نویسنده: غلامعلی افروز
آشنایی و شناخت متقابل دختران و پسران آماده‌ی ازدواج و خانواده‌هایشان مهم‌ترین عامل موفقیت در ازدواج پایدار، پربرکت و سعادتمند است.
این موضوع در مناطق مختلف کشور، در شهرها و روستاها و با توجه به باورها و آداب و رسوم بومی، از ویژگی‌ها و حساسیت‌های خاص برخوردار است. بدیهی است که در مناطق کم جمعیت مانند روستاها و شهرهای کوچک که اکثر قریب به اتفاق خانواده‌ها همدیگر را بخوبی می‌شناسند و به گونه‌ای مستقیم و غیرمستقیم با یکدیگر قرابت نسبی و یا سببی دارند و عموماً در ارتباط و تعامل مستمر می‌باشند، شناخت بیشتر دختر و پسر آماده‌ی ازدواج می‌تواند با نظارت و حمایت خانواده‌های ذی ربط، بسهولت صورت پذیرد. لیکن مسأله‌ی آشنایی و ارتباط مؤثر و شناخت متقابل بسیاری از دخترها و پسرهای موجّه و آماده‌ی ازدواج در شهرهای بزرگ نظیر تهران، با توجه به گستردگی و پیچیدگی روزافزون بافت شهری و تنوع فرهنگی در آن، امری است بسیار مهم و قابل بررسی. به عنوان مثال، خانواده‌هایی که در سال‌های اخیر بنا به دلایلی از شهرهای کوچک و مناطق روستایی کشور به تهران مهاجرت کرده و در این شهر بزرگ و گسترده مقیم شده‌اند و دوستان و خویشاوندان چندانی در این کلانشهر پرهیاهو ندارند، و یا خانواده‌هایی که اصالتاً تهرانی هستند اما به دلایل شخصی و خانوادگی و با کم رویی و کم مهارتی در روابط اجتماعی، ارتباطات چندانی با اقوام و بستگان و همسایگان ندارند، هنگامی که فرزندانشان با احراز کفایت‌های لازم در شرف ازدواج قرار می‌گیرند، غالباً نمی‌دانند که چگونه باید عمل کنند، با چه کسی سخن بگویند و از چه کسی و شخصی مشورت و راهنمایی بطلبند.
بدون تردید این وضعیت برای این قبیل خانواده‌ها که دختران شایسته، لایق، متعهد، با کفایت و آماده‌ی ازدواج دارند، دخترانی که دوره‌ی پیش دانشگاهی را به اتمام رسانده ولی هنوز در دانشگاه ادامه‌ی تحصیل نمی‌دهند و یا در محل و مرکز و سازمان خاصی کار نمی‌کنند و در کلاس‌های متنوع و متفرقه مانند کلاس زبان، هنر، تقویتی، تربیت بدنی و نظایر آن حضور ندارند و چندان اهل رفت و آمد با دوستان و رفتن به مجالس گوناگون، گردش در پارک‌ها و بوستان‌های مختلف و رفتن به سینما و رستوران نیستند، فوق‌العاده دشوار و قابل توجه است.
پرواضح است که بسیاری از دختر خانم‌ها و آقا پسرهای این قبیل خانواده‌ها، بعضاً حتی به رغم تحصیلات دانشگاهی نیز به لحاظ نجابت، اصالت و تعهدات اخلاقی و یا کم رویی و کم توانی در ارتباطات اجتماعی، به گونه‌ای که بایسته و شایسته است فرصت‌های چندانی برای آشنایی و شناخت فردی و خانوادگی نمی‌یابند. از همین روست که خطیرترین رسالت در این امر مهم بر عهده‌ی الگوهای مطلوب بزرگسال است.
