مهدويت پژوهي ضرورت ها و بايسته ها
نويسنده:غلامرضا بهروز لک
پژوهش‌ها و مطالعات ديني، يکي از حوزههاي مطالعاتي عمده و اصلي در طول حيات آدمي بوده است. نقش و جايگاه دين در زندگي انسان‌ها، سبب شده است بشر در طول تاريخ به تأمل جدي در آن بپردازد. ميان مطالعات ديني، مطالعات معطوف به آينده جهان و بشر، ويژگي خاصي داشته و همواره شور و اشتياق بيشتري را برانگيخته است. اميد به آينده، همواره براي بشر مطرح بوده و انسان‌ها غالباً در انتظار آينده‌اي نيک بوده‌اند. آينده درخشان و طلايي، خود از آموزه‌هاي اديان الهي بوده است.
به رغم چنين دغدغه‌ها و گرايش‌هايي به آينده و پيرو آن مطالعات صورت‌گرفته درباره آن، آينده شناسي و گونه‌هاي مختلف آن ـ از جمله مهدويت‌پژوهي ـ به صورت کامل و مبسوط گسترش نيافته است. هنوز ظرفيت‌ها و عرصههاي بسيار زيادي براي مهدويت‌پژوهي و آينده شناسي وجود دارد که ضرورت دارد انديشوران و محققان حوزه و دانشگاه در باب آن‌ها به تأمل بپردازند. علاوه بر سطح علمي و حوزوي- دانشگاهي، مباحث مهدويت، ميان توده‌هاي مردم نيز جايگاه مهمي يافته است. هر گونه تلاش براي ساماندهي مطالعات و تحقيقات مهدويت ناگزير ارتباط وثيقي با ساماندهي مباحث مهدويت ميان توده‌هاي مردم خواهد يافت. تبيين صحيح فرهنگ و انديشه‌هاي مهدوي، نيازمند شناسايي روش‌ها و الگوهاي مناسب در جامعه مي‌باشد.
اما مهدويت‌پژوهي اينک در حوزههاي علميه به تدريج جايگاه جدي‌تري مي‌يابد. در طول تاريخ اسلام، علما و انديشمندان بزرگ به تحقيق و مطالعه در باب مهدويت و مسائل مرتبط با آن پرداخته‌اند؛ اما در گذشته ـ همانند بسياري از حوزههاي مطالعاتي ديگر که امروزه هر کدام به يک شاخه و رشته علمي تبديل شده‌اند ـ منسجم و هماهنگ و گسترده نبوده است. در طول چند دهه اخير، مطالعات مهدويت‌پژوهي در حوزههاي علميه به سوي سامان يافتن جدي‌تر حرکت کرده است.
تأسيس رشته تخصصي «امامت و مهدويت» در حوزه علميه قم، يکي از حرکت‌هاي بنيادي در اين زمينه است. با اين حال، هر چند اينک بيش از شش سال است که از تأسيس اين رشته گذشته است و فارغ التحصيلان بسياري از مرکز تخصصي مهدويّت به جامعه علمي- ديني کشور عرضه شده‌اند، هنوز لازم است در زيرساخت‌هاي اين رشته مطالعاتي فعاليت‌هاي علمي جدي صورت
پذيرد. اين رشته، هنوز در مراحل اوليه شکل‌گيري خود بوده و لازم است در ساماندهي جدي‌تر آن، ماهيت علمي مهدويت‌پژوهي، گرايش‌ها و رشته‌‌هاي فرعي آن، روش‌شناسي و فلسفه آن، تأملات جدي‌تري صورت پذيرد. چنين تأملاتي البته هميشه لازم و ضروري است و حتي در رشته‌‌هاي علمي که قدمت زيادي دارند، براي شناسايي راهکار‌هاي ايجاد تحول و تکامل در آن‌ها، اين امر پيوسته صورت گرفته و بايد صورت پذيرد. بحث و گفت‌وگو در باره مطالعات مهدويت - يا آنچه امروزه به مهدويت‌پژوهي رايج شده است – را مي‌توان به دو گونه اصلي مطالعات درجه اول و مطالعات درجه دوم تقسيم کرد. مطالعات درجه اول مطالعاتي هستند که مستقيماً به بررسي خود موضوع مطالعه مربوط مي‌شوند. موضوع مهدويت‌پژوهي، باور به مهدي(عج) است. هر گونه مطالعه‌اي که به اين موضوع مربوط شود، مهدويت‌پژوهي قلمداد مي‌شود. خصلت مطالعات درجه نخست، اين است که در صدد کشف، تبيين و يا دفاع از باور به مهدي(عج) هستند. اين مطالعات، خود در قالب گرايش‌هاي مختلفي طبقه‌بندي مي‌شود. مطالعات کلامي- فلسفي، مطالعات تاريخي، مطالعات اجتماعي، مطالعات تطبيقي و غيره از اين قبيل هستند.
برخلاف مطالعات درجه اول، مطالعات درجه دوم در باب مهدويت، مستقيماً به باور به مهدي(عج) مربوط نمي‌شوند. اين مطالعات، خود مهدويت‌پژوهي را موضوع مطالعه خويش قرار مي‌دهد
و در نتيجه، موضوع آن، خود رشته مهدويت‌پژوهي است. اين‌جا محقق از منظري کلان و ناقدانه به مطالعه در باره اين رشته علمي مي‌پردازد. چنين نگاهي از مسائل خاص مهدويت‌پژوهي فراتر رفته و بيشتر به بررسي روش‌هاي مطالعه، موضوع مهدويت‌پژوهي، اعتبار شيوه‌‌هاي استدلالي، تاريخچه و تحول دانش، اهداف و غايات و در نهايت مبادي آن مربوط مي‌شود.
در مقايسه مطالعات درجه اول و درجه دوم مهدويت‌پژوهي، بايد اذعان كرد غالب مطالعات صورت گرفته در زمينه مهدويت‌پژوهي در گرايش‌ها و حوزههاي مختلف آن از دسته نخست بوده است.
امروزه، کمتر تحقيق و مطالعه جدي را مي‌توان در عرصه مطالعات درجه دوم مهدويت‌پژوهي يافت. هر چند اين مطالعات کم صورت گرفته است، ضرورت و خلأ آن کاملا ملموس است و لازم است در امتداد گسترش کمي و کيفي اين رشته در عرصه مطالعات در جه دوم مهدويت نيز اقدامي جدي صورت پذيرد.
اكنون سعي مي‌کنيم برخي مسائل جدي مطرح در عرصه مطالعات درجه دوم را به صورت تيتر ارائه كنيم. دو سه مسأله نخست از اين مسائل را در ميزگرد مهدويت‌پژوهي با حضور اساتيد ومحققان اين عرصه در اين شماره به بحث و گفت‌وگو گذاشته‌ايم. بدون ترديد، اين مباحث هنوز مقدماتي بوده و جا براي بحث و بررسي بيشتر وجود دارد. همه محققان و صاحب نظران مطالعات مهدويت‌پژوهي را به تأمل و توجه در اين عرصه فرا مي‌خوانيم. مسائل عمده درجه دوم در مهدويت‌پژوهي عبارتند از:
- مهدويت‌پژوهي چيست؟ چگونه مي‌توان آن را تعريف کرد؟
- آيا مهدويت‌پژوهي رشته علمي مستقل است يا يک حوزه مطالعاتي ميان‌رشته‌اي؟
- وجوه تمايز دو نگاه و آثار و فوايد چنين تفکيکي در مهدويت‌پژوهي چيست؟
- موضوع مهدويت‌پژوهي چيست؟
- ضرورت‌هاي مهدويت‌پژوهي چيست؟
- اهداف و غايات مهدويت‌پژوهي کدام است؟
- پيشينه مطالعات مهدويت‌پژوهي چيست؟ وجوه تحول در آن، چه بوده است؟
- مکاتب و رويکرد‌هاي علماي مختلف به مهدويت‌پژوهي در ادوار مختلف چه بوده است؟
- گرايش‌ها و عرصههاي مطالعاتي مهدويت‌پژوهي چيست؟
- روش‌شناسي مطالعات مهدويت چگونه است؟ آيا مهدويت‌پژوهي مطالعه‌اي تک روشي است يا روش‌هاي مختلف در آن کاربرد دارد؟
- جايگاه و اهميت مهدويت‌پژوهي در مطالعات اسلامي چيست؟
- آيا مهدويت‌پژوهي، مطالعه‌اي صرفا اسلامي است يا براي آن، گونة غير اسلامي نيز در اديان و مکاتب ديگر مي‌توان يافت؟
- وضعيت کنوني مهدويت‌پژوهي در حوزه‌ها و دانشگاه‌ها چگونه است؟
- وضعيت رشته تخصصي مهدويت در حوزه علميه قم چگونه بوده و دستاوردها، خلأها و آسيب‌هاي آن کدام است؟
- نقش و وظايف نظام اسلامي در ترويج و گسترش مهدويت‌پژوهي در جامعه اسلامي چيست؟
و .......
هر کدام از اين مباحث ظرفيت کتابها و تحقيقات مستقلي را دارد. حتي طلاب و دانشجويان مقاطع مختلف تحصيلي مي‌توانند عناوين رساله‌هاي علمي خويش را در اين زمينه انتخاب كرده و به
پويايي و بالندگي مطالعات مهدويت‌پژوهي ياري رسانند.
منبع: فصلنامه انتظار
به رغم چنين دغدغه‌ها و گرايش‌هايي به آينده و پيرو آن مطالعات صورت‌گرفته درباره آن، آينده شناسي و گونه‌هاي مختلف آن ـ از جمله مهدويت‌پژوهي ـ به صورت کامل و مبسوط گسترش نيافته است. هنوز ظرفيت‌ها و عرصههاي بسيار زيادي براي مهدويت‌پژوهي و آينده شناسي وجود دارد که ضرورت دارد انديشوران و محققان حوزه و دانشگاه در باب آن‌ها به تأمل بپردازند. علاوه بر سطح علمي و حوزوي- دانشگاهي، مباحث مهدويت، ميان توده‌هاي مردم نيز جايگاه مهمي يافته است. هر گونه تلاش براي ساماندهي مطالعات و تحقيقات مهدويت ناگزير ارتباط وثيقي با ساماندهي مباحث مهدويت ميان توده‌هاي مردم خواهد يافت. تبيين صحيح فرهنگ و انديشه‌هاي مهدوي، نيازمند شناسايي روش‌ها و الگوهاي مناسب در جامعه مي‌باشد.
اما مهدويت‌پژوهي اينک در حوزههاي علميه به تدريج جايگاه جدي‌تري مي‌يابد. در طول تاريخ اسلام، علما و انديشمندان بزرگ به تحقيق و مطالعه در باب مهدويت و مسائل مرتبط با آن پرداخته‌اند؛ اما در گذشته ـ همانند بسياري از حوزههاي مطالعاتي ديگر که امروزه هر کدام به يک شاخه و رشته علمي تبديل شده‌اند ـ منسجم و هماهنگ و گسترده نبوده است. در طول چند دهه اخير، مطالعات مهدويت‌پژوهي در حوزههاي علميه به سوي سامان يافتن جدي‌تر حرکت کرده است.
تأسيس رشته تخصصي «امامت و مهدويت» در حوزه علميه قم، يکي از حرکت‌هاي بنيادي در اين زمينه است. با اين حال، هر چند اينک بيش از شش سال است که از تأسيس اين رشته گذشته است و فارغ التحصيلان بسياري از مرکز تخصصي مهدويّت به جامعه علمي- ديني کشور عرضه شده‌اند، هنوز لازم است در زيرساخت‌هاي اين رشته مطالعاتي فعاليت‌هاي علمي جدي صورت
پذيرد. اين رشته، هنوز در مراحل اوليه شکل‌گيري خود بوده و لازم است در ساماندهي جدي‌تر آن، ماهيت علمي مهدويت‌پژوهي، گرايش‌ها و رشته‌‌هاي فرعي آن، روش‌شناسي و فلسفه آن، تأملات جدي‌تري صورت پذيرد. چنين تأملاتي البته هميشه لازم و ضروري است و حتي در رشته‌‌هاي علمي که قدمت زيادي دارند، براي شناسايي راهکار‌هاي ايجاد تحول و تکامل در آن‌ها، اين امر پيوسته صورت گرفته و بايد صورت پذيرد. بحث و گفت‌وگو در باره مطالعات مهدويت - يا آنچه امروزه به مهدويت‌پژوهي رايج شده است – را مي‌توان به دو گونه اصلي مطالعات درجه اول و مطالعات درجه دوم تقسيم کرد. مطالعات درجه اول مطالعاتي هستند که مستقيماً به بررسي خود موضوع مطالعه مربوط مي‌شوند. موضوع مهدويت‌پژوهي، باور به مهدي(عج) است. هر گونه مطالعه‌اي که به اين موضوع مربوط شود، مهدويت‌پژوهي قلمداد مي‌شود. خصلت مطالعات درجه نخست، اين است که در صدد کشف، تبيين و يا دفاع از باور به مهدي(عج) هستند. اين مطالعات، خود در قالب گرايش‌هاي مختلفي طبقه‌بندي مي‌شود. مطالعات کلامي- فلسفي، مطالعات تاريخي، مطالعات اجتماعي، مطالعات تطبيقي و غيره از اين قبيل هستند.
برخلاف مطالعات درجه اول، مطالعات درجه دوم در باب مهدويت، مستقيماً به باور به مهدي(عج) مربوط نمي‌شوند. اين مطالعات، خود مهدويت‌پژوهي را موضوع مطالعه خويش قرار مي‌دهد
و در نتيجه، موضوع آن، خود رشته مهدويت‌پژوهي است. اين‌جا محقق از منظري کلان و ناقدانه به مطالعه در باره اين رشته علمي مي‌پردازد. چنين نگاهي از مسائل خاص مهدويت‌پژوهي فراتر رفته و بيشتر به بررسي روش‌هاي مطالعه، موضوع مهدويت‌پژوهي، اعتبار شيوه‌‌هاي استدلالي، تاريخچه و تحول دانش، اهداف و غايات و در نهايت مبادي آن مربوط مي‌شود.
در مقايسه مطالعات درجه اول و درجه دوم مهدويت‌پژوهي، بايد اذعان كرد غالب مطالعات صورت گرفته در زمينه مهدويت‌پژوهي در گرايش‌ها و حوزههاي مختلف آن از دسته نخست بوده است.
امروزه، کمتر تحقيق و مطالعه جدي را مي‌توان در عرصه مطالعات درجه دوم مهدويت‌پژوهي يافت. هر چند اين مطالعات کم صورت گرفته است، ضرورت و خلأ آن کاملا ملموس است و لازم است در امتداد گسترش کمي و کيفي اين رشته در عرصه مطالعات در جه دوم مهدويت نيز اقدامي جدي صورت پذيرد.
اكنون سعي مي‌کنيم برخي مسائل جدي مطرح در عرصه مطالعات درجه دوم را به صورت تيتر ارائه كنيم. دو سه مسأله نخست از اين مسائل را در ميزگرد مهدويت‌پژوهي با حضور اساتيد ومحققان اين عرصه در اين شماره به بحث و گفت‌وگو گذاشته‌ايم. بدون ترديد، اين مباحث هنوز مقدماتي بوده و جا براي بحث و بررسي بيشتر وجود دارد. همه محققان و صاحب نظران مطالعات مهدويت‌پژوهي را به تأمل و توجه در اين عرصه فرا مي‌خوانيم. مسائل عمده درجه دوم در مهدويت‌پژوهي عبارتند از:
- مهدويت‌پژوهي چيست؟ چگونه مي‌توان آن را تعريف کرد؟
- آيا مهدويت‌پژوهي رشته علمي مستقل است يا يک حوزه مطالعاتي ميان‌رشته‌اي؟
- وجوه تمايز دو نگاه و آثار و فوايد چنين تفکيکي در مهدويت‌پژوهي چيست؟
- موضوع مهدويت‌پژوهي چيست؟
- ضرورت‌هاي مهدويت‌پژوهي چيست؟
- اهداف و غايات مهدويت‌پژوهي کدام است؟
- پيشينه مطالعات مهدويت‌پژوهي چيست؟ وجوه تحول در آن، چه بوده است؟
- مکاتب و رويکرد‌هاي علماي مختلف به مهدويت‌پژوهي در ادوار مختلف چه بوده است؟
- گرايش‌ها و عرصههاي مطالعاتي مهدويت‌پژوهي چيست؟
- روش‌شناسي مطالعات مهدويت چگونه است؟ آيا مهدويت‌پژوهي مطالعه‌اي تک روشي است يا روش‌هاي مختلف در آن کاربرد دارد؟
- جايگاه و اهميت مهدويت‌پژوهي در مطالعات اسلامي چيست؟
- آيا مهدويت‌پژوهي، مطالعه‌اي صرفا اسلامي است يا براي آن، گونة غير اسلامي نيز در اديان و مکاتب ديگر مي‌توان يافت؟
- وضعيت کنوني مهدويت‌پژوهي در حوزه‌ها و دانشگاه‌ها چگونه است؟
- وضعيت رشته تخصصي مهدويت در حوزه علميه قم چگونه بوده و دستاوردها، خلأها و آسيب‌هاي آن کدام است؟
- نقش و وظايف نظام اسلامي در ترويج و گسترش مهدويت‌پژوهي در جامعه اسلامي چيست؟
و .......
هر کدام از اين مباحث ظرفيت کتابها و تحقيقات مستقلي را دارد. حتي طلاب و دانشجويان مقاطع مختلف تحصيلي مي‌توانند عناوين رساله‌هاي علمي خويش را در اين زمينه انتخاب كرده و به
پويايي و بالندگي مطالعات مهدويت‌پژوهي ياري رسانند.
منبع: فصلنامه انتظار
