خانواده و حقوق يتيم

همه اذعان داريم كه نبود هر يك از پدر و مادر و به تعبيري ديگر مرگ آنها چه اثري جانسوز در روح و روان كودك دارد.كودك 3 ـ 4 ساله‏اي كه پدر و مادرش را مي‏شناسد و به آنها ـ بويژه به مادر- اُنس گرفته است، غم فقدان او را فراموش نمي‏كند، از اين بابت كه مادر انيس، همبازي و حامي او بوده و اكنون فقدانش همچون ديواري است كه پشت سرش خراب شده است.
فقدان پدر و مادر پيامدهاي نامطلوبي همچون پريشاني، افسردگي، احساس بي‏پناهي، بي‏هدفي، خلاء عاطفي و عدم اعتماد بنفس را براي كودك بدنبال خواهد داشت بطوري كه حتي خواب و خوراك او را دچار اختلال خواهد كرد. او آينده خود را تاريك و مبهم مي‏بيند و براي پركردن خلاء عاطفي و جلب توجه ديگران ناخودآگاه به حركات غيرمنتظره اقدام مي‏كند و در خواب و بيداري با هيجانات نا متعادل روحي دست و پنجه نرم مي‏كند.

نيازهاي ايتام

در پاسخ به اين سوءال كه يتيمان چه نيازهايي دارند؟ بايد گفت:
از آنجا كه يتيم يك انسان است و بايد تمام جهات معنوي و شخصيتي او مورد توجه قرار گيرد و از همه محبتها وفقدان پدر يا مادر، پيامدهاي نامطلوبي همچون پريشاني، افسردگي، احساس بي‏پناهي، خلاء عاطفي را براي كودك به دنبال خواهد داشت.توجه به غذا و پوشاك‏يتيم و تأمين نيازهاي جسمي و غــفلت از نيازهاي روحي و رواني او از خطاهاي بزرگ تربيتي است.نوازشها و شيوه‏هاي صحيح تربيتي كه يك كودك در دامان پدر و مادر خود دارد بهره‏مند باشد، تنها، توجه به غذا و پوشاك يتيم و تأمين نيازهاي جسمي و غفلت از نيازهاي روحي و رواني او از خطاهاي بزرگ تربيتي است و اين غرض حاصل نمي‏شود مگر در محيط خانواده.
در محيط خانواده است كه استعدادهاي دروني اطفال پرورش مي‏يابد و آنها درس شهادت و شهامت و سخاوت و عزّت‏نفس را مي‏آموزند. در كنار خانواده است كه يتيم، هم خود رااز اعضاي آن مي‏داند و هم متعهد و مسوءول و امانت‏دار و درست كردار خواهد شد. بديهي است كه همه اينها در سايه خانواده است و بس.
حادثه يتيمي آنچنان تأثيري در زندگي عاطفي و رواني طفل مي‏گذارد كه او خود را فردي ورشكسته و بي‏پناه احساس مي‏كند و براي جبران آن بهانه جو شده و توقعاتش زيادتر مي‏شود.
او در رويارويي با جريانات مختلف به ياد آنها مي‏افتد و دلش بيشتر رنجيده خاطر مي‏شود. او در غم مادر بخاطر مي‏آورد روزي را كه پدر خواسته او را كتك بزند اما مادر مانع او شده‏است، حال اگر دوباره پدر بخواهد
او را تنبيه كند چه كسي مانع او خواهد شد؟در غم پدر بخاطر مي‏آورد روزي را پدر بجهت پاره‏اي مذاكرات و گفتگوها با مسوءولان مدرسه‏اش به مدرسه آمده، از او دفاع كرده و در جريان وضع درسي و اخلاقي او قرار گرفته‏است. حال اگر روزي مشكلي برايش پيش آيد چه كسي به مدرسه خواهد آمد؟
از اين رو عمده نيازهاي ايتام عبارتند از:
نياز به مهر و محبت، نياز به وابستگي، نياز به انضباط وكنترل، نياز به همدردي، نياز به مدارا .
قابل تذكر است كه اين نيازمنديها مخصوص يتيمان نيست بلكه هر كودكي به اينها محتاج است، اما ايتام به جهت دگرگوني و از دست دادن حامي خود نياز شديدتر و بيشتري به آنها پيدا مي‏كنند.

