چپ گرایی در شبه قاره هند

شكل گیری احزاب و گروه‌های ملهم از انقلاب 1917 روسیه در منطقه‌ی شبه قاره، به جنبش خلافت و جنبش هجرت برمی گردد كه در آن گروهی از مسلمانان از مناطق شمالی هند به افغانستان و سپس به آسیای مركزی و تاشكند رفتند و پیوندهایی را با حكومت شوروی برقرار ساختند. در 1338/ 1920، حزب كمونیست هند (1)‌در تاشكند، زیر نظر یكی از فعالان ماركسیست به نام مانابندرا نات روی (2)، بنیان گذاشته شد. كمینترن نیز حزب كمونیست هند را در 1300ش/ 1921 به رسمیت شناخت. (3) در این زمان، برخی از مسلمانان همكاری نزدیكی با نات‌روی، به عنوان نماینده‌ی كمینترن، داشتند. مثلاً، مظفر احمد به نمایندگی او، در بنگال فعالیت می‌كرد و چند جریده منتشر ساخت، از جمله روزنامه‌ای به زبان بنگالی با گرایش‌های چپ به نام دهام‌كتو (4)، كه قاضی نذرالاسلام، از شعرا و معلمان مسلمان بنگال، سردبیر آن بود. این نشریه، كه با كنگره‌ی ملی هند و جنبش عدم خشونت و عدم همكاری مخالفت می‌كرد، در دی 1302/ ژانویه‌ی 1923 توقیف شد. (5)
فعالیت نیروهای چپ در جنبش‌های زیرزمینی كلكته نیز مشهود بود. این جنبش‌ها، كه برای مبارزه با استعمار انگلیس شكل گرفته بودند، در دهه‌ی 1300ش/ 1920 فعال‌تر شد. نقش سه گروه عمده، یعنی اتحاد اسلام، بولشویك‌ها و تروریست‌های انقلابی، در این جنبش بیشتر بود. گروه اتحاد اسلام، كه در كلكته زیر نظر ابوالكلام آزاد تأسیس شده بود، با دیگر گروه ها و به ویژه بولشویك ها، ظاهراً به منظور جلب حمایت مادی و به دست آوردن اسلحه و امكانات آموزشی، پیوندهایی برقرار كرده بود. با سقوط عثمانی، نقش گروه‌های اسلام‌گرا كم شد و در عوض، ارتباط بین گروه‌های تندروی انقلابی و ماركسیستی تقویت گشت. (6)
در 1304ش/ 1925، حزب كمونیست هند در آن كشور بنیان گذاشته شد. در آذر 1307/ دسامبر 1928، بسیاری از فعالان كمونیست در هند گرد آمدند و حزب كارگران و دهقانان سراسر هند (7) را تشكیل دادند. با این حال، فعالیت این گروه و حزب كمونیست هند و دیگر چپ گرایان، بین سال‌های 1308ش/ 1929 تا 1312ش/ 1933 با مشكلات زیادی روبه رو شد و بسیاری از سران آنها به زندان افتادند، اما حزب كمونیست هند در 1312ش/ 1933 فعالیت خود را از سر گرفت. (8)
در جریان تجزیه‌ی هند و تشكیل كشور پاكستان، حزب كمونیست هند آن را حق مشروع مسلمانان دانست. (9)
طی جنگ سرد، به ویژه بعد از مرگ استالین، حزب كمونیست هند تصمیم گرفت از طریق انتخابات پارلمانی، با حزب كنگره به رقابت بپردازد و در 1335ش/ اوایل 1957، موفقیت‌هایی نیز در بنگال و كرالا به دست آورد. حمله‌ی چین به هند و اختلافات بین چین و شوروی ضربه‌ی شدیدی بر كمونیست‌های هند وارد كرد و همین مسائل منجر به ایجاد دودستگی و درنهایت انشعاب این حزب در 1343ش/ 1964 شد. حزب كمونیست هند، كه وابستگی زیادی به شوروی داشت، بیشتر در مناطق صنعتی هند، كه خاستگاه جنبش‌های اتحادیه‌ای بود، نفوذ داشت. در مقابل، حزب كمونیست هند (ماركسیست) (10) در بنگال و كرالا از حمایت زیادی بهره مند، و بیشتر تحت تأثیر مائوئیسم بود. در اواخر 1359ش/ اوایل 1981، حزب دیگری از درون حزب كمونیست منشعب شد كه حزب كمونیست سراسر هند (11) نام گرفت. (12)

چپ گرایی در پاكستان

حزب كمونیست پاكستان (13) در نشست حزب كمونیست هند در 1327ش/ 1948 در كلكته شكل گرفت و سجاد ظهیر دبیركل آن شد. نیروهای این حزب در جنبش زبان (14) حضور فعال داشتند. این جنبش از 1326ش/ اوایل 1948 تا 1330ش/ اوایل 1952، برای مقابله با رسمی شدن زبان اردو (پیش از تقسیم پاكستان و شكل گیری بنگلادش)، به ویژه به منظور به رسمیت شناخته شدن زبان بنگالی، به راه افتاد.
