نویسندگان:
رمضان رضایی و یدالله رفیعی
رمضان رضایی و یدالله رفیعی
به طور مسلم در عصر صحابه به دلیل آنکه زمینه‌ها و ضوابط علمی و کلامی و فلسفی و عرفانی هنوز مدون نگشته بود، قرآن مجید بر اساس این زمینه‌ها تفسیر نمی‌گشت، و به جز خود قرآن کتاب دیگری تدوین نشده بود. در دوره تابعین (قرن دوّم یا اواخر قرن اوّل- انقراض بنی‌امیه) احادیث تفسیری از کل احادیث منفصل و مستقل گردیده و در ابواب خاص تدوین شد و در این مورد عده‌ای از علما بودند که برای جمع‌آوری احادیث و روایات به شهرها مسافرت می‌کردند و با تلاش و تفخص احادیث را گرد می‌آوردند. که بعضی از آنها عبارتند از:
یزید بن‌هارون السّلمی (م 117 هـ ق)، شعبة بن الحجاج (م 160 هـ ق)، وکیع بن الجراح (م 197 هـ ق)،
سفیان بن عُیَینَه (م 198 هـ ق)، روع بن عبادة البصری (م 205 هـ ق)، عبدالرزاق بن همّام (م 211 هـ ق)،
آدم بن ابی ایاس (م 220 هـ ق)، عبد بن حمید (م 249 هـ ق)
این افراد همگی از گردآورندگان و پیشوایان حدیث بودند که احادیث تفسیری را نیز تماماً جمع‌آوری، نمودند و آن را به صورت ابواب درآوردند. (1)
قدم مهم دیگری که بعداً برداشته شد این بود که پس از جمع‌آوری احادیث و روایات و جدا شدن احادیث تفسیری از کل روایات، هر آیه‌ای از قرآن مجید بر حسب این روایات تفسیر می‌شد و به ترتیب تفسیر قرآن مرتّب می‌گشت و این کار به دست عده‌ای از علما به انجام و به اتمام رسید من جمله:
ابن ماجه (م 273 هـ ق)، ابن جریر طبری (م 310 هـ ق)، ابوبکر بن منذر نیشابوری (م 318 هـ ق)، ابن ابی حاتم (م 327 هـ ق)، ابوالشّیخ بن حیّان (م 369 هـ ق)، الحاکم (م 405 هـ ق)، ابوبکر بن مردویه (م 410 هـ ق)
خلاصه آنکه در عصر تابعین تفسیر قرآن کریم در سه گام بزرگ و تدریجی پیشرفت نموده و تدوین شده است:
گام اوّل:
نقل احادیث تفسیری از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و از صحابه و تابعین.گام دوّم:
جمع‌آوری و مُبوّب شدن احادیث و روایات تفسیری.گام سوّم:
مستقل شدن روایات تفسیری و «مدوّن» شدن تفسیر قرآن کریم. (2)و نیز پیدایش مکتب‌های تفسیری در عصر تابعین است که این مکاتب و طبقات از نظر مشایخ و استادان تفسیر مشخص و ممتاز می‌شدند و برحسب شهرهای مهمّ اسلامی نامگذاری شده بودند. مانند: مفسران مکّه، مفسّران مدینه، مفسران عراق (بصره و کوفه).
مفسّران معروف مکّه در دوره‌ی تابعین
در این دوره، چون اغلب مفسّران مکّه از شاگردان ابن عباس بودند. از روش او در تفسیر پیروی می‌کردند. و گزارش‌های او را درباره‌ی آیات قرآنی نقل می‌نمودند. در این میان مفسّران چند تن بیش از دیگران در تفسیر قرآن مشهور بودند که عبارتند از:1- سعید بن جُبَیر (م 95 هـ ق)
2- مجاهد بن جَبر مکّی (21-104 هـ)
3- عِکرِمَة (104 یا 105 هـ ق)
4- عطاء بن أبی رباح مکّی (م 114 هـ ق)
5- طاووس بن کیسان یمانی (م 104 یا 108 هـ ق)
مفسّران معروف مدینه در عصر تابعین
می دانیم که بسیاری از صحابه در مدینه مقیم شدند و مانند عده‌ای دیگر به سایر بلاد اسلامی روی نیاوردند. و اینان برای تعلیم کتاب خدا و تفسیر قرآن مجالس رسمی درس در مدینه داشتند که بسیاری از «تابعین» در تفسیر قرآن از این مجالس مستفیض می‌شدند و در نتیجه مکتبی در تفسیر به وجود آمد که اهل مدینه از آن پیروی می‌کردند و چون ابیّ بن کعب در مدینه به سر می‌برد و در نتیجه در این منطقه بیش از دیگران در کار تفسیر شهرت یافت مفسّران دوره تابعین در مدینه غالباً از تفسیر او پیروی می‌کردند.عده‌ای از مشاهیر تفسیر در مدینه عبارتند از:
1- ابوالعالیه رفیع بن مهران ریاحی (م 90 یا 93 هـ ق)
2- زید بن اسلم (م 136 هـ ق)
3- محمد بن کعب قُرَظی کوفی مدنی (م 117 یا 188 هـق)
پی‌نوشت‌ها
1- محمد حسین ذهبی: التفسیر و المفسرون، ج1، ص141.
2- ذهبی: التفسیر و المفسرون، ج1، ص141.
رضایی، رمضان؛ رفیعی، یدالله؛ (1393)، تاریخ علوم در اسلام (جلد اول)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول
