، دوباره، آياتِ صفحه اول تا ششم را، با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار نماييد تا حدى كه مجموع هر شش صفحه را، با هم، حفظ نماييد.
اينك به سراغ آياتِ سومين قسمتِ سه صفحهاى، يعنى آيات صفحه هفتم تا نهم، برويد و آنها را، همانند آيات صفحه اول تا سوم، بخوانيد و تكرار نماييد تا حدى كه آيات اين سه صفحه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آيات صفحات قبلى و بعدىشان، حفظ كنيد. سپس مجموع آيات هر سه صفحه هفتم تا نهم را، با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه آيات مجموع هر سه صفحه، با هم، حفظ شود. در پايان سومين قسمتِ سه صفحهاى، دوباره، آيات صفحات چهارم تا نهم را - نه آيات صفحات اول تا نهم (دقت كنيد) - با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه مجموع هر شش صفحه را، با هم حفظ نماييد. حفظ آياتِ صفحات را، با همين روش و به صورت سه صفحه - سه صفحه آن قدر ادامه دهيد تا اين كه آيات همه صفحات يك سوره از قرآن را حفظ نماييد. در پايان، دوباره، كل آيات صفحات اين سوره را، از اول تا آخر، بخوانيد و تكرار كنيد تا آيات آن سوره را به صورت مجموعهاى تركيبى، حفظ كنيد.
پس از حفظ كامل، صحيح، روان و آسان يك سوره از قرآن، اينك به سراغ سورههاى بعدى قرآن برويد و آيات آن سورهها را نيز، همانند سوره اول و به همان صورت تفكيكى و تركيبى كه گفته شد و براساس سه سوره - سه سوره، حفظ كنيد و حفظ سورهها را آن قدر ادامه دهيد تا اين كه همه آيات يك جزء از قرآن را حفظ نماييد. در پايان، دوباره، كل آيات اين جزء را، از اول تا آخر، بخوانيد و تكرار كنيد تا آيات آن جزء را، به صورت مجموعهاى و تركيبى، نيز حفظ نماييد.
پس از حفظ كامل، صحيح، روان و آسان يك جزء از قرآن، اينك به سراغ جزءهاى بعدى قرآن برويد و آيات آن جزءها را نيز، همانند جزء اول و به همان صورت تفكيكى و تركيبى كه گفته شد و بر اساس سه جزء - سه جزء حفظ نماييد و حفظ جزءها را آن قدر ادامه دهيد تا اينكه همه آيات سى جزء قرآن را، به طور كامل و صحيح و روان و آسان، حفظ كنيد و با عنايات خداى سبحان و توجهات امام زمان (عج) «حافظ كل قرآن» شويد.
با توجه به آن چه گفته شد، در صورتى كه بخواهيد مثلاً صفحه 373 را كه طبق قرآنهاى با رسم الخط «عثمان طه» داراى 15 آيه است، با اين روش، حفظ نماييد، بايد به ترتيب زير عمل كنيد:
يك. حفظ آيه اول
دو. حفظ آيه دوم
سه. حفظ آيه سوم
چهار. حفظ آيه اول تا سوم
پنج. حفظ آيه چهارم
شش. حفظ آيه پنجم
هفت. حفظ آيه ششم
هشت. حفظ آيه چهارم تا ششم
نه. حفظ آيه اول تا ششم
ده. حفظ آيه هفتم
يازده. حفظ آيه هشتم
دوازده. حفظ آيه نهم
سيزده. حفظ آيه هفتم تا نهم
چهارده. حفظ آيه چهارم تا نهم (نه آيه اول تا نهم)
پانزده. حفظ آيه دهم
شانزده. حفظ آيه يازدهم
هفده. حفظ آيه دوازدهم
هجده. حفظ آيه دهم تا دوازدهم
نوزده. حفظ آيه هفتم تا دوازدهم (نه آيه اول تا دوازدهم)
بيست. حفظ آيه سيزدهم
بيست و يك. حفظ آيه چهاردهم
بيست و دو. حفظ آيه پانزدهم
بيست و سه. حفظ آيه سيزدهم تا پانزدهم
بيست و چهار. حفظ آيه دهم تا پانزدهم (نه آيه اول تا پانزدهم)
چنانچه بخواهيد مثلاً سوره «يس» را كه طبق قرآنهاى با رسم الخط «عثمان طه»، داراى 6 صفحه است، با اين روش حفظ كنيد، بايد به ترتيب زير عمل نماييد:
يك. حفظ صفحه اول
دو. حفظ صفحه دوم
سه. حفظ صفحه سوم
چهار. حفظ صفحه اول تا سوم
پنج. حفظ صفحه چهارم
شش. حفظ صفحه پنجم
هفت. حفظ صفحه ششم
هشت. حفظ صفحه چهارم تا ششم
نه. حفظ صفحه اول تا ششم
اگر بخواهيد مثلاً جزء 28 قرآن را كه داراى 9 سوره است، با اين روش، حفظ نماييد، بايد به ترتيب زير عمل كنيد:
يك. حفظ سوره اول
دو. حفظ سوره دوم
سه. حفظ سوره سوم
چهار. حفظ سوره اول تا سوم
پنج. حفظ سوره چهارم
شش. حفظ سوره پنجم
هفت. حفظ سوره ششم
هشت. حفظ سوره چهارم تا ششم
نه. حفظ سوره اول تا ششم
ده. حفظ سوره هفتم
يازده. حفظ سوره هشتم
دوازده. حفظ سوره نهم
سيزده. حفظ سوره هفتم تا نهم
چهارده. حفظ سوره چهارم تا نهم (نه سوره اول تا نهم)
براى خوددارى از تكرار زياد و غير ضرورىِ آيات، توجه داشته باشيد كه ديگر لازم نيست مثلاً مجموع دو آيه اول و دوم، يا دوم و سوم، يا سوم و چهارم، يا چهارم و پنجم، يا پنجم و ششم، يا مجموع سه آيه دوم تا چهارم، يا سوم تا پنجم، يا مجموع چهار آيه اول تا چهارم، يا دوم تا پنجم، يا سوم تا ششم، و يا مجموع پنج آيه اول تا پنجم، يا دوم تا ششم را نيز بخوانيد و تكرار نماييد تا حفظتان شود. و يا ديگر لازم نيست مثلاً مجموع شش صفحه دوم تا هفتم، يا سوم تا هشتم، و يا مجموع هفت صفحه سوم تا نهم، يا چهارم تا دهم، يا پنجم تا يازدهم، يا ششم تا دوازدهم را نيز بخوانيد و تكرار كنيد تا حفظ نماييد؛ زيرا انجام دادن اين امر، به صورت حالت تصاعدى در خواهد آمد و در نتيجه، وقت فراوانى از شما را خواهد گرفت و ممكن است خودِ تكرار زياد و بدون ضرورتِ آيات، موجب خستگى و دلزدگىتان نيز بشود.
پس مبناى شما در مجموعه خوانىِ آيات قرآن با يكديگر، حداكثر تا سه آيه، و در مجموعه خوانىِ صفحات قرآن با يكديگر، حداكثر تا سه صفحه، و در مجموعه خوانىِ سورههاى قرآن با يكديگر، حداكثر، تا سه سوره، و در مجموعه خوانى جزءهاى قرآن با يكديگر، حداكثر، تا سه جزء خواهد بود. و مبناى شما در حفظ خود آيات قرآن، آيه به آيه، و سپس صفحه به صفحه، و آن گاه سوره به سوره و پس از آن، جزء به جزء و به طور كامل و صحيح و روان و آسان خواهد بود؛ يعنى تا آيه يا صفحه يا سوره يا جزئى از قرآن را، به طور كامل و صحيح و روان و آسان حفظ نكردهايد، هرگز به سراغ حفظ آيه يا صفحه يا سوره و يا جزئى ديگر از قرآن نرويد.
توجه داشته باشيد كه اين روش را هم با «خواندن» از روى قرآن و هم با «گوش دادن» به نوارها يا سى دىهاى قرآنى مىتوانيد انجام دهيد. اگر چه حفظ قرآن از راه «گوش دادن»، براى برخىها، مانند خردسالان و كسانى كه نمىتوانند از راه «خواندن» به حفظ قرآن بپردازند، ممكن است كه بهترين و تنهاترين راه باشد.
2. اگر بلندى آيهاى از يك سطر بيشتر باشد، مبناى شما در روش حفظ خود اين آيات، سطر به سطر و در مجموعه خوانىِ سطرها با يكديگر، حداكثر تا سه سطر خواهد بود؛ يعنى چنانچه بلندى آيهاى، مانند آيه 160 سوره «اعراف»، شش سطر باشد، آن را به دو قسمت سه سطرى تقسيم كنيد. سپس هر كدام از سطرهاى اول و دوم و سوم آن آيه را، به صورت تفكيكى، مىخوانيد و تكرار مىنماييد تا هر يك از سطرها را به طور جداگانه، حفظ كنيد. آن گاه مجموع سطرهاى اول تا سوم را، به صورت تركيبى، مىخوانيد و تكرار مىنماييد تا مجموع هر سه سطر، با هم و به طور كامل و صحيح حفظ گردد. پس از آن، هر كدام از سطرهاى چهارم و پنجم و ششم آن آيه را، به صورت تفكيكى، مىخوانيد و تكرار مىنماييد. تا هر يك از سطرها، به طور جداگانه، حفظ شود. سپس مجموع سطرهاى چهارم تا ششم را، به صورت تركيبى، مىخوانيد و تكرار مىكنيد تا مجموع هر سه سطر، با هم و به طور كامل و صحيح و روان و آسان حفظ شود. در پايان، دوباره، سطرهاى اول تا ششم را از اول تا آخر و به صورت تركيبى نيز، مىخوانيد و تكرار مىنماييد تا مجموع هر شش سطر، با هم، يعنى كل آيه به طور كامل و صحيح و روان و آسان حفظ گردد. آن گاه به سراغ حفظ آيه بعدى برويد.
3. اگر بلندى آيهاى، فقط يكى - دو - سه كلمه بيش از يك سطر باشد، آن آيه را نيز به طور كامل حفظ نماييد و در اين گونه آيات، از روش سطر به سطر استفاده نكنيد.
4. اگر بلندى سورهاى، از يك صفحه كمتر باشد، مانند شمارى از سورههاى كوتاه آخر قرآن، مبناى شما در حفظ آنها بايد همان سوره به سوره باشد؛ يعنى تا سورهاى را به طور كامل و صحيح و روان و آسان حفظ نكردهايد، هرگز به سراغ حفظ سورهاى ديگر نرويد.
5. حفظ كامل يك صفحه يا يك سوره و يا يك جزء از قرآن را در صورتى به خوبى انجام داده و محقق كردهايد كه بتوانيد تك تك آيات آن را با شماره خودشان و حتى بدون ترتيب نيز به ياد آوريد و از حفظ بخوانيد. مثلاً اگر از شما بپرسند كه آيه 18 سوره بلد چيست؟ فوراً بگوييد: «اُولئِكَ أصحابُ المَيْمَنَة» و چنان چه از شما بپرسند كه آيه 4 سوره بلد چيست؟ فورا بگوييد: «لَقَد خَلَقْنا الانسان فى كبد» و اگر از شما بپرسند كه آيه 10 سوره بلد چيست؟ فورا بگوييد: «وَ هَدَيْناهُ النَّجدَينِ».
6. مقدار تكرار هر آيه و سوره قرآن، براى حفظ آن، به شرايط انسان، روش حفظ وى، آسانى و دشوارىِ هر آيه و سوره، و كوتاهى و بلندىِ آن بستگى دارد. مثلا ممكن است شما آيهاى را با 3 بار تكرار حفظ نماييد، ولى شخص ديگرى همان آيه را با 5 بار تكرار حفظ كند. يا امكان دارد كه شما سورهاى از قرآن را با روشى كه در حفظ قرآن داريد، با 8 بار تكرار حفظ نماييد، اما فردى ديگر با روش ديگرى كه در حفظ قرآن دارد، همان سوره را با 10 بار تكرار حفظ كند. و يا ممكن است شما آيهاى آسان و كوتاه را حتى با 1 بار خواندن حفظ نماييد، اما آيه دشوار و بلند را با 7 بار تكرار حفظ كنيد. پس، مقدار تكرار هر آيه و سوره قرآن، به «شرايط حافظ قرآن»، «روش حفظ قرآن» و «شرايط آيه قرآن» بستگى دارد.
7. حتماً دقت كنيد كه كلمات و آيات قرآن را، از همان آغاز خواندن و حفظ كردن و از نظر تلفظ و حركت و اعراب، به شكل صحيح بخوانيد و حفظ كنيد؛ زيرا در صورتى كه تلفظ و حركت واعراب كلمهاى، به شكل غلط وارد حافظه شما شود، تلاشتان براى حفظ چنين كلمهاى دو برابر خواهد شد: يك بار بايد شكل غلط اين كلمه را از حافظه خود بيرون بريد و بار ديگر بايد شكل صحيح آن را به درون حافظه خويش بيرون بَريد و جايگزين شكل قبلى آن نماييد. يكى از بهترين راههاى پيشگيرى از چنين مشكلى اين است كه دستگاه حاوى نوار قرآن را كنار خود بگذاريد و قرآن را باز كنيد و هنگامى كه مىخواهيد، براى نخستين بار، آيهاى را حفظ نماييد، دستگاه را روشن كنيد و در حالى كه خودتان آيه مورد نظر را از روى قرآن مىخوانيد، به شكل خواندن و تلفظ همان آيه از طريق نوار نيز گوش فرا دهيد تا از اشتباه خواندنِ تلفظها و حركتها و اعرابهاى كلمات و آيات قرآن، به دور باشيد.
8. بارها اتفاق افتاده است كه برخى از حافظان قرآن نتوانستهاند آيهاى از قرآن را كه قبلاً حفظ كردهاند، دوباره از حفظ بخوانند، ولى هنگامى كه «كلمه اول + كلمه دوم» همان آيه را براى آنان خواندهاند، تمام آن آيه به يادشان آمده است و همه آيه را، از اول تا آخر و از حفظ، خواندهاند. پس، «كلمه اول» يا مجموع «كلمه اول + كلمه دوم» در هر آيه، «نقطه تمركزِ» آن آيه براى حفظ كردنش است و بايد آن را بيش از كلمات ديگرِ آن آيه، تكرار كنيد و به حافظه خود بسپاريد. مثلا در آيه سوره بينه: «إنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولائِكَ هُم خَيرُ البَرِيَّة»، بايد دو كلمه «إنَّ الّذينَ» را بيشتر از كلمات بعدى آيه تكرار نماييد و به گنجينه حافظه خويش بسپاريد.
9. معمولاً انسان دوست دارد ثمره و نتيجه كار خويش را زودتر ببيند و گاه نيز از حوصله فراوانى برخوردار نيست. از اين رو، شما حفظ تمام قرآن را هدف خود قرار ندهيد، بلكه هدف خويش را مثلاً حفظ يك جزء قرآن در نظر بگيريد و از سورههاى كوتاه و جزء سى ام قرآن آغاز كنيد تا ثمره و نتيجه آن را زودتر مشاهده نماييد و دلگرمتر شويد. و نيز چنان چه حفظ قرآن را با سورههاى بلند مانند سوره «بقره» و «آل عمران» و «مائده» آغاز كنيد، ممكن است شوق و علاقه اوليهاى را كه براى حفظ قرآن داشتهايد، از دست بدهيد؛ هر چند اگر بتوانيد حفظ قرآن را از همان جزء اول و با سوره حمد آغاز نماييد، بهتر است.
10. گفته شد كه در ابتدا مىتوانيد سورههاى كوتاه قرآن را حفظ كنيد، و چون جزءهاى سى ام و بيست و نهم و بيست و هشتم قرآن به ترتيب و به طور نسبى در بردارنده سورههاى كوتاهترى هستند، مىتوانيد اين سه جزء را پيش از جزءهاى ديگر قرآن حفظ نماييد؛ اما پس از حفظ كردن آيات اين سه جزء، شايسته است - اگر نگوييم بايسته است - جزءهاى ديگرِ قرآن را به ترتيب و از جزء اول و سپس جزء دوم تا جزء بيست و ششم و سپس جزء بيست و هفتم قرآن حفظ كنيد. رعايت اين ترتيب، براى آن است كه ذهن و حافظه شما نيز از ترتيب ويژهاى برخوردار گردد، و از نظم خاصى پيروى نمايد و هنگام بازگويى و ارائه آياتِ حفظ شده، دچار تشويش و نابسامانى نشود. البته پيشنهاد مىشود براى كودكان و نوجوانان و مانند آنان، حفظ قرآن از جزء سى ام و طبق مراحل زيرين و به ترتيب سورههايى كه گفته شده است، صورت پذيرد:
مرحله اول: سورههاى 2 سطرى، يعنى سورههاى عصر، كوثر و اخلاص.