اعضای این حزب در جنبش ترقی پسند (ترقی پسند تحریك) نیز نقش فعالی داشتند. این جنبش ادبی با گرایش‌های چپ، در اواسط 1310ش/ دهه‌ی 1930 در هندوستان به راه افتاد. سجاد ظهیر (رهبر این نهضت) به همراه دیگر دوستان خود، از جمله احمدعلی، رشیدجهان و محمود الظفر، تفكرات چپ گرایانه‌ی خود را در اوایل دهه‌ی 1310ش/ 1930 در قالب مجموعه‌های داستانی «انگاری» منعكس ساخته بودند. (15) تفكرات ماركسیستی و مواضع آنها در قبال «جنبش زبان» با مخالفت و واكنش شدید دولت روبه رو شد و دولت در 1332ش/ 1953 این جنبش را غیرقانونی اعلام كرد. (16) از 1331ش/ 1952، نظارت شدیدی بر فعالیت‌های این حزب در مشرق پاكستان صورت گرفت. (17)
در مغرب پاكستان برخی از سران كمونیست به حزب مسلم لیگ پیوستند، اما به علت اختلاف با اعضای مسلمان آن، برخی از آنها از مسلم لیگ خارج شدند. این افراد، كه دارای گرایش‌های افراطی چپ بودند، در 1329ش/ اوایل 1951 به همراه ژنرال اكبر، كودتایی را طراحی كردند كه ناكام ماند. این قضیه، كه به توطئه‌ی راولپندی (18) مشهور شد، به دستگیری برخی از سران كمونیست و ممنوع شدن حزب كمونیست پاكستان انجامید. (19)
از جمله احزابی كه با گرایش چپ در 1329ش/ 1950 شكل گرفت، حزب آزاد پاكستان (20) به رهبری میان افتخارالدین بود. از اهداف و آرمان‌های این حزب، اعطای خودمختاری كامل به ایالت‌ها، از بین بردن نظام زمین داری و حمایت از مبارزات مردم در كشمیر برای رهایی از سلطه‌ی هند بود. با پیوستن برخی از سران این حزب به مسلم لیگ، فعالیت‌های آن كاهش یافت و درنهایت در حزب مردمی ملی (نیشنل عوامل پارتی)‌(21) ادغام شد. (22) حزب مردمی ملی در 1336ش/ 1957 زیر نظر عبدالحمید خان بهاشانی شكل گرفت. در شكل گیری این گروه، برخی افراد، از جمله میان افتخارالدین و عبدالغفار خان، حضور فعال داشتند. (23) خود عبدالغفارخان در اوایل دهه‌ی 1310ش/ 1930 جنبش مذهبی- ملی «خدائی خدمت‌گار» (خدمتگزار خدا) یا «سرخپوش تحریك» (جنبش سرخپوش) را در ایالت سرحد شمال غربی به راه انداخته بود. اگرچه لباس سرخ پوشیدن اعضای این جنبش با تفكرات كمونیستی ارتباطی نداشت، به مرور برخی از آنها به افكار چپ تمایل پیدا كردند، به ویژه پسر عبدالغفارخان، یعنی خان عبدالولی خان، كه در حزب مردمی ملی حضور فعال و در ایالت سرحد شمال غربی نفوذ زیادی داشت. (24) بهاشانی در 1336ش/ اوایل 1958 سازمان دیگری به نام انجمن دهقانان (كرشیك سَمتی)‌(25) ایجاد نمود تا از طریق آن بر اجرای برنامه‌ی پنج ماده‌ای حزب مردمی ملی، كه مهم‌ترین آنها مخالفت با یكپارچه سازی ایالت‌های غربی پاكستان و تلاش برای كسب خودمختاری هر ایالت بود، تأكید شود. (26) با به تعویق افتادن زمان انتخابات عمومی و آشفته شدن اوضاع داخلی، حكومت نظامی اعلام شد و در همان اوان، ژنرال ایوب خان در 5 آبان 1337/ 27 اكتبر 1958 با كنار گذاشتن رئیس جمهوری، اسكندرمیرزا، قدرت را در دست گرفت. (27) در دوره‌ی حكومت نظامی، حزب مردمی ملی، به سبب گرایش‌های چپ، بیش از احزاب دیگر تحت فشار قرار گرفت. با این حال، این حزب و سایر احزاب، جبهه‌ی دموكراتیك ملی (28) را در 1341ش/ 1962، به منظور احیای نظام پارلمانی و سایر حقوق سیاسی، به راه انداختند. (29) به رغم فشارهای متعدد بر نیروهای چپ در این دوره، ایوب خان در سیاست خارجی خود از امریكا فاصله گرفت و مناسبات دوستانه‌ای با چین برقرار كرد و به عادی سازی مناسبات كشور خود با شوروی پرداخت. (30)
