نويسنده: عباس کوثري
«جحيم» در لغت به معناي آتش شديد برافروخته و هر آتشي است که بعضي از آن بر روي بعضي ديگر قرار گرفته باشد. نيز به آتش بزرگ برافروخته شده در درّه و به مکان بسيار گرم جحيم گفته مي‌شود. (1) اين در حالي است که يکي از نام‌هاي دوزخ هم جحيم است. (2)
کاربردهاي جحيم در قرآن
1. آتش شديد دنيايي
خداوند متعال مي‌فرمايد: «قَالُوا ابْنُوا لَهُ بُنْيَاناً فَأَلْقُوهُ فِي الْجَحِيمِ * فَأَرَادُوا بِهِ كَيْداً فَجَعَلْنَاهُمُ الْأَسْفَلِينَ». (3) جحيم در اين آيه به معناي آتش زياد و شديد است و الف و لام آن، عوض از مضاف اليه است. در اين صورت معناي آيه چنين است: [نمروديان] گفتند براي او بنايي تدارک کنيد و او را در آتش آن بنا بيفکنيد. (4) قرينه روشن بر اين معنا، قصه ابراهيم (عليه‌السلام) در سوره انبياست: «قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي بَرْداً وَسَلاَماً عَلَى إِبْرَاهِيمَ». (5) خداوند بعد از اين آيه با تعبير مشابه تعبير آيه بالا مي‌فرمايد: «وَأَرَادُوا بِهِ كَيْداً فَجَعَلْنَاهُمُ الْأَخْسَرِينَ». (6)2. جهنم
خداوند متعال در سوره صافات مي‌فرمايد: «احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَأَزْوَاجَهُمْ وَمَا كَانُوا يَعْبُدُونَ * مِن دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلَى صِرَاطِ الْجَحِيمِ»: (7) ستمگران و همرديفانشان و آنچه را جز خدا مي‌پرستيدند جمع کنيد و به سوي راه دوزخ رهنمونشان کنيد. آيات پيشين که مربوط به مبعوث شدن در قيامت است، بيانگر اين است که مقصود از جحيم، دوزخ اخروي است.خداوند در سوره تکاثر مي‌فرمايد «كَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ لَترَوُنَّ الْجَحِيمَ * ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَيْنَ الْيَقِينِ». (8) به قرينه آيه بعد که مي‌فرمايد در آن روز (قيامت) از نعمت‌ها سؤال مي‌شود، جحيم به معناي جهنم است. در اينکه مقصود رؤيت جهنم در قيامت يا دنياست، دو نظريه است: برخي معتقدند مقصود از «لترونّ الجحيم» رؤيت جهنم در قيامت است، چنان که خداوند فرموده است: «فَإِذَا جَاءَتِ الطَّامَّةُ الْكُبْرَى * يَوْمَ يَتَذَكَّرُ الْإِنسَانُ مَا سَعَى * وَبُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِمَن يَرَى»: (9) هنگامي که آن حادثه بزرگ رخ دهد، در آن روز انسان به ياد کوشش‌هايش مي‌افتد و جهنم براي هر بيننده‌اي آشکار مي‌شود.
نظريه ديگر رؤيت را مربوط به همين دنيا با شهود قلبي مي‌داند و اين رؤيت براي افرادي که زياده‌طلبي، آنان را به خود مشغول ساخته است، حاصل نخواهد شد؛ در نتيجه جمله بعد که فرموده «لَتَرَوُنَّهَا عَيْنَ الْيَقِينِ» مربوط به مشاهده جهنم در قيامت خواهد بود؛ (10) البته ظهور کلمه رؤيت اقتضا دارد که مقصود از رؤيت مشاهده ظاهري باشد نه مشاهده قلبي؛ بر اين اساس مي‌توان اين ظهور را تأييدي بر اين معنا دانست که مقصود از «لترونّ» رؤيت جهنم به صورت مشاهده عيني در قيامت است. همچنين کلمه جحيم در آيات 55 و 163 سوره صافات و آيه دوازدهم سوره تکوير به معناي دوزخ است.
پي‌نوشت‌ها:
1. محمد فيروزآبادي؛ القاموس المحيط؛ ج 1، ص 1432.
2. اسماعيل جوهري؛ الصحاح؛ ج 5، ص 1883.
3. صافات: 97-98.
4. عبدالله بيضاوي؛ تفسير البيضاوي؛ ج 2، ص 296.
5. انبياء: 69.
6. همان، 70.
7. صافات: 22-23.
8. تکاثر: 5-7.
9. نازعات: 34-36.
10. سيد محمدحسين طباطبائي؛ الميزان؛ ج 20، ص 352.
منبع‌مقاله: کوثري، عباس؛ (1394)، فرهنگنامه تحليلي وجوه و نظائر در قرآن (جلد دوم)، قم: دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، معاونت پژوهشي، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي، چاپ اول.
