برنامه ريزي، چراغ راه آينده

ياران نزديک امام خميني مي گويند: «حضرت امام، آن چنان براي شبانه روزش برنامه داشت که دوستان و نزديکانش هر جا که بودند، مي دانستند که امام در اين ساعت به انجام دادن چه کاري مشغول است.
برنامه اي او به قدري دقيق بود که آشنايان، کارهاي خود را با ورود او به صحن مبارک حضرت اميرالمؤمنين(ع) تنظيم مي کردند».(1)

اهميت زمان و برنامه ريزي:

اهميت زمان و عمر بر هيچ خردمندي پوشيده نيست، به طوري که هيچ انسان موفقي را در عالم نمي توان يافت که توفيق خود را مرهون بهره وري درست از عمر خود نداند.
زمان، با ارزش ترين وجه زندگي و سرمايه اي است که خداوند متعال در اختيار انسان قرار داده است. بسياري از امکانات، ممکن است پس از رفتن، دوباره به دست آيند؛ اما زمان، همانند تيري که از کمان رها شود، هرگز باز نمي گردد. زمان را نه مي توان حفظ کرد و نه دوباره تسخير نمود.
قدر وقت ار نشناسد دل و کاري نکند
بس خجالت که از اين حاصل اوقات بريم.
خداوند منان به منظور بيان اهميت «زمان» و «وقت»، بيش از بيست مرتبه در قرآن کريم با واژه هاي مختلف به آن قسم ياد کرده است(2) و بهره وري سريع از زمان را با آيه ي :« به سوي بخشايش پروردگارتان بشتابيد»(3) به منظور رسيدن به اهداف عالي، ترغيب نموده است.

راز موفقيت:

در حقيقت، موفقيت و شکست هر کس بستگي به عوامل چند دارد که اساسي ترين آنها، داشتن برنامه و نظم در کار است. برنامه ريزي صحيح در زندگي و استفاده ي بهينه از «زمان»، ميزان موفقيت يا شکست افراد را مشخص مي سازد.
همسر گرامي شهيد مرتضي مطهري که عمري با او زيسته، درباره ي رعايت نظم و برنامه توسط ايشان در امور فردي و اجتماعي مي گويد: «استاد مطهري در تنظيم وقت، ابتکاري عجيب داشت و اوقات شبانه روزي خود را چنان تنظيم مي نمود که به تمام کارهايش مي رسيد. گويا خداوند به وقت او برکت داده بود!».(4)
به يقين يکي از مهمترين رموز موفقيت آن انديشه مند بزرگ، نظم و برنامه ريزي کارها و وظايف شبانه روزي، هفتگي، ماهيانه و ساليانه ي خود بوده است.

افسوس بي فايده:

انسان ها همواره افسوس زمان از دست رفته را مي خورند، ولي براي زمان حال و آينده برنامه ي مؤثري طرح نمي کنند. براي استفاده از زمان باقي مانده بايد به گونه اي برنامه ريزي کرد که حتي يک لحظه هم تلف نشود. در غير اين صورت، حاصل عمر، پشيماني خواهد بود.
حاصل عمر تلف کرده و ايام به لهو گذرانيده، بجز حيف و پشيماني نيست!
اغلب انسان ها از کمبود وقت، شکوه دارند، در حالي که در واقع، کمبود وقت وجود ندارد. در هر روز، 24ساعت (يعني 1440 دقيقه) زمان داريم. مشکل در نداشتن مهارت و برنامه ريزي صحيح براي استفاده از آن است.
آيا مي دانيد که عمر هفتاد ساله چگونه مي گذرد؟ بر اساس تحقيقات انجام شده، گذر عمر هفتاد ساله به طور متوسط، چنين است:(5)
25سال در خواب.
8سال صرف مطالعه، تحصيل و يادگيري.
6سال در استراحت و بيماري.
7سال صرف تفريح و تعطيلات.
5سال در رفت و آمد.
4سال صرف خوردن و آشاميدن.
3سال صرف آمادگي جهت انجام دادن فعاليت فوق.
به اين ترتيب، فقط دوازده سال صرف کار مفيد مي شود.
امروزه دانش مديريت بهره وري از زمان، و مهارت برنامه ريزي در امور، عهده دار ارائه فنون مناسب جهت استفاده ي بهينه از زمان و زندگي به شمار مي رود.

کارکرد مديرت زمان:

استفاده ي بهينه از زمان و کوشش براي اجراي برنامه ها با جديت و تلاش تمام، و اجازه ندادن به دخالت نارواي امور و حادثه ها در جريان اجراي برنامه، تحقق پذير نمي شود، مگر با «مديريت زمان» به تعبير ديگر، براي کنترل وقت و جلوگيري از اتلاف آن، بايد بنگريم که:
الف) چگونه بايد براي دقايق و ساعات زندگي خود به درستي برنامه ريزي کنيم؟
ب) چگونه براي اجراي آن، جديت و اهتمام مي ورزيم.
ج) چگونه آفات اجراي برنامه ها را بشناسيم و حتي المقدور از دخالت بي جاي امور و حوادث جلوگيري کنيم؟
بنابراين، با مهارت «مديرت زمان و برنامه ريزي»، مي توان شرايط زندگي را بهبود بخشيد و زندگي مطلوب و مفيدي را براي خود رقم زد.
برخي از مزايا و کارکردهاي ديگر مديريت زمان، عبارت است از:(6)
1. ايجاد انگيزه و احساس مطلوبيت و دستيابي به خلاقيت،
2. کاهش اضطراب و فشارهاي فکري و رواني،
3. ايجاد تعادل ميان فعاليت هاي شغلي و زندگي خصوصي،
4. موفقيت و تسريع در کسب هدف ها،
5. ذخيره و کنترل کردن زمان.

ويژگي هاي برنامه ريزي:

بک برنامه ريزي خوب که عبارت است از: «چينش و جايگزيني خردمندانه و آينده نگر فعاليت ها و نيازمندي ها، در ظرف زمان، بر اساس اولويت و متناسب با توان و خواسته ي اجرا کننده»، داراي ويژگي هايي است که به برخي از آنها در زير اشاره مي شود:(7)
1. جهتگيري به سوي اهداف تعريف شده و تأمين اهداف رفتاري،
2. فراگيري زمانمند همه ي وظايف و فعاليت ها و نيازهاي لازم بر اساس اولويت ها،
3. هماهنگي و تناسب با تواناي ها و خواسته ها.
4. رعايت بيشترين بهره وري و پوشش کامل زمان،
5. تنوع و توجه به نشاط و شادابي و تأمين بهداشت جسم و روح.

آثار برنامه ريزي:

برنامه ريزي، آثار بسياري(8) دارد که پاره اي که از مهمترين آنها عبارت است از:
- وظيف و کارها و فعاليت ها با پيش بيني و دقت خردمندانه انتخاب مي گردد،
- خواسته ها و نيازها با اولويت، مورد توجه و گزينش قرار مي گيرد،
- بهداشت جسم و روح و ميزان توانايي هاي آنها مورد توجه قرار مي گيرد،
- از فرصت ها و امکانات، بيشترين استفاده و بهره وري مي شود،
- عادت هاي مفيد، ايجاد مي شود و در نتيجه کارها با سهولت بيشتري انجام مي گيرد،
- بهره وري بيشتر از عمر و توانايي ها به دست مي آيد،
- با انجام دادن پي در پي و بلند مدت کارها و فعاليت ها، آنها مفيدتر و محبوب تر مي شوند،
- از فرسايش توان و پراکندگي و نگراني، تشويش و سرگرداني، پيشگيري مي شود،
- ارزيابي، بررسي و پيگيري درباره ي نحوه ي انجام گرفتن کار و پيشرفت آن ممکن مي شود.
توجه به اين آثار- که ضرورت برنامه ريزي را نيز اثبات مي کنند- رسيدن به اهداف تعريف شده را (با استفاده از پروردگار متعال) آسان و ممکن مي سازد.

مراحل برنامه ريزي:

براي يک برنامه ريزي بايد مراحل زير در نظر گرفته شود.(9)
1. تعيين اهداف اصلي و فرعي لازم است به منظور تعيين اهداف اصلي وفرعي و دستيابي به آنها، به نکات زير توجه شود:
الف) فهرست مقدماتي اي از هدف ها با توجه به ملاک هاي زير تهيه شود:
- نيازها و توانايي ها و علاقه ي شخصي،
- خواسته ها و نيازهاي اجتماع،
- وظيفه و اهداف فردي،
- درک صحيح از شرايط فردي و کاري خود.
ب) تنظيم زمان بندي دستيابي به اهداف،
ج) توجه به بعد کمي و کيفي اهداف،
2.فهرست کردن خواسته ها ونيازهاي لازم،
وظايف و کارها و فعاليت هاي لازم براي وصول به اهداف.
3. فهرست کردن وظايف و کارها و فعاليت هاي لازم براي وصول به اهداف.
4. تعيين اولويت ها و ارزشگذاري فهرست بابا (با امتياز دادن به آنها از يک تا پنج).
5. زمان سنجي براي هر يک از نيازها و فعاليت ها.
6. چينش مهمترين وظايف و کارها و نيازها در ساعات شبانه روز و اوقات هفته و ماه و سال.
7. اجراي آزمايشي برنامه و تصحيح و تکميل آن پس از اجراي يک ماهه.
8. ارزيابي پي در پي برنامه.

