نویسنده: نجف لک‌زایی
درباره اینکه تاریخ معاصر ایران از چه دوره‌ای آغاز می‌گردد، دیدگاه‌های گوناگونی مطرح شده است. اصولاً تاریخ معاصر هر کشور از زمانی آغاز می‌گردد که بنیاد تحولات اساسی آن، در آن سال‌ها گذاشته شده باشد؛ بنابراین کسانی که از تاریخ معاصر ایران سخن گفته‌اند، هر کدام دوره‌ی زمانی خاصی را نقطه عطف تحولات ایران برشمرده‌اند که می‌توان آنها را در سه گروه ذیل دسته‌بندی کرد:
1. گروهی آغاز تاریخ معاصر ایران را از زمان شروع دوره‌ی صفویه دانسته‌اند؛ مثلاً جان فوران (1) به تحلیل تاریخ معاصر ایران از ابتدای صفویه پرداخته است. در میان مورخان ایرانی، آثار رسول جعفریان از این ویژگی برخوردار است؛
2. برخی ابتدای سلطنت قاجاریه را نقطه‌ی آغاز تحولات ایران تلقی کرده‌اند؛ (2)
3. بعضی نیز نقطه‌ی شروع تحولات را در مشروطه جست‌وجو کرده‌اند. آنان معتقدند که اغلب تحولاتِ ایران معاصر، در مشروطه ریشه دارد.
از دیدگاه کسانی که عصر صفویه را نقطه‌ی شروع بررسی تحولات ایران معاصر می‌دانند، در دوران صفویه، ایران مستقل، پس از حدود نه قرن، تأسیس، و مذهب تشیع، به رسمیت شناخته شد. این رخداد بزرگ در تحولات بعدی ایران اثرگذار بود؛ بدین‌صورت که در دوره‌ی صفویه، حوزه‌های علمیه شیعی آغاز به کار نمودند و شکل و نظم خاصی یافتند؛ سلسله‌ی فقهای ایرانی شیعی که تا به امروز نیز ادامه یافته است، با محقق اردبیلی در آن عصر آغاز به کار کرد؛ حکمت متعالیه در این دوران تأسیس شد و در آن زمان بود که برخی از منابع حدیثی مهم شیعه، بعد از کتاب اربعه، مثل وسائل‌الشیعه، بحارالانوار و وافی گرد‌آوری شدند.
گروهی که دوره‌ی قاجاریه را نقطه‌ی آغازین تحولات ایران معاصر دانسته‌اند، شاید به این علت چنین کرده‌اند که مقارن با روی کار آمدن قاجاریه در ایران، انقلاب کبیر فرانسه در سال 1789 م به پیروزی رسید. از آنجا که بسیاری از تحولات اروپا با انقلاب فرانسه مرتبط بوده است، گروهی تحت تأثیر آن نظریه‌ها، تاریخ معاصر ایران را نیز با انقلاب فرانسه مرتبط دانسته و نقطه‌ی شروع تحولات ایران معاصر را نیز همین مقطع تصور کرده‌اند. (3)
گروه سوم، نقطه‌ی شروع تحولات ایران معاصر را نقطه‌ی تقابل سنت و تجدد ارزیابی کرده‌اند. این مسئله در نهضت مشروطه و با شعارهایی همچون آزادی‌خواهی و تجدد و نیز پذیرش برخی نهادهای مدرن آغاز شد.
اما واقعیت آن است که با مطالعه‌ی تاریخ معاصر ایران به خوبی درمی‌یابیم که ریشه‌ی بسیاری از تحولات اساسی ایران، به قبل از مشروطه و حتی پیش از قاجاریه بازمی‌گردد؛ از این رو نظریه‌ای که نقطه‌ی شروع تاریخ معاصر ایران را در دوره‌ی صفویه دانسته، واقعی‌تر به نظر می‌رسد.
پی‌نوشت‌ها
1. این نویسنده برای عنوان توضیحی کتاب خود، عبارت «تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی» را انتخاب کرده است (ر. ک: جان فوران، مقاومت شکننده، ترجمه‌ی احمد تدین).
2. دیدگاه حاکم بر سر فصل دروس تحولات در رشته‌ی علوم سیاسی چنین است.
3. کتاب ایران در دوره سلطنت قاجار، نوشته‌ی علی اصغر شمیم، معرف چنین دیدگاهی است.
لک‌زایی، نجف، (1391)، تحولات سیاسی- اجتماعی ایران معاصر، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ دوم
