عالم برزخ از ديدگاه قرآن و احاديث
نويسنده: حسين - حقانى
عالم برزخ، عالم متوسطى ميان دنيا و آخرت است كه مردگان تا قيامت در آن بسر مىبرند.
پس از اثبات وجود روح مجرد و بقاى آن پس از مرگ و تخليه بدن، اين مساله اساسى مطرح مىگردد كه ارواح پس از مرگ و خارج شدن از قالب اجسام بدنى در كجا زندگى مىكنند؟
آيا عالمى به نام برزخ كه واسطه بين عالم دنيا و عالم آخرت است وجود دارد؟ يعنى ما در سلسله عقايد خود و ملاحظه مراحل تكاملى انسانها قبل ا ز اين دنياى مادى، نطفه بوديم و قبل از نطفه عناصرى در زمين، و بعد از نطفه به صورت انسانى در آمديم و در دنيا زندگى مىكنيم آيا بعد از اين دنيا هم به عالم ديگرى وارد مىشويم به نام عالم برزخ يا نه؟
كلمه برزخ در لغتبه معناى فاصله و حائل ميان دو چيز راگويند.
مرحوم طريحى (1) در مجمعالبحرين (2) در معناى كلمه برزخ چنين مىنويسد:
«البرزخ: الحاجز بين الشيئين» يعنى «برزخ حائل بين دو شىء است»، سپس روايتى از معصوم عليه السلام چنين نقل مىكند: «نخاف عليكم هول البرزخ» پس مراد از برزخ در اين روايتبين دنيا و آخرت از هنگام مرگ تا رستاخيز مىباشد پس كسى كه مىميرد، داخل برزخ مىشود. اين كلمه و واژه در قرآن سه بار و در سه آيه ذكر شده است: در دو آيه كه يكى در سوره فرقان و ديگرى در سوره «الرحمان» است، واژه برزخ به معناى فاصله و حائل ميان دو دريا كه يكى شور است و ديگرى شيرين و به هم نمىآميزند، آمده و در آيه سوم كه در سوره «مؤمنون» است، در معناى عالم برزخ يا فاصله ميان مرگ و رستاخيز ذكر شده است.
آيه اول: «و هو الذي مرج البحرين هذا عزب فرات و هذا ملح اجاج و جعل بينهما برزخا و حجرا محجورا» (3).
«او خدائى است كه آب دو دريا را بهم آميخت، دو دريايى كه آب يكى از آن دو شيرين و گوارا است و آب ديگرى شور و تلخ، و ميان اين دو آب فاصله و حائلى قرار داد تا هميشه از هم جدا باشند و به هم نياميزند».
آيه دوم: «.. و بينهما برزخ لا يبغيان...» (4).
«ميان آن دو دريا فاصلهاى است كه به حدود يكديگر تجاوز نمىكنند و به هم نمىآميزند».
آيه سوم: «لعلى اعمل صالحا فيما تركت كلا انها كلمة هو قائلها و من ورائهم برزخ الى يوم يبعثون» (5).
«گناهكاران گويند تا شايد به تدارك و جبران گذشته كردار نيك انجام دهم و به آن خطاب شود كه هرگز چنين نخواهد شد و گناهكاران كلمه «ارجعننى» را كه از سر حسرت بر زبان رانند و نتيجهاى نگيرند، كه از عقب آنها عالم برزخ است تا روزى برانگيخته شوند.
غير از اين آيه، آيات ديگرى نيز در قرآن ذكر شده كه از مجموع مطالب آنها استفاده مىشود كه عالم برزخ واسطه بين عالم دنيا و عالم آخرت است از جمله آنها:
«و لا تحسبن الذين قتلوا في سبيل الله امواتا بل احياء عند ربهم يرزقون» (6).
«(اى پيامبر) هرگز گمان مبر كسانى كه در راه خدا كشته شدند، مردگانند! بلكه آنان زندهاند و نزد پروردگارشان (در عالم برزخ) روزى داده مىشوند».
در آيه 171 سوره آل عمران مىفرمايد:
«و از نعمتخدا و فضل او (نسبتبه خودشان در عالم برزخ) مسرورند و (مىبينند كه) خداوند پاداش مؤمنان را ضايع نمىكند (نه پاداش شهيدان و نه پاداش مجاهدان را كه شهيد شدند)».
«يثبت الله الذين آمنوا بالقول الثابت في الحيوة الدنيا و فيالآخرة...» (7).
خداوند كسانى را كه ايمان آوردند، به خاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان، استوار مىدارد هم در اين جهان و هم سراى ديگر (در عالم برزخ و سراى آخرت).
از همه اين آيات استفاده مىشود كه بعد از مرگ، عالم برزخ است تا روزى كه مبعوث شوند و اين برزخ عالم قيامت نيستيعنى انسان پس از مرگ بلافاصله به روز قيامت منتقل نمىشود.
شخصى به امام صادق عليه السلام عرض كرد: چه مىفرماييد در آيه «النار يعرضون عليها غدوا و عشيا...» (8). «آتش است كه هر صبح و شام كه آنان بر آن عرضه مىشوند؟» فرمود: «ديگران چه مىگويند؟» عرض كرد: «مىگويند آن آتش جهنم جاويد (آخرت) است و گويند كه بين صبح و شام عذابى نباشد». فرمود: «پس اينها خوشبختاند «كه بخشى از روز را در آسايش بسر مىبرند». عرض كرد: «پس چگونه است؟» فرمود: «اين، در دنيا است كه مربوط به عالم برزخ است. و اما جهنم جاويد محتواى اين آيه است: «... و يوم تقوم الساعة ادخلوا آل فرعون اشد العذاب» (9).
«روزى كه قيامتبرپا شود (مىفرمايد:) آل فرعون را در سختترين عذابها وارد كنيد».
در احاديث معتبر از پيامبر و ائمه عليهم السلام در توضيح عالم برزخ چنين وارد شده است:
«البرزخ هو امر بين امرين و هو الثواب و العقاب بين الدنيا و الآخرة و هو قول الصادق عليه السلام و الله ما اخاف عليكم الا البرزخ» (10).
«برزخ همان امر بين دو امر ثواب و عقاب بين دنيا و آخرت است و آن قول امام صادق عليه السلام است كه مىفرمايد: «به خدا سوگند من بر شما (شيعيان) نمىترسم جز از مرحله برزخ بين دنيا و آخرت».
در مورد آيه «و من ورائهم برزخ..» امام صادق عليه السلام فرمود: «هو القبر و ان لهم فيه لمعيشة ضنكا و الله ان القبر لروضة من رياض الجنة او حفرة من حفر النار».
«مراد از برزخ همان قبر مىباشد و البته براى كافران هر آينه زندگى سختى در آنجا مىباشد به خدا سوگند كه قبر هر آينه باغى از باغهاى بهشتى (براى مؤمنين) و ياحفرهاى از حفرههاى آتش جهنم (براى كافران و..). مىباشد (11).
از اينرو امام صادق عليه السلام خطاب به شيعيان آن زمان مىفرمايد:
«والله اتخوف عليكم في البرزخ. قلت ما البرزخ؟ فقال: القبر منذ حين موته الى يوم القيامة».
من بر شما (شيعيان) در عالم برزخ مىترسم، راوى مىگويد: من به امام صادق عليه السلام گفتم كه عالم برزخ كجا است؟ فرمود: قبر است، زندگى در آن از زمان مرگ تا روز رستاخيز ادامه دارد».
امام صادق عليه السلام به جمعى از شيعيان خود فرمود: به خدا قسم كه تنها خطرى كه من بر شما احساس مىكنم، برزخ است و چون قيامتشود و كار به دست ما برسد، ما بر كار شما از خودمان اولويت داريم (12).
از اميرالمؤمنين عليه السلام روايتشده است كه فرمود: «ارواح مؤمنان عالم در برزخ به كنار چشمهاى از بهشتبه نام «سلمى» زندگى مىكنند (13).
«ابوبصير» مىگويد: از امام صادق عليه السلام پرسيدم ارواح مؤمنين پس از مرگ در چه وضعند؟ فرمود: «در برزخ در ميان غرفههايى از بهشتبسر مىبرند، از خوراك بهشتى مىخورند و از آب آن مىنوشند و منتظر انجاز وعده پروردگار خود هستند» (14).
پس عالم برزخ حائل بين دو شىء يعنى مابين دنيا و آخرت از هنگام مرگ تا روز بعثت است پس كسى كه مىميرد، داخل برزخ مىشود كه واسطه و حائل بين دنيا و آخرت است (15).
پىنوشت:
1) متوفاى 1085ه ق.
2) ج2، ص 430.
3) فرقان: آيه 53.
4) سوره الرحمان، 20.
5) مؤمنون، 100 - دائرةالمعارف تشيع، ج3، ص 176، بنياد خيريه فرهنگى شط سال 1371ش.
6) آل عمران، 169.
7) ابراهيم، 27.
8) مؤمن، 46.
9) همان.
10) تفسير نورالثقلين: ج3، ص 553 - تفسير على بن ابراهيم - بحارالانوار، ج6، ص 214.
11) بحارالانوار: ج6، ص 218.
12) معارف و معاريف، ج1، ص 378 و 379 تاليف سيد مصطفى دشتى.
13) بحارالانوار: ج6، ص 61 و 82.
14) بحارالانوار: ج6، ص 61 - 82.
15) قاموس نهجالبلاغه، تاليف محمد على ترقى، ج 1، ص 137.
منبع: ماه نامه - مکتب اسلام، سال 1381، شماره 10
پس از اثبات وجود روح مجرد و بقاى آن پس از مرگ و تخليه بدن، اين مساله اساسى مطرح مىگردد كه ارواح پس از مرگ و خارج شدن از قالب اجسام بدنى در كجا زندگى مىكنند؟
آيا عالمى به نام برزخ كه واسطه بين عالم دنيا و عالم آخرت است وجود دارد؟ يعنى ما در سلسله عقايد خود و ملاحظه مراحل تكاملى انسانها قبل ا ز اين دنياى مادى، نطفه بوديم و قبل از نطفه عناصرى در زمين، و بعد از نطفه به صورت انسانى در آمديم و در دنيا زندگى مىكنيم آيا بعد از اين دنيا هم به عالم ديگرى وارد مىشويم به نام عالم برزخ يا نه؟
كلمه برزخ در لغتبه معناى فاصله و حائل ميان دو چيز راگويند.
مرحوم طريحى (1) در مجمعالبحرين (2) در معناى كلمه برزخ چنين مىنويسد:
«البرزخ: الحاجز بين الشيئين» يعنى «برزخ حائل بين دو شىء است»، سپس روايتى از معصوم عليه السلام چنين نقل مىكند: «نخاف عليكم هول البرزخ» پس مراد از برزخ در اين روايتبين دنيا و آخرت از هنگام مرگ تا رستاخيز مىباشد پس كسى كه مىميرد، داخل برزخ مىشود. اين كلمه و واژه در قرآن سه بار و در سه آيه ذكر شده است: در دو آيه كه يكى در سوره فرقان و ديگرى در سوره «الرحمان» است، واژه برزخ به معناى فاصله و حائل ميان دو دريا كه يكى شور است و ديگرى شيرين و به هم نمىآميزند، آمده و در آيه سوم كه در سوره «مؤمنون» است، در معناى عالم برزخ يا فاصله ميان مرگ و رستاخيز ذكر شده است.
آيه اول: «و هو الذي مرج البحرين هذا عزب فرات و هذا ملح اجاج و جعل بينهما برزخا و حجرا محجورا» (3).
«او خدائى است كه آب دو دريا را بهم آميخت، دو دريايى كه آب يكى از آن دو شيرين و گوارا است و آب ديگرى شور و تلخ، و ميان اين دو آب فاصله و حائلى قرار داد تا هميشه از هم جدا باشند و به هم نياميزند».
آيه دوم: «.. و بينهما برزخ لا يبغيان...» (4).
«ميان آن دو دريا فاصلهاى است كه به حدود يكديگر تجاوز نمىكنند و به هم نمىآميزند».
آيه سوم: «لعلى اعمل صالحا فيما تركت كلا انها كلمة هو قائلها و من ورائهم برزخ الى يوم يبعثون» (5).
«گناهكاران گويند تا شايد به تدارك و جبران گذشته كردار نيك انجام دهم و به آن خطاب شود كه هرگز چنين نخواهد شد و گناهكاران كلمه «ارجعننى» را كه از سر حسرت بر زبان رانند و نتيجهاى نگيرند، كه از عقب آنها عالم برزخ است تا روزى برانگيخته شوند.
غير از اين آيه، آيات ديگرى نيز در قرآن ذكر شده كه از مجموع مطالب آنها استفاده مىشود كه عالم برزخ واسطه بين عالم دنيا و عالم آخرت است از جمله آنها:
«و لا تحسبن الذين قتلوا في سبيل الله امواتا بل احياء عند ربهم يرزقون» (6).
«(اى پيامبر) هرگز گمان مبر كسانى كه در راه خدا كشته شدند، مردگانند! بلكه آنان زندهاند و نزد پروردگارشان (در عالم برزخ) روزى داده مىشوند».
در آيه 171 سوره آل عمران مىفرمايد:
«و از نعمتخدا و فضل او (نسبتبه خودشان در عالم برزخ) مسرورند و (مىبينند كه) خداوند پاداش مؤمنان را ضايع نمىكند (نه پاداش شهيدان و نه پاداش مجاهدان را كه شهيد شدند)».
«يثبت الله الذين آمنوا بالقول الثابت في الحيوة الدنيا و فيالآخرة...» (7).
خداوند كسانى را كه ايمان آوردند، به خاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان، استوار مىدارد هم در اين جهان و هم سراى ديگر (در عالم برزخ و سراى آخرت).
از همه اين آيات استفاده مىشود كه بعد از مرگ، عالم برزخ است تا روزى كه مبعوث شوند و اين برزخ عالم قيامت نيستيعنى انسان پس از مرگ بلافاصله به روز قيامت منتقل نمىشود.
شخصى به امام صادق عليه السلام عرض كرد: چه مىفرماييد در آيه «النار يعرضون عليها غدوا و عشيا...» (8). «آتش است كه هر صبح و شام كه آنان بر آن عرضه مىشوند؟» فرمود: «ديگران چه مىگويند؟» عرض كرد: «مىگويند آن آتش جهنم جاويد (آخرت) است و گويند كه بين صبح و شام عذابى نباشد». فرمود: «پس اينها خوشبختاند «كه بخشى از روز را در آسايش بسر مىبرند». عرض كرد: «پس چگونه است؟» فرمود: «اين، در دنيا است كه مربوط به عالم برزخ است. و اما جهنم جاويد محتواى اين آيه است: «... و يوم تقوم الساعة ادخلوا آل فرعون اشد العذاب» (9).
«روزى كه قيامتبرپا شود (مىفرمايد:) آل فرعون را در سختترين عذابها وارد كنيد».
در احاديث معتبر از پيامبر و ائمه عليهم السلام در توضيح عالم برزخ چنين وارد شده است:
«البرزخ هو امر بين امرين و هو الثواب و العقاب بين الدنيا و الآخرة و هو قول الصادق عليه السلام و الله ما اخاف عليكم الا البرزخ» (10).
«برزخ همان امر بين دو امر ثواب و عقاب بين دنيا و آخرت است و آن قول امام صادق عليه السلام است كه مىفرمايد: «به خدا سوگند من بر شما (شيعيان) نمىترسم جز از مرحله برزخ بين دنيا و آخرت».
در مورد آيه «و من ورائهم برزخ..» امام صادق عليه السلام فرمود: «هو القبر و ان لهم فيه لمعيشة ضنكا و الله ان القبر لروضة من رياض الجنة او حفرة من حفر النار».
«مراد از برزخ همان قبر مىباشد و البته براى كافران هر آينه زندگى سختى در آنجا مىباشد به خدا سوگند كه قبر هر آينه باغى از باغهاى بهشتى (براى مؤمنين) و ياحفرهاى از حفرههاى آتش جهنم (براى كافران و..). مىباشد (11).
از اينرو امام صادق عليه السلام خطاب به شيعيان آن زمان مىفرمايد:
«والله اتخوف عليكم في البرزخ. قلت ما البرزخ؟ فقال: القبر منذ حين موته الى يوم القيامة».
من بر شما (شيعيان) در عالم برزخ مىترسم، راوى مىگويد: من به امام صادق عليه السلام گفتم كه عالم برزخ كجا است؟ فرمود: قبر است، زندگى در آن از زمان مرگ تا روز رستاخيز ادامه دارد».
امام صادق عليه السلام به جمعى از شيعيان خود فرمود: به خدا قسم كه تنها خطرى كه من بر شما احساس مىكنم، برزخ است و چون قيامتشود و كار به دست ما برسد، ما بر كار شما از خودمان اولويت داريم (12).
از اميرالمؤمنين عليه السلام روايتشده است كه فرمود: «ارواح مؤمنان عالم در برزخ به كنار چشمهاى از بهشتبه نام «سلمى» زندگى مىكنند (13).
«ابوبصير» مىگويد: از امام صادق عليه السلام پرسيدم ارواح مؤمنين پس از مرگ در چه وضعند؟ فرمود: «در برزخ در ميان غرفههايى از بهشتبسر مىبرند، از خوراك بهشتى مىخورند و از آب آن مىنوشند و منتظر انجاز وعده پروردگار خود هستند» (14).
پس عالم برزخ حائل بين دو شىء يعنى مابين دنيا و آخرت از هنگام مرگ تا روز بعثت است پس كسى كه مىميرد، داخل برزخ مىشود كه واسطه و حائل بين دنيا و آخرت است (15).
پىنوشت:
1) متوفاى 1085ه ق.
2) ج2، ص 430.
3) فرقان: آيه 53.
4) سوره الرحمان، 20.
5) مؤمنون، 100 - دائرةالمعارف تشيع، ج3، ص 176، بنياد خيريه فرهنگى شط سال 1371ش.
6) آل عمران، 169.
7) ابراهيم، 27.
8) مؤمن، 46.
9) همان.
10) تفسير نورالثقلين: ج3، ص 553 - تفسير على بن ابراهيم - بحارالانوار، ج6، ص 214.
11) بحارالانوار: ج6، ص 218.
12) معارف و معاريف، ج1، ص 378 و 379 تاليف سيد مصطفى دشتى.
13) بحارالانوار: ج6، ص 61 و 82.
14) بحارالانوار: ج6، ص 61 - 82.
15) قاموس نهجالبلاغه، تاليف محمد على ترقى، ج 1، ص 137.
منبع: ماه نامه - مکتب اسلام، سال 1381، شماره 10