دو نکته:

دو نکته اي که در موفقيت و توفيق ما در برنامه ريزي هايمان نقش مؤثر دارند، عبارت اند از:
1. شايسته است هر کس براي موفقيت در برنامه ريزي و اجراي صحيح آن، با يک يا دو نفر از افراد آگاه و دلسوز، مشاوره داشته باشد و از راهنمايي هاي آنان بهره مند شوند.
2. با ياري خداوند متعال و توکل به او، و با پايداري و پايبندي، به صورتي مصمم به اجراي برنامه پرداخته، در صورت تخلف، براي خود تنبيه و جريمه و شيوه ي جبران مناسب در نظر بگيريد.

پيامدهاي اتلاف وقت:

در ذيل به برخي از آفات اخلاقي و رفتاري اتلاف وقت- که عموميت بيشتري دارند- اشاره مي شود؛(10) باشد که با شناخت آسيب ها در جستجوي راهکارهاي درمان برآييم:

الف) علل فردي و دروني:

تنبلي و بي حوصلگي، بي فکري (به خاطر از دست دادن فرصت فکر) و عمل زدگي (به خاطر شتاب و مشغوليت دائم به کار)، اهمال کاري و واگذاري کار امروز به فردا، شتابزدگي، وادادگي به علت انحراف از برنامه و بي علاقگي، دخالت هاي غير لازم در کار ديگران، دغدغه ها و مشغوليت هاي ذهني، بي ارادگي و سست تصميمي، خستگي و دلزدگي، پرحرفي و بيهوده گويي و بيکاري، ناآشنايي به توانايي هاي خويش و بي اعتنمادي به آنها، اضطراب و نگراني و فشارهاي روحي و رواني و احساس حسرت دائمي.

ب) علل بيروني- محيطي:

تعارف هاي بي جا و رودربايستي هاي ناروا، گفتگوي بيش از حد با دوستان و آشنايان، مکالمات تلفني و مراجعات نابهنگام، مسافرت ها و تعطيلات ناحساب.

راهکار درمان:

براي دور ماندن از اين آسيب ها، بايد به برنامه ريزي و اولويت بندي کارها پرداخت.
در مديريت زمان و برنامه ريزي جامع نگر، تعيين هدف ها و اولويت هاي مربوط به کار و درک خواسته ها و نيازها و علاقه مندي ها و طرح ريزي راهکارهاي اجراي صحيح و متناسب با برنامه، از مهمترين امور به شما مي رود که با توجه به آن مي توان از پيامدهاي احتمالي، پيشگيري به عمل آورد، و بدين وسيله، مطمئن گشت که از سرمايه ي برگشت ناپذير وقت و عمر، استفاده ي مطلوب انجام مي گيرد.
همواره به خاطر داشته باشيد: آن کسي که دو روزش مساوي باشد، زيان کار است، و آن که فردايش بدتر از امروز باشد، گرفتار حسرت و پشيماني، و اما آن کسي که فردايش بهتر از امروزش باشد، مشمول لطف و رحمت خداوندي است.
پس تصميم بگيريد با برنامه ريزي مناسب، و استفاده ي مطلوب از اوقات خود، ضمن تضمين موفقيت و سعادت خويش، خود را مشمول لطف و رحمت بي پايان خداوندي قرار دهيد.

پی نوشت:

1- برنامه ريزي در راستاي تحصيل و زندگي طلبگي، گروه نويسندگان، قم: معاونت فرهنگي- تربيتي مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، ص2.
2- واژه هايي چون: والعصر، والفجر، والليل، والنهار، والصبح، لا اقسم بيوم القيامه و... .
3- سوره ي آل عمران، آيه ي 133.
4- برنامه ريزي در راستاي...، ص4.
5- مجله ي تدبير، ش84، مرداد 1377، ص39.
6- مديريت زمان، دبيرخانه شوراي تهذيب و اخلاق مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، ص11-13.
7- برنامه ريزي در...، ص8.
8- همان جا.
9- همان جا.
10- مديريت زمان، ص14.

منبع: نشريه حديث زندگي