در اواخر دهه‌ی 1340ش/ 1960، برخی از گروه های چپ به صف تظاهرات گسترده علیه ژنرال ایوب خان پیوستند كه بیشتر از سوی حزب مردم پاكستان به رهبری ذوالفقار علی بوتو (31) سازماندهی شده بود. بوتو، پس از روی كار آمدن در 1351ش/ 1972، از سیاست‌هایی مبتنی بر سوسیالیسم اسلامی، اصلاحات ارضی، ملی سازی صنایع و نهادهای مالی پیروی می‌كرد كه با مقاومت و مخالفت گروه‌های مذهبی و احزاب سیاسی راست مواجه شد. (32) تا این زمان حزب مردمی ملی، به علت اختلافات درونی، انشعابات متعدد یافته بود، از جمله گروه بهاشانی و عبدالولی خان از آن جدا شده بود. در دوره‌ی بوتو، حزب مردمی ملی (گروه عبدالولی خان) و جمعیت العلمای پاكستان ائتلافی تشكیل دادند كه قدرت را در ایالت‌های سرحد شمال غربی و بلوچستان در اختیار داشتند. بوتو، با تأیید دیوان عالی و براساس این اتهام كه حزب مردمی ملی قادر به اداره‌ی مناطق تحت نظر نیست و بی‌نظمی و هرج و مرج در این ایالت‌ها افزایش یافته است، فعالیت این حزب را ممنوع ساخت و اعضای ارشد آن را بازداشت نمود. (33)
كودتای ضیاء الحق در 1356ش/ 1977، فشار زیادی بر نیروهای چپ وارد ساخت، با این حال پس از اعدام بوتو و افزایش محبوبیت حزب مردم پاكستان، جنبش هایی متشكل از گروه‌های متعدد برای مخالفت با ضیاء الحق شكل گرفت. از آن جمله، جنبش احیای دموكراسی بود كه از سوی حزب مردم پاكستان و برخی از نیروهای چپ و حتی لیبرال در 1359ش/ اوایل 1981 به راه افتاده بود. (34)
در سال 1365ش/ 1986 خان عبدالولی خان حزب ملی مردمی (حزب عوامی نیشنل پارنی)‌(35) را تأسیس نمود. این حزب بیشتر درصدد ایجاد وحدت در بین نیروهای چپ بود و به اهداف جنبش احیای دموكراسی توجه چندانی نداشت. حزب دموكراتیك ملی (36)، حزب كارگران- دهقانان (مزدور كسان پارنی) (37) و حزب جنبش مردمی (حزب عوامی تحریك) (38)، كه دارای گرایش‌های چپ بودند، به حزب ملی مردمی پیوستند. (39) حزب ملی مردمی، از لحاظ مرامی با حزب مردم پاكستان شباهت‌هایی داشت و این دو توانستند ائتلافی را در 1367ش/ 1988 در ایالت سرحد شمال غربی تشكیل دهند، اما این ائتلاف دوامی نداشت. (40)
در حال حاضر نیز حزب مردم پاكستان و حزب ملی مردمی، از جمله احزاب عمده‌ی فعال با گرایش چپ در پاكستان محسوب می‌شوند. (41)

چپ گرایی در بنگلادش

پس از تشكیل حزب كمونیست پاكستان در 1327ش/ 1948، بیشتر فعالان این حزب در ایالت پاكستان شرقی (بنگلادش كنونی) مستقر بودند. با تأسیس كشور بنگلادش در 1350ش/ 1971، شاخه‌ی شرقی این حزب با عنوان حزب كمونیست بنگلادش (42) و به رهبری مونی سینگ (43) به فعالیت خود ادامه داد. از نیروهایی كه با گرایش چپ در ارتش آزادی بخش و برای دستیابی به استقلال، در كنار حزب عوامی لیگ (به رهبری مجیب الرحمان) فعالیت می‌كردند، حزب مردمی ملی (نیشنل عوامی پارنی) ‌به رهبری مظفر احمد، و حزب كمونیست بنگلادش بودند. این احزاب در كمیته‌ی مشورتی كه در شهریور 1350/ سپتامبر 1971، دولتِ در تبعید تشكیل داد نیز حضور داشتند. (44)
احزاب كمونیست هند نیز مناسبات نزدیكی با گروه های چپ گرای پاكستان شرقی برقرار نمودند و كمك های متعددی به آنها كردند. (45) پس از آزادی مجیب الرحمان و بازگشت وی به بنگلادش و آغاز فعالیت او به عنوان نخستین رئیس جمهوری بنگلادش، بین عوامی لیگ و حزب كمونیست بنگلادش و حزب مردمی ملی (شاخه‌ی وابسته به شوروی)، در قالب حزب مردمی دهقانان و كارگران بنگلادش (46)، ائتلافی شكل گرفت. این گروه‌ها در ایجاد گروه شبه نظامی، كه به منظور سركوب خشونت و ترور و كمك به نیروهای پلیس شكل گرفت، فعال بودند. (47) از جمله نیروهای چپ افراطی، كه به شدت با مجیب الرحمان به مخالفت می‌پرداختند و به چین وابسته بودند، حزب سوسیالیست ملی (48) بود كه به خشونت رو آورده بود. (49)
پس از قتل مجیب الرحمان در 1354ش/ 1975 و به قدرت رسیدن ژنرال ضیاء الرحمان، برخی نیروهای چپ، مانند حزب مردمی ملی (گروه بهاشانی)، كه متمایل به چین و ضد هند بودند، از وی حمایت كردند، اما بعضی گروه ها، مانند حزب سوسیالیست ملی، با برخی سیاست‌های دولت مخالفت كردند و در نتیجه، تحت فشار قرار گرفتند. تعدادی از سران نظامی حزب سوسیالیست ملی دستگیر شدند، از جمله سرهنگ ابوطاهر، كه در زمان جنگ‌های استقلال طلبانه در اوایل دهه‌ی 1350ش/ 1970 جزء نیروهای چریكی بود. وی، كه در به قدرت رسیدن ژنرال ضیاء الرحمان نقش مؤثری داشت، به اعدام محكوم شد. (50)
امروزه برخی احزاب در امور سیاسی بنگلادش فعالیت دارند، از جمله حزب كمونیست بنگلادش، حزب مردمی ملی (گروه بهاشانی با گرایش مائوئیستی) و حزب مردمی ملی. (51)

پی‌نوشت‌ها

1. Communist Party of India (CPI).
2. Manabendra Nath Roy.
3. انصاری (Ansari)، ص503؛ نثاراحمد (Nesar Ahmad)، ص156.
4. Dhumketu.
5. راجات رای، ص111-113؛ سونتارالینگام (Sunthaealingam)، ص24؛ راب (Robb)، ص205.
6. راجات رای، ص113-115.
7. All-India Workers and Peasants Party.
8. سیلندراسن (Sailendra Sen)، ص201-202؛ كولكه (Kulke)، و راترموند (Rothermund)، ص332.
9. مشیرالحسن (Mushirul Hassan)، ص84-85.
10. Communist Party of India (Marxist).
11. All-India Communist Party.
12. كولكه و راترموند، همان جا؛ جاوید عالم (Javeed Alam)، ص311-312.
13. Communist Party of Pakistan(CPP).
14. Language Movement.
15. كامران، ص11، 14-15؛ انورسدید، ص466.
16. انورسدید، ص 497-499.
17. انصاری، ص506؛ كوكرجا (Kukerja)، ص121؛ افضل (Afzal)، ج1، ص193.
18. Rawalpindi Conspiracy Case.
19. فلدمن (Feldman)، ص37؛ افضل، ج1، ص99.
20. Azad Pakistan Party.
21. National Awami Party(NAP).
22. افضل، ج1، ص 141-146.
23. بت، ص247؛ انصاری، ص66.
24. اسمیت (Smith)، ص254-260؛ كوهن (Cohen)، ص217.
25. Krishak Samity
26. افضل، ج1،‌ص357؛ حمیدخان (Hamid Khan)، ص123.
27. حمیدخان، ص 124، 127.