مرحله دوم: سورههاى 3 سطرى، يعنى سورههاى شرح، قدر، فيل، قريش، كافرون، نصر، مسد و فلق.
مرحله سوم: سورههاى 4 سطرى، يعنى سورههاى تين، تكاثر، همزه، ماعون و ناس.
مرحله چهارم: سورههاى 5 سطرى، يعنى سورههاى ضحى، زلزله و عاديات.
مرحله پنجم: سورههاى 6 سطرى، يعنى سورههاى طارق و قارعه.
مرحله ششم: سورههاى 7 سطرى، يعنى سورههاى شمس و علق.
مرحله هفتم: سورههاى 8 سطرى، يعنى سورههاى اعلى و ليل.
مرحله هشتم: سورههاى 9 سطرى، يعنى سورههاى انفطار و بلد.
مرحله نهم: سورههاى 10 سطرى، يعنى سوره بينه.
مرحله دهم: سورههاى يك صفحهاى و كمتر از آن، يعنى سورههاى عبس، تكوير، انشقاق، بروج و غاشيه.
مرحله يازدهم: سورههاى بيشتر از يك صفحه، يعنى سورههاى نبأ، نازعات، مطففين و فجر.
مرحله دوازدهم: اين مرحله كه مرحله پايانى براى كودكان و نوجوانان و مانند آنان است، حفظ دوباره سورههاى جزء سىام، است به همان ترتيبى كه در قرآن آمده است، يعنى حفظ جزء سى ام را از سوره نبأ آغاز نمايند و با سوره ناس پايان دهند.
11. در صورتى كه وسايل سمعى و بصرى، مانند نوارهاى ويدئويى، قرآن را حفظ مىنماييد، حتماً به دهان قارى قرآن و چگونگى تلفظ و اداى كلمات و قرائت وى، خوب نگاه كنيد.
12. هر مقدار از آيات و سورهها و جزءهاى قرآن را كه حفظ كرديد، در جايى آن را يادداشت كنيد. و نوار پارچهاى را كه در عطف و شيرازه برخى از قرآنها وجود دارد، در همان صفحه مربوط قرار دهيد تا برايتان مشخص باشد كه چه مقدار از قرآن و تا كدام صفحه از آن را حفظ نمودهايد و از دوباره كارى و تكرار غير لازم آيات نيز به دور باشيد.
13. در صورتى كه برايتان امكان دارد، سعى كنيد، در هر جلسه حفظ قرآن، آيات را تا پايان هر صفحه يا تا پايان هر سوره حفظ نماييد و مثلاً حفظ آيات را تا نيمه صفحه و يا تا نيمه سوره باقى نگذاريد.
14. سعى كنيد جاى هر آيه در صفحه قرآن را كاملاً به خاطر بسپاريد تا آسانتر بتوانيد آيه حفظ شده را به خاطر آوريد و ارائه نماييد؛ مثلاً آيه 20 سوره مرسلات، يعنى آيه «ألَم نَخلُقُكم مِن ماءٍ مَهينٍ» در اول صفحه، و آيه 35 آن، يعنى آيه «هذا يَومٌ لايَنْطِقُونَ» در وسط صفحه، و آيه 50 آن، يعنى آيه «فَبِأىِّ حَديثٍ بَعدَهُ يُؤمِنُونَ» در آخر صفحه قرآن قرار دارد.
15. چنانچه هنگام تمرين و تكرار محفوظات قرآنى خود، قسمتى را به ياد نياورديد، فوراً به قرآن مراجعه نكنيد؛ بلكه د ر ابتدا خوب فكر نماييد و ذهن و حافظه خويش را به كار اندازيد. و در صورتى كه آن قسمتِ فراموش شده را به ياد نياورديد، آن گاه به قرآن مراجعه كنيد. اگر اين نكته را به خوبى رعايت نماييد، قسمتهاى فراموش شده ديگر، كمتر فراموشتان مىشوند و بيشتر در ذهن حافظه تان باقى مىمانند؛ زيرا دستگاه ذهن و سيستم حافظه انسان، آن چه را با تلاش و كاوش درونىِ خود به ياد مىآورد، بيشتر به ياد مىسپارد و ديرتر از ياد مىبرد.
