تسامح در ادله‌ی سنن

تسامح در ادله‌ی سنن، در اصطلاح اصولیین و فقها عبارت از به تسامح برگزار نمودن خبرهای واحدی است که مفاد آنها برخوردار شدن از ثواب در مقابل انجام دادن عملی است، توضیح سخن آنکه: خبر واحد خبری است که به حد تواتر نرسیده باشد و نقل کنندگان خبر به آن حد نرسیده باشند که توافق آنها بر دروغ محال تلقی شود. بنابراین خبر آحاد حداکثر ظن‌آور است و یکی از فصلهای بسیار مهم در علم اصول، بحث حجیت ظن است. علمای امامیه ظنی را معتبر می‌دانند که حجیت آن در شرع، با ادله‌ی معتبر، مسلم شده باشد، زیرا ظن بر خلاف قطع، بذاته حجت نیست. بنابراین اگر خبر واحدی به موجب قرائنی که همراه دارد مفید یقین باشد، در حجیت آن تردید و اختلافی نیست، و این حجیت ناشی از قطع است. ولی خبر واحدی که افاده‌ی ظن کند، از مسائلی است که در بین اصولیین معرکه آراء است، جمعی مطلقاً آن را حجت نمی‌دانند مانند شیخ طوسی و سید مرتضی و جمعی دیگر بعضی آن را فی الجمله و تا حدی حجت می‌دانند، مثلاً اخبار آحاد کتب اربعه را که تنقیحی دقیق در روایات آن انجام گرفته است در صورتی که مخالف مشهور نباشد حجت می‌دانند، و یا خبر واحدی را حجت دانسته‌اند که اصحاب به آن عمل کرده باشند. در هر صورت بعضی خبر واحد را فی الجمله حجت دانسته‌اند، در عین حال کسانی که خبر واحد را حجت نمی‌دانند و یا اینکه فی الجمله آن را حجت دانسته‌اند، در این مسأله توافق دارند که اگر خبر واحدی دلالت بر این معنا دارد که انجام دادن عملی ثواب به بار می‌آورد، می‌توان به آن خبر با اینکه واحد است عمل کرد، و اگر کسی به مفاد چنین خبر واحدی عمل کند، از ثوابی که در خبر ذکر شده است برخوردار خواهد بود، و این بحث در بین فقها و اصولیین با عنوان «تسامح در ادله سنن» معروف شده است، و سنن در این جمله به معنی مستحبات است و معنای جمله چنین است: ادله‌ای (= مثلاً خبر واحد) که مفاد آنها به بار آمدن ثواب در مقابل انجام دادن عملی است و یا به تعبیر دیگر و قول دیگر دلالت بر استحباب عملی کنند می‌توان آنها را مورد مسامحه قرار داد و گرچه واجد شرایط حجیت نباشند به آنها عمل کرد، و دلیل جواز این تسامح اخبار و روایاتی است که به «اخبار من بلغ» معروف شده‌اند، و این عنوان بدان جهت است که معمولاً این روایات با جمله‌ی «من بلغه...» آغاز شده‌اند، مانند صحیحه‌ی هشام بن سالم عن الصادق (علیه‌السلام): «مَنْ بَلَغهُ عَنِ النَّبی شَیءٌ مِنَ التَّوابِ فَعَمَلَهُ کانَ اَجر ذلِکَ لَهُ و اِن کانَ رسولُ الله لَم یَقُلهُ» (کسی که از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) چیزی از ثواب به او برسد و آن عمل را انجام دهد، آن ثواب برای او خواهد بود. گرچه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نفرموده باشد). مسئله‌ی مورد اختلاف در این باب این است که آیا مفاد اخبار من بلغ، استحباب است یا فقط دلالت بر ترتب ثواب می‌کنند. و هر یک از این دو نظر در بین اصولیین طرفدارانی دارد.
منابع :
کفایةالاصول، 196/2-200؛ حقایق الاصول، حکیم، 267/2-270؛ نهایةالافکار، محمدتقی بروجردی، تقریرات آقا ضیاء عراقی، 276/3-286؛ اصطلاحات الاصول، مشکینی، 183-184.
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول.