آستانه‌ي ابوالفضل العباس

مدفن حضرت عباس فرزند امير المؤمنين علي بن ابي طالب (عليه السلام) مکني به ابوالفضل و مشهور به قمر بني‌هاشم و سقاي کربلا. مادر وي فاطمه مشهور به ام البنين دختر حزام بن خالد، از قبيله‌ي بني کلاب بود. در سال 26ق به دنيا آمد و در روز عاشوراي سال 61ق در کنار نهر علقمي به شهادت رسيد (عباس بن علي (عليه السلام)). اين آستانه تقريباً تاريخ مشترکي با آستانه‌ي سيدالشهداء ابي عبدالله الحسين (عليه السلام) دارد و يکي از مهمترين زيارتگاههاي شيعيان جهان مي‌باشد. حضرت ابوالفضل العباس (عليه السلام) که به امر برادرش سيد الشهداء (عليه السلام) جهت تهيه‌ي آب براي خيمه‌گاه خاندان نبوت به آبشخور فرات رفته بود در يک جنگ دليرانه در کنار نهر علقمي به شهادت رسيد و به علت دوري محل شهادت وي از خيمه‌گاه سيد الشهداء (عليه السلام) و ميدان نبرد و شدت يافتن جنگ، پيکر مطهر او در محل باقي ماند، سپس بني‌اسد بدن شريف وي را به خاک سپردند. اينان اولين کساني بودند که قبر مطهر او را به شکل بارز و برجسته بنا کردند که آثار آن از بين نرود. در سالهاي اول، قبر شريف وي بدون سايبان بود. اولين زائران اين آستانه‌ي مطهر نخست عبيدالله فرزند حر جعفي، از برجستگان شيعه در کوفه، سپس در بيستم صفر سال 62ق صحابي مشهور جابربن عبدالله انصاري بود. عمارت اول: مختار ثقفي در سال 66ق با کمک ايرانيان که از شيعيان علي بن ابي طالب (عليه السلام) بودند و به خونخواهي سيد الشهداء (عليه السلام) قيام کرد و پس از به قدرت رسيدن يا مستقيماً توسط وي و يا مسلماً در عصر او توسط شيعيان اولين عمارت آستانه بنا گشت و اين عمارت و بطور کلي تمام شهر کربلا کم کم رو به آباداني نهاد ولي هارون الرشيد در 170ق دستور خراب کردن آن را داد. عمارت دوم: مأمون که در سال 198ق قدرت را به دست گرفت برخلاف سياست پدر خود و به جهت رضايت شيعيان خراسان روش دوستانه‌اي با شيعيان در پيش گرفت، لذا محبين خاندان عصمت و طهارت اين فرصت را مغتنم شمرده و عمارت دوم آستانه در عصر مأمون انجام گرفت. در سال 232ق متوکل عباسي بر مسند خلافت نشست. وي که در دشمني با شيعيان و آل ابي طالب شهرت خاصي دارد دستور داد تا دو آستانه‌ي حضرت سيد الشهداء (عليه السلام) و ابوالفضل العباس (عليه السلام) و تمامي شهر کربلا را خراب نمايند و پس از خراب کردن تمامي آن منطقه را شخم زدند و آب بستند. عمارت سوم: المنتصر خليفه‌ي عباسي برخلاف سياست پدر خود متوکل با شيعيان روش دوستانه و صميمانه داشت و اموال زيادي بين علويين تقسيم کرد و دستور بناي شهر کربلا و آستانه‌ي ابوالفضل العباس را صادر نمود و کربلا در عصر او رونق يافت و زائرين از اطراف و اکناف به سوي اين شهر مقدس سرازير گشتند. عمارت چهارم: در سال 367ق عضدالدوله ديلمي وارد بغداد شد، سپس به زيارت کربلا و نجف شتافت و دستور بناي آستانه‌ي عظيم و مجللي را بر قبر حضرت ابي الفضل العباس (عليه السلام) صادر نمود که شروع آن در سال 367ق بوده و در سال 372ق بناي مذکور پايان يافت و عمارت امروزه‌ي آستانه‌ي مطهر حضرت ابوالفضل العباس (عليه السلام) از آثار عضدالدوله است که از عظمت و شکوه خاصي برخوردار است. عصر جلايريان: پس از تأسيس دولت جلايريان در ايران و به قدرت رسيدن شيخ حسن ايلکاني در سال 740ق، سلطان