16. هر اندازه كه بين تكرار آيات حفظ شده، كمتر فاصله بيندازيد، آنها را بيشتر به ذهن و خاطرتان مىسپاريد. مثلاً چنان چه سوره صف را حفظ نموديد و هر 3 روز يك بار، آن را مرور و تكرار كرديد، بيشتر در ذهن و خاطرتان باقى مىماند تا هنگامى كه همين سوره را 5 روز يك بار، مرور و تكرار نماييد.
17. در حفظ آياتى كه به يكديگر شبيه هستند، هم دقت و هم تمرين بيشترى را لازم داريد. به طور مثال، اگر آيات ديگر را 4 تا 5 بار مرور و تكرار مىكنيد، آيات مشابه را بايد 8 تا 10 بار مرور و تكرار نماييد. يكى از راههاى حفظ آيات مشابه، استفاده از «نشانه» است. مثلاً سوره «صف» با آيه «سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِى السَّمواتِ وَ ما فِى الارضِ...» آغاز مىگردد و سوره بعدى آن، يعنى سوره «جمعه»، با آيه «يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِى السَّمواتِ وَ ما فِى الارضِ...» شروع مىشود. براى اين كه «سَبَّحَ» با «يُسَبِّحُ» اشتباه نشود، مىتوانيد مثلاً اين نشانه را براى خود قرار دهيد كه حرف اول نام سوره صف، يعنى حرف «ص» شبيه حرف اول كلمه «سَبَّحَ»، يعنى حرف «س» است، هر چند اين دو حرف كاملاً مانند يكديگر نيستند.
18. همان گونه كه گفته شد، هنگام حفظ قرآن، آيات را با صداى آشكار بخوانيد تا پژواك آيههاى قرآن، در گوشهايتان طنين انداز شود و حركات و كلمات آنها بر سيستم مغزى و دستگاه حافظه شما به خوبى نقش بندد؛ زيرا يكى از آثار و ويژگىهاى صوت، ايجاد نقش در اجسام و تأثير در اطراف است. البته، آشكار خواندن آيات به معنى بلند خواندن آنها و آزرده كردن اطرافيان نيست، بلكه به معنى آشكار ساختن جوهره صوت و دورى جُستن از لبخوانى است؛ هر چند در برخى از شرايط و مواردِ حفظ قرآن، لبخوانى شايسته و يا حتى بايسته است.
19. يكى از راههاى تمركز حواس و حفظ آيات قرآن، اين است كه آيه مورد نظر براى حفظ را يك بار از روى قرآن و با دقت و توجه كامل بخوانيد تا نخستين تصوير از آن آيه، در ذهن و حافظه تان جاى گيرد و نقش بندد. آن گاه، براى بار دوم، آيه مورد نظر را از روى قرآن بخوانيد. و در اثناى آن، گاهى چشمهاى خود را ببنديد و ادامه آيه را در ذهن و خاطرتان بياوريد و از حفظ بخوانيد. سپس، هرگاه قسمتى از ادامه آيه را به ياد نياورديد، چشمهاى خود را باز كنيد و آن قسمت را از روى قرآن بخوانيد. دوباره چشمهاى خود را ببنديد و قمست ديگرى از ادامه آيه را در ذهن و خاطرتان بياوريد و از حفظ بخوانيد. اين كار را به همين صورت، آن قدر ادامه دهيد تا تمام آيه مورد نظر را، حفظ نماييد.
20. براى حفظ آيات طولانى، میتوانيد آن آيات را بر اساس محلهاى وقف و درنگ آنها، قسمت - قسمت كنيد و سپس به حفظ هر قسمت از آن آيه بپردازيد. براى آشنايى با محلهاى وقف آيات و علائم آن، مىتوانيد به صفحات پايانى برخى از قرآنها يا كتابهاى معتبر روخوانى و تجويد قرآن مراجعه نماييد، يا به نوارهاى مشهور تلاوت قرآن يا به تلاوت قاريان ممتاز قرآن گوش فرا دهيد، يا آنها را از استادان معروف قرآن بپرسيد و يا زير نظر آنان ياد بگيريد.
منبع:ماهنامه ياس