1- مهر و محبت

پيامبر اكرم (صلی الله علیه وآله)و امامان عليهم‏السلام در موارد مختلف موقعيت ايتام و ضرورت توجه به نيازمنديهاي آنــــها را گــوشزد كرده‏اند و پوشانيدن و سير كردن و تأمــــين نيازهاي روحــي آنـها را از عبادات شـــمرده‏اند.
پيامبر اكرم(صلی الله علیه وآله)مي‏فرمايد: « خيرُ بُيُوتِكُمْ بِيْت فيه يتيم يُحسنُ اليه و شّرُ بُيُوتِكُمْ‏بيت يُساءُاليه »(1)
«بهترين خانه‏هاي شما خانه‏اي است كه در آن يتيمي مورد احسان و عطوفت باشد و بد ترين خانه‏ها، خانه‏اي است كه با يتيمي بد رفتاري شود.»
در اينگونه خانواده‏ها يتيم بطور طبيعي رشد مي‏كند و تمام يا بيشتر تمايلاتش ارضا مي‏شود، چنين كودكي دچار عقده حقارت، انحراف و كژانديشي و عناد نخواهد شد.
باز آن حضرت مي‏فرمايد: «منْ اقْعداليتيم علي خوانه و يمْسحُ رأسهُ يلينُ قلبُهُ » (2)
«كسي كه يتيمي را سر سفره خود بنشاند و دست نوازش بر سرش
بكشد، رقيق‏القلب خواهد شد.»
در اين سخن حضرت بيشترين عنايت خود را متوجه نيازهاي عاطفي
علي(علیه السلام): يتيم را آن گونه تربيت كن كه فرزند خويش را تربيت مي‏كني.يتيم كرده و تأثير تأمين اين نياز را بر خود شخص نوازش كننده بيان كرده‏اند
روزي مقداري عسل به بيت‏المال آوردند. حضرت علي (ع) دستور داد يتيمان را حاضر كردند وخود شخصاً به دهان آنها عسل مي‏گذاشت. اطرافيان از اين كار تعجب كرده و عرض كردند: اين كار براي چيست؟ امام (ع) فرمود: «انّ‏الامام أبواليتامي و انّماالعقتهم هذا برعاية الاباء»(3)
«امام، پدر يتيمان است. اين عسل را به جاي توجه پدرانشان به دهان آنها گذاردم.»
از اين رو مسوءولان وظيفه دارند رسيدگي به فرزندان شهدا و همنشيني با آنها را در برنامه هفتگي يا ماهانه خود قرار دهند تا در حق آنهاپدري كرده باشند.

2- وابستگي

يتمان دوست دارند كه خود را وابسته به مربّي جديدشان بدانند و هويت و شخصيت خود را با هويت و شخصيت او پيوند دهند. دوست دارند خود را وابسته به كسي بدانند تا از دوري او پريشان و از بودن و همنشيني با او احساس لذّت نمايند.
آنها دوست دارند كه مربيان جديد،آنها را از خود بدانند و در رفع مشكلات و نابسامانيهاي زندگي از آنها كمك بگيرند.
ايتام از اين موضوعات احساس آرامش و رضايت مي‏كنند و از افسردگي و نگراني رهــايي مي‏يابند.

3 -همدردي

از نيازهاي ضروري هر انسان در رويارويي با مشكلات و حوادث همدردي ديگران با اوست.با همدردي است كه انسان مصيبت زده سبكبال و آرام مي‏شود.
ايتام از آن بابت كه خود را شكسته خورده و بي‏پناه مي‏دانند نيازشان به اين همدردي بيشتر و فزونتر از ديگران است.

4 - انظباط و كنترل

يكي از جلوه‏هاي تربيت صحيح حاكميت نظم و انظباط بر زندگي آدمي است كه ضامن پيروزي و سر بلندي است.
يتيم يك انسان است و در آينده بايد همچون ديگر كودكان از اعضاء مفيد جامعه باشد. او بايد با مقررات اجتماعي و آداب معاشرت آشنا باشد تا دچار لغزش و انحراف نشود. او بايد همچون ديگر فرزندان خانواده تحت نظم و انضباط در آيد، رفت‏وآمدها، مشق و اخلاق و رفتارش كنترل شود.در خواب و غذا منظم باشد. اگر جايي ضرورت تنبيه در كار بود، اگر سختگيري و مراقبت شديد لازم بود در مورد او اِعمال شود.
حضرت علي (ع) مي‏فرمايد: «ادّب اليتيم ممّا تُوءدّب منه ولدك واضْربْهُ ممّا تضْرب منه ولدك»(4)
«يتيم را آن طور تربيت كن كه فرزند خويش را تربيت مي‏كني و در مقام مجازات، او را به همان گونه بزن كه فرزند خود را مي‏زني» در اين كلام حضرت، به دو اصل عنايت شده‏است :
1 - ضرورت تنبيه و مجازات براي يتيم در راستاي تربيت صحيح او.
2 - اجحاف و ظلم نكردن به او در هنگام مجازات ،
به اين معني كه اگر فرزند خود را با دست مي‏زني او را هم با دست بزن، نه اينكه او را با شلاّق يا چوب مورد ضرب و شتم قرار دهي.

5 - مدارا

يتيم داراي نياز فراوان به سعه صدر و شكيبايي دارد. با يتيم نمي‏توان بسيار خشن و تند رفتار نمود زيرا او روحي حساس و خاطري رنجيده دارد. بايد بسياري از لغزشها و اشتباهات او را تا مدتي ناديده گرفت، نبايد از حرفهاي او رنجيد. نبايد او را با رفتار نا صواب خود رنجيده‏خاطر كنيم زيرا او تشنه محبت است. مبادا با زخم زبانها، كينه توزيها و بغضها و بدگوئي از پدر و مادراو، در برابرش موضعي خصمانه بگيريم و خود را از اين راه تسلّي دهيم.
سختگيري و خشونت و وظايف دشوار بر او تحميل كردن، او را آسيب پذير و متأثر مي‏سازد.بنابراين بايد با بهانه گيريهاي او مدارا كنيم تا شايد بـــاري از انــدوه جــانكاه او را كم كنيم.

پی نوشت:

1 - مستدرك الوسايل، ج1، ص148.
2 - سفينة‏البحار، ج2، ص731.
3 - بحارالانوار، ج9، ص536.
4 - وسايل‏الشيعه، ج5، ص125.

منبع: www.seraj.ir