رسالت الگوهای رابط در آشنایی اولیه داوطلبان ازدواج
در جامعه‌ی اسلامی ما بیشترین مسئولیت بر عهده بزرگسالان اندیشمند، الگوهای مطلوب و فهیم و مورد اعتمادی است که بتوانند با ایفای نقش سترگ، حساس و پربرکت خود به سان حلقه‌های رابط زمینه‌ی آشنایی و شناخت متقابل دخترها و پسرهای آماده‌ی ازدواج و خانواده‌هایشان را فراهم آورند. به سخن دیگر، فراهم کردن زمینه‌ی آشنایی و شناخت خانواده‌ها و جوانان در آستانه‌ی ازدواج با نیت خیر و هدف مقدس زوجیت، توسط هر شخص مطمئن، دوراندیش، خیرخواه و مورد وثوق طرفین در شهرها و روستاهای مختلف، بویژه در شهرهای بزرگ، همچون تهران، امری بسیار مهم، ارزشمند، پرثواب و حیاتی است. اجر و ثواب این رسالت عظیم و سرنوشت ساز در نزد پروردگار احد و صمد زوج آفرین، برای شخص یا اشخاص رابط، خیرخواه، آشنا به معیارهای کفویت، همتایی و همسری، عارف به مبنای استحکام خانواده و عوامل مؤثر در آرامش و خوشبختی زن‌ها و شوهرها و مورد اعتماد و وثوق خانواده‌های مورد نظر، فوق‌العاده زیاد و افزون بر هزاران نماز و روزه است. چنین افرادی با اندیشه و حسن تدبیر برای برقراری رابطه‌ی آشنایی و شناخت متقابل خانواده‌ها، پسران و دختران با کفایت و آماده‌ی ازدواج ایشان و با بررسی همه‌ی جوانب امر، برنامه‌ی پیشنهادی خود را ارائه می‌دهند. در حقیقت این قبیل اشخاص بلنداندیش که همچون مصلحان جامعه به اصلاح یکی از مهم‌ترین امور مسلمانان می‌پردازند، همواره متعهدانه، مخلصانه و شجاعانه خود را از جمله مخاطبان فرمان الهی: و انکحوا الایمی منکم و الصالحین من عبادکم و امانکم (1) می‌پندارند. لذا انتظار می‌رود شمار چنین افراد نیک اندیش و پیشگامی که به مثابه‌ی سرداران جبهه‌ی فرهنگی برای سلامت و پویایی جامعه‌ی اسلامی تلاش می‌کنند و همواره وجودشان با تأییدات خداوند منان و قدردانی و تکریم خانواده‌های حق‌شناس و جوانان فهیم همراه و قرین است، روزافزون گشته، همه‌ی مسئوولان و مدیران فرهنگی، شخصیت‌های مورد وثوق، اعم از استادان حوزه و دانشگاه، امامان جماعات، مبلغان دینی و مروجان فرهنگ و ارزشهای اسلامی، مشاوران جوانان و خانواده‌ها و هر آن کس که می‌تواند جامه‌ی مصلحان دلسوز، رابطان متعهد، با کفایت، مخلص، مدیر، مدبّر و خیراندیش را بر تن پوشیده، قامت خود را به زیور صفات دلسوختگان بلندهمت جامعه آراسته گردانند و در این مسیر هیچ تردید و سستی به خود راه ندهند.
حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: "بهترین شفاعت و وساطت تلاش برای معرفی و ازدواج دو نفر است تا خداوند بین آن دو عقد همسری تقدیر نماید. (2). آری به فرموده پیامبر خدا (صلی الله و علیه و آله) "العبدُ یدبر و الله یُقدر" بنده خدا برای تمشیت امور خود و دیگران اندیشه و تدبیر و برنامه ریزی می‌نماید و قادر سبحان به گونه‌ای که صلاح بداند تقدیر می‌نماید. آنچه که بیش از حاصل عمل و نتیجه نهایی مهم است نیّت خالصانه و تلاش صمیمانه و صادقانه انسان در همه امور، بالاخص تمهید مقدمات معارفه و آشنایی دو جوان در امر مقدس ازدواج و وساطت و ایفای رسالت در این مهم است.
گاه برخی افراد با فکری محدود، اما هیأتی حق به جانب که عموماً ازدواج خودشان هم با واسطه گری دیگری و معاونت شخص دیگر صورت پذیرفته است، رسالت مهم و ارزشمند اشخاص وارسته، متعهد، توانمند، صدیق و مورد وثوق را در امر معرفی و توصیه‌ی دو خانواده و دو جوان با کفایت و آماده‌ی ازدواج برای آشنایی، شناخت متقابل و زوجیت احتمالی، دخالت در امور شخصی و زندگی دیگران تلقی نموده، ناخشنودی و نگرانی خودشان را نسبت به چنین مداخله‌ای ابراز می‌دارند و بسادگی و به دور از هر تأمل و اندیشه‌ای، رابطان مصلح و خیراندیش را از وظیفه‌ی سترگ و پرارج خود، یعنی فراهم ساختن زمینه‌ی آشنایی و شناخت داوطلبان ازدواج نهی می‌کنند!!
البته نگرانی اصلی چنین افراد محافظه کاری عمدتاً این است که اگر خدای ناکرده وصلت و ازدواجی که در پی معرفی و توصیه‌ی شخص رابط و خیراندیش صورت می‌گیرد، پس از مدتی منجر به جدایی و طلاق شود و خانواده‌های ذی ربط شخص رابط و واسط را مقصر اصلی پنداشته، وی را مورد شماتت، انتقاد و سرزنش قرار می‌دهند. در حالی که این قبیل افراد ساده نگر و عافیت طلب که غالباً دیندار و اهل نماز و روزه نیز هستند، نسبت به چند نکته‌ی مهم و قابل ملاحظه که در این جا به اختصار به آنها اشاره می‌شود، غافل و کم توجه می‌باشند:
نخست این که پردوام‌ترین ازدواج‌های هر جامعه، ازدواج‌هایی هستند که معرف زوج‌ها برای آشنایی و شناخت هر چه بیشتر، شخص صالح، متعهد، خیرخواه، مورد وثوق طرفین، آشنا به مبانی و اصول زناشویی و عارف به معیارهای انتخاب همسر برتر و ارزش‌ها و شاخص‌های فرهنگی و روانی کفویت در همسری بوده است و بندرت در این قبیل ازدواج‌ها، جدایی و طلاق صورت می‌پذیرد. در واقع کانون گرم زوج‌های جوان، حاصل اندیشه و آشنا کردن پسر و دختر آماده‌ی ازدواج و خانواده‌هایی است که از نظر ارزشهای فرهنگی، معیارهای اخلاقی، کفایت‌های شخصی و قابلیت‌های خانوادگی و اجتماعی بیشترین تجانس و همانندی را دارند؛ و چنین معارفه‌ای توسط رابطان صدیق و معرف‌های صالح و مخلص صورت می‌گیرد. اما متأسفانه در غالب موارد، بیشترین آسیب پذیری، همسرستیزی، جدایی و طلاق را در ازدواج‌هایی مشاهده می‌کنیم که آشنایی اولیه و ارتباط دختر و پسر برای مدت‌های طولانی در خارج از محیط خانواده و به دور از نظارت، حمایت و هدایت خانواده‌ها و الگوهای مطلوب بزرگسال صورت پذیرفته است.
بنابراین نقش ارزشمند رابطان صالح و مطلع و معرفین صادق، صاحب نظر و اهل بینش و بصیرت در امر زناشویی موفق، سهم بسزایی در پیش گیری از طلاق، بهداشت خانواده و بالطبع سلامت، پویایی و تعالی جامعه دارد.
دوم این که در موارد فوق آنچه از نظر شرع، منطق، عقل سلیم و ارزشهای اخلاقی حائز اهمیت و ارزشمندی و متضمن ثواب و اجر فراوان اخروی و رضامندی و آرامش روان در زندگی اجتماعی است، اندیشه و نیت خیری است که در پس چنین معارفه و اقدام بایسته و شایسته وجود دارد. چرا که به فرموده‌ی رسول خدا - صلی الله علیه و آله- انما الاعمال بالبنیات. یعنی ارزش واقعی هر عمل در چگونگی نیت و هدف عامل آن نهفته است و هنگامی که شخصی عمل صالح و اقدام مطلوبی را برای رضای خدا و از روی خیرخواهی و برای زوجیّت بایسته و شایسته، آرامش و سعادت و نیک بختی دو جوان داوطلب ازدواج انجام می‌دهد، پاداش معنوی و اجر و پاداش فراوان او را می‌دهد. حال اگر خدای ناکرده بنا به علل و دلایل گوناگون در جریان زندگی مشترک آن زوج، مشکلی پیش آید، دعوایی روی دهد و احیاناً در موارد فوق‌العاده نادر به دلیل خاصی طلاق صورت گیرد، از این بابت ذره‌ای تقصیر و گناه متوجه آن شخص نخواهد بود. در واقع این عمل شایسته، یعنی برقراری ارتباط و زمینه‌ی آشنایی و شناخت داوطلبان موجه و آماده‌ی ازدواج به مشاوره‌ای می‌ماند که معمولاً انسان‌های رشد یافته و اهل فکر از مشاوران صاحب نظر، متخصص و متعهد در زمینه‌های مختلف دریافت می‌دارند و انسان‌های عاقل و فهیم، هرگز مشاوران مخلص، امین و صدیق، مجرّب و بصیر را مسئوول نتایج خوشایند و یا احتمالاً ناخوشایند اعمالی که نهایتاً خود پس از مشورت‌های لازم، تصمیم به اجرای آن می‌گیرند، نمی‌دانند.
پرواضح است که مشاوران امین و رابطان صدیق و دلسوز نیز با عنایت به توان فکری، قابلیت‌های اجتماعی و تعهد و اهلیّت خود در زمینه‌ی خانواده و آشنایی با معیارهای کفویت و شاخص‌های پایدار انتخاب همسر و زندگی سعادتمند زناشویی اقدام به اظهار نظر و توصیه و پیشنهاد آشنایی و شناخت هر چه بیشتر دو خانواده و دو جوان داوطلب ازدواج می‌نمایند.
بدیهی است که کار مهم و مسئولیت معرف در امر ازدواج، فراهم ساختن زمینه‌ی آشنایی و شناخت اولیه و معارفه‌ی دو جوان مورد نظر و خانواده‌های ذی ربط است و این آشنایی و شناخت که از طریق رابط مورد وثوق صورت می‌گیرد، خود می‌تواند مستعدترین بستر تحقیق را هر دو خانواده‌ی پسر و دختر برای کسب اطلاعات دقیق‌تر و جامع‌تر نسبت به وضعیت زیستی، شناختی، روانی، اخلاقی، خانوادگی و اجتماعی یکدیگر فراهم آورد.
سوم، همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، کار معرفی و آشنا نمودن دو جوان واجد شرایط که از بیشترین کفویت، همتایی، هم اندیشی و همدلی برخوردارند و فراهم کردن زمینه‌ی شناخت متقابل خانواده‌های ذی ربط نسبت به یکدیگر توسط انسان‌های متعهد، توانمند، صالح، دوراندیش و عارف به مبانی ارزشی خانواده و مجرب در مسائل روان‌شناسی اجتماعی، نه تنها لبیک گفتن به فرمان الهی مبتنی بر برقراری رابطه و صلح و صفا میان خانواده‌ها و جوانان مؤمن و اصلاح امورشان است، بلکه بیشترین پاداش و ثواب الهی و آرامش روانی را به همراه دارد. ثواب برقراری ارتباط و فراهم نمودن زمینه‌ی آشنایی جوانان آماده‌ی ازدواج از هزاران نماز و روزه بیشتر است. پس چرا باید انسان‌های قابل، توانمند و مورد وثوق از چنین اجر عرشی و احساس آرامش درونی بی‌نصیب مانند؟ رسول خدا- صلی الله علیه و آله- فرمودند: من سعی فی حاجة اخیه المؤمن فکانما عبدالله تسعة آلاف سنة صائما نهاره، قائما لیلة. (3) هر کس که برای برآورده شدن نیاز برادر مؤمن خود تلاش کند، مثل آن است که نه هزار سال خداوند متعال را عبادت کرده باشد، در حالی که روزها روزه بوده و شب‌ها را هم شب زنده داری می‌کرده است. امام صادق- علیه السلام- نیز فرمودند: "حرکت و تلاش مسلمان در مسیر برآوردن حاجات مسلمان دیگر از هفتاد طواف خانه‌ی خدا بهتر است. (4) به یقین نیاز به ازدواج و همراه شدن با همسر مؤمن، صالح و آرامش بخش در حیات مشترک، از مهم‌ترین نیازهای جوانان و مردان و زنان بی همسر می‌باشد و هر گونه تلاش برای حسن تأمین چنین حاجت و نیاز فطری و جدّی، بیشترین ثواب را به همراه دارد.
چهارم تردیدی نیست که یکی از مهم‌ترین مسائل و دغدغه‌های فکری خانواده‌هایی که فرزندان آماده‌ی ازدواج دارند، فراهم شدن همسری همتا، همدلی همراه، وجودی لایق و شایسته و آرام بخش برای دختر یا پسرشان است. این تشویق و دغدغه‌ی خاطر طبیعی در خانواده‌های متعهدی که در شهرهای بزرگی چون تهران زندگی می‌کنند، علی الخصوص در نزد آن دسته از خانواده‌هایی که به دلایل گوناگون از گستره‌ی روابط اجتماعی چندانی بهره مند نیستند، فوق‌العاده مشهود و قابل ملاحظه است. این جانب در طول فعالیت‌های دانشگاهی، کار در مراکز مشاوره، در ضمن سخنرانی‌ها و گفت و شنودهای گروهی با خانواده‌ها و جوانان، مدیریت مجله‌ی پیوند و مسئوولیت بخش مشاوره‌ی آن، با هزاران جوان شایسته، دختر و پسر لایق و موجّهی که از چند سال پیش آمادگی و کفایت‌های لازم را برای زوجیت با همسری همراه و همدل دارا بوده‌اند، مواجه بوده‌ام و زمانی که عندالصّلاح نظر ایشان را درباره‌ی ازدواج جویا شده‌ام، عموماً خود و یا خانواده‌ی ایشان گفته‌اند که چنانچه جوان سالم، صالح، خوش اخلاق و متعهدی معرفی شود، با کمال خرسندی از این معرفی و پیشنهاد استقبال خواهند کرد. گاهی آقا پسرها و بویژه دختر خانم‌های متعهدی که تحصیلات دانشگاهی خود را نیز به اتمام رسانده‌اند، به رغم برخورداری از کفایت‌های لازم برای ازدواج، جمال و کمال مطلوب و خانواده‌ای فهیم و بصیر، عمدتاً به دلیل فقر ارتباطی و خلاً وجود رابطی مطمئن و قابل وثوق برای فراهم نمودن زمینه‌ی آشنایی شناخت متقابل، ازدواجشان چندین سال به تعویق افتاده است.
آری، تعویق در ازدواج دختر خانم‌ها و آقا پسرهای متعهد و شایسته‌ای که آمادگی خود را برای ازدواج با همسری همتا اعلام می‌دارند، صرفاً به دلیل فقدان یا خلأ حلقه‌ی رابط، می‌تواند موجبات نگرانی و دغدغه‌ی خاطر خانوادگی را به همراه داشته باشد؛ دغدغه‌ای که ممکن است دامنه‌ی آن فراتر از مرزهای خانوادگی رفته، بتدریج به عنوان یک معضل جدّی در جامعه‌ی اسلامی خودنمایی کند. و امروز جامعه‌ی ما با این مشکل و نگرانی روزافزون مواجه است. اگر بالا رفتن سن ازدواج در میان دختران و پسران اروپایی و امریکایی به لحاظ پیچیدگی‌های زندگی ماشینی، حاکمیت فن آوری نو در عرصه‌های مختلف اجتماعی و روابط بین فردی، کم توجهی جوانان به مبانی اخلاقی و ارزشهای خانوادگی، امری قهری و عادی تلقی شود، به طور قطع این امر در جامعه‌ی اسلامی ما که فرهنگ و ارزشهای والای قرآنی و متعالی‌ترین موازین اخلاقی در آن حاکم می‌باشد (و یا باید باشد) و خانواده، مقدس‌ترین کانون اجتماعی محسوب می‌گردد و ازدواج پایدار، تضمین کننده‌ی سلامت و استحکام خانواده، اعتلای فرهنگ و پویایی و نشاط جامعه است، به یقین غیر معقول و حکایت گر پدیدآیی رگه‌های روشنی از آسیب پذیری‌های فرهنگی و سست شدن مبانی اخلاقی و ارزشهای خانوادگی خواهد بود.
بدیهی است که در چنین شرایطی، شایسته و بایسته آن است که همه‌ی اندیشمندان فهیم و صدیق، همه‌ی مشاوران متعهد و دلسوز، همه‌ی صاحب نظران بصیر و مخلص و همه‌ی کسانی که اهلیت و شایستگی واسط و رابط بودن برای آشنایی و شناخت متقابل داوطلبان ازدواج را دارند، کمر همت بسته، به رسالت خطیر خود عمل کنند. به نظر اینجانب اهمیت و ضرورت چنین مسئوولیتی در جامعه‌ی اسلامی ما هر روز بیشتر و محسوس‌تر می‌شود. (5)
الحق که پیشگام شدن صاحبنظران فهیم و دلسوز و خادمان مخلص فرهنگ اسلامی و همه‌ی آنان که کفایت و شایستگی لازم را دارند، اهتمام به حل و فصل یکی از برجسته‌ترین معضلات خانوادگی، اجتماعی و فرهنگی جامعه‌ی کنونی ماست. پیامبر اسلام -صلی الله علیه و آله -فرمودند: "من اصبح و لم یهتم بامور المسلمین فلیس بمسلم." (6) هر کس سحر کند و در اندیشه‌ی رسیدگی به امور مسلمانان نباشد، مسلمان نیست. امروزه در کنار مسائل اساسی مسلمانان در نقاط مختلف جهان، بویژه فلسطین دغدغه‌ی اشتغال مفید و ازدواج بهنگام، موفق و پایدار جوانان، از مهم‌ترین امور خانواده‌های مسلمان است.
چگونگی برگزاری جلسات آشنایی و دوران شناخت متقابل
به گونه‌ای که پیش‌تر اشاره گردید، با برگزاری یا ترتیب و تنظیم اولین جلسه معارفه و آشنایی دو خانواده پسر و دختر نقش اصلی شخص رابط و واسط به اتمام می‌رسد و رسالت محققانه و بصیرانه، اندیشمندانه و مدبّرانه دختر خانم و آقا پسر داوطلب ازدواج، و خانواده‌های ایشان آغاز می‌گردد. به سخن دیگر فراهم شدن اولین بستر معارفه و آشنایی توسط رابطی دلسوز و واسطی متعهد، مناسب‌ترین فرصت برای آغاز بررسی‌های جامع و تحقیقات دقیق و ملاحظات هوشمندانه و مصاحبت‌های عاقلانه خواهد بود. بنابراین هرگز نمی‌بایست به صِرف این که معرّف این آقا و یا خانم شخص بسیار محترم، موجّه، قابل اعتماد و کاملاً قابل احترام می‌باشد از انجام تحقیقات لازم و بررسی‌های ضروری نسبت به وضعیت فکری و شرایط روانی و عاطفی جایگاه و منزلت اجتماعی داوطلب ازدواج (خانم یا آقا) صرف نظر کرد.
در جلسات آشنایی، قبل از هر گونه وعده و وعید و قول و توافق بر سرِ مهریّه، سفره عقد، بازار و خرید، زمان جاری شدن عقد، برنامه‌های جشن عروسی، تعداد و نحوه دعوت از مهمانان و غیره، شایسته و بایسته آن است که طی دفعات و جلسات مکرر، هر دو خانواده آشنایی و شناخت بیشتری نسبت به همدیگر، پیدا نمود. و زمینه‌ای را فراهم نمایند تا دختر خانم و آقا پسر در نشست‌های متنوع و در موقعیت‌ها و شرایط مختلف نسبت به نظام فکری و شرایط روانی و عاطفی و وضعیت اخلاقی و رفتاری همدیگر شناخت نسبتاً خوبی پیدا نمایند.
بهتر آن است که خانواده محترم دختر خانم اجازه دهند که آقا پسر داوطلب ازدواج به دفعات لازم و برای مدت زمانی مقتضی با حُسن تدبیر و نظارت ایشان با دختر عزیزشان به صحبت و گفت و گو بنشیند.
بدیهی است در جلسات آشنایی و گفتگو اولیه باید دقت نمود که غالب صحبت‌ها در جهت شناخت هر چه بیشتر ویژگی‌ها و قابلیت‌های همسری طرف مقابل باشد.
صحبت‌های جلسات آشنایی خانم و اقای داوطلب ازدواج می‌تواند متضمن سؤالاتی باشد که ارائه پاسخ‌های صادقانه، کمک شایانی به شناخت هرچه بیشتر طرفین نسبت به ویژگی‌ها و شرایط فکری، روانی، علایق و انگیزه‌های یکدیگر بنمایند.
پی‌نوشت‌ها:
1. مردان و زنان بی همسر را از جمع خودتان همسر دهید و نیز خدمتگزاران و خادمان صالح خود را همسر دهید. (سوره‌ی نور، آیه 32)
2. افضل الشفاعات ان تشیع بین انثین فی نکاح حتی لجمع الله بینهما (علی علیه السلام مکارم الاخلاق باب هشتم)
3. بحار، جلد 74، صفحه 315.
4. مشی المسلم فی حاجة خیر من سبعین طوافاً بالبیت الحرام (بحار، جلد 74، صفحه‌ی 311)
5. البته علاوه بر نقش مهم و بی بدیل رابطان شایسته، توانمند و مخلص برای معرفی و آشنایی متقابل داوطلبان ازدواج، بعضا نهادها و تشکل‌های محدودی نیز با عناوینی نظیر "کانون ازدواج" به این مهم می‌پردازند، لیکن بسیاری از جوانان داوطلب ازدواج آمادگی روانی لازم را برای مراجعه به این قبیل مراکز نمی‌یابند و در هر حال بیشترین مسئوولیت همواره متوجه رابطان مستقل و متعهد است.
6. نهج الفصاحه، ترجمه‌ی ابوالقاسم پاینده.
افروز، غلامعلی، (1393)، مبانی روانشناختی ازدواج در بستر فرهنگ و ارزشهای اسلامی، تهران: مؤسسه‌ی انتشارات دانشگاه تهران، چاپ هفتم.