28. National Democratic Front.
29. همان، ص 163؛ افضل، ج2، ص174.
30. حمیدخان، ص205؛ كوهن، ص72.
31. رك. دانشنامه جهان اسلام، ذیل مدخل.
32. كوهن، ص 138-144؛ حمیدخان، ص323-325.
33. كوكرجا، ص41؛ حمیدخان، ص300-303.
34. كوهن، ص136؛ حمیدخان، ص363-364.
35. Awami National Party(ANP).
36. National Democratic Party.
37. Mazdoor Kisan Party.
38. Awami Tehrik.
39. كوشیك (Kaushik)، ص123.
40. حمیدخان، ص408-410.
41. رك. آسیای جنوبی 2005 (South Asia 2005)، ص447.
42. Communist Party of Bangladesh(CPB)
43. Moni Singh
44. رانگالال سن (Rangalal Sen)، ص279-282؛ انصاری، ص 506-507.
45. سیسون (Sisson)، و رُز (Rose)، ص180-181؛ صفدر محمود (Safdar Mahmood)، ص144-145.
46. Bangladesh Krishak Sramik Awami League(BKSAL).
47. رانگالال سن، ص298-300؛ آسیای جنوبی 2005، ص89؛ اُدانل (O`Donnell)، ص174-176.
48. Jatio Samajtandrik Dal (JSD).
49. ادانل، ص 168-169.
50. همان، ص 184-185.
51. گروه مظفر احمد؛ رك. آسیای جنوبی 2005، ص109-110.

منابع :
انور سدید، اردو ادب كی تحریكین، كراچی 1999.
محمدعاصم بت، پاكستان سال به سال: یكم جنوری194، تا 31 دسمبر 1>19، ج1، اسلام آباد 1997.
دانشنامه جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حدادعادل، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1375ش.
راجات رای، «انقلابیون، پان اسلامیستها و بلشویك ها: مولانا ابوالكلام آزاد و دنیای سیاسی زیرزمینی در كلكته، 1905-1925»، در جنبش اسلامی و گرایشهای قومی در مستعمره هند، گردآوری مشیرالحسن، ترجمه‌ی حسن لاهوتی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1367ش.
محمد كامران، انگاری: تحقیق و تنقید، لاهور 2005.
M. Rafique Afzal, Political parties in Pakistan, Islamabad 1998.
Musa Ansari, "Left politics", in History of Bangladesh: 1704-1977, vol.l, ed. Sirajul Islam, Dhaka: Asiatic Society of Bangladesh, 1992.
Stephen Philip Cohen, The idea of Pakistan, New Delhi 2005.
Herbert Feldman, Revolution in Pakistan: a study of the martial law administration, London 1967.
Hamid Khan, Constitutional and political history of Pakistan, Oxford 2005.
Javeed Alam, "Communist politics in search of hegemony", in Parties and party politics in India, ed. Zoya Hasan, New Delhi, Oxford University Press, 2004.
Surendra Nath Kaushik, Politics of Islamization in Pakistan: a study of Zia regime, New Delhi 1993.
Veena Kukreja, Contemporary Pakistan: political processes, conflicts and crises, New Delhi 2003.
Hermann Kulke and Dietmar Rothermund, A history of India, London 2004.
Mushirul Hasan, Legacy of a divided nation: India*s Muslims since independence; Delhi 1997.
Syed Nesar Ahmad, Origins of Muslim consciousness in India, New York 1991.
Charles Peter O’Donnell, Bangladesh: biography of a Muslim nation, Boulder, Col. 1984.
Peter Robb, A history of India, Basingstoke, Engl, 2002.
Safder Mahmood, Pakistan divided: study of the factors and forces, leading to the breakup of Pakistan in 1971, Lahore 1993.
Rangalal Sen, Political elites in Bangladesh, Dhaka 1986.
Sailendra Nath Sen, History of modern India: 1765-1950, New Delhi,
1986.
Richard Sisson and Leo E. Rose, War and secession:Pakistan, India, and the creation of Bangladesh, Berkeley 1990.
Wilfred Cantwell Smith, Modern Islam in India: a social analysis, New Delhi, 1999.
South Asia 2005, London: Europa Publications, 2005.
R. Suntharalingam, Indian nationalism: an historical analysis, New Delhi 1983.
منبع مقاله :
رحیم رئیس نیا و. . . [دیگران]؛ (1389)، چپ و چپ‌گرایی در جهان اسلام، تهران: نشر كتاب مرجع، چاپ اول