اويس فرزند شيخ حسن تعميرات وسيعي را در اين آستانه‌ي مطهر شروع نمود که در عصر فرزندش سلطان احمد در سال 786ق پايان يافت و هداياي زيادي از ايران جهت اين آستانه‌ي مطهر ارسال شد. عصر صفويه: شاه اسماعيل صفوي در روز 25 جمادي الثاني 914ق فاتحانه وارد بغداد گشت و مورد استقبال بي‌نظير شيعيان قرار گرفت، سپس در روز بعد 26 جمادي الثاني به سمت کربلا حرکت کرد و يک شبانه روز در حرم ابي عبدالله الحسين (عليه السلام) معتکف گشت، سپس به آستانه‌ي حضرت ابوالفضل العباس (عليه السلام) شتافت و دستور تعميرات وسيعي را در اين آستانه صادر نمود و دوازده قنديل از طلاي خالص به نام دوازده امام که با خود آورده بود به حرم حضرت ابوالفضل العباس (عليه السلام) اهدا کرد و تمامي حرم مطهر و رواقها را با فرش گرانبهاي ابريشمي بافت اصفهان مفروش نمود و خدمه‌ي مخصوصي براي نگاهداري و روشنائي قنديلهاي آستانه استخدام کرد که تا امروزه اين خاندان به آل قنديل در کربلا شهرت دارند (آل قنديل). وي دستور کاشيکاري گنبد را صادر نمود که تا سال 1302ق اين کاشيکاري بطول انجاميد. عصر نادرشاه افشار: در سال 1153ق نادرشاه هداياي زيادي جهت آستانه‌ي حضرت عباس (عليه السلام) ارسال داشت و تعميرات وسيعي در اين آستانه انجام گشت. در 18 ذي الحجة الحرام سال 1216ق که تمامي جوانان و مردان کربلا جهت زيارت عيد غدير به نجف اشرف رفته بودند، سعودبن عبدالعزيز وهابي فرصت را مغتنم شمرده و با لشکري عظيم به شهر کربلا حمله نمود و دستور تاراج تمامي شهر را صادر کرد و آستانه‌ي حضرت ابوالفضل العباس (عليه السلام) را خراب نمود و تمامي هداياي سلاطين و ملوک صفويه و نادرشاه و قنديلهاي طلا و نقره و غيره را به غارت برد. عصر قاجاريه: پس از حمله‌ي وهابيهاي آل سعود به کربلا و رسيدن خبر اين جنايت وحشتناک به ايران، فتحعليشاه قاجار و مردم خير ايران کمکهاي سخاوتمندانه‌اي به اين شهر ماتم زده نمودند و تمامي خرابيهاي وارده را ترميم کردند. آستانه‌ي حضرت عباس (عليه السلام) نيز به شکل احسن تعمير گشت و از آن جمله ضريح نقره‌ي اهدائي فتحعليشاه قاجار بود که در سال 1227ق نصب آن پايان يافت. تعميرات اين آستانه در طول سلطنت قاجاريه قطع نشد و ناصرالدينشاه کاشيکاري گنبد را تجديد نمود که در سال 1304ق کاشيکاري صحن شريف و در سال 1305ق کاشيکاري گنبد پايان يافت. همچنين شيخ عبدالحسين شيخ العراقين از ثلث ميرزا تقي خان اميرکبير، صدر اعظم ايران در اين آستانه تعميرات وسيعي انجام داد. عصر حاضر: آستانه‌ي حضرت ابوالفضل العباس (عليه السلام) حدود سيصد و پنجاه متري شمال شرقي آستانه‌ي سيد الشهداء ابي عبدالله الحسين (عليه السلام) واقع است که يک ميدان بزرگ هر دو آستانه را در بر دارد. در وسط حرم شريف قبر مطهر واقع است و بر روي آن صندوق خاتم نفيس اهدائي با گذشت زمان تعميراتي روي آن انجام شده است. روي صندوق را ضريح نقره‌اي پوشانده که به همت سيدمحسن حکيم و به دست هنرمندان ايراني در اصفهان با به کار بردن چهارصد هزار مثقال نقره‌ي خالص و هشت هزار مثقال طلا پس از سه سال کار مداوم در سال 1385ق در حرم مطهر نصب گشت. چهار طرف حرم شريف داراي چهار رواق قرينه است که ابهت خاصي به حرم بخشيده و به يکديگر منتهي مي‌گردد. سقف و تمامي ديوارهاي حرم مطهر و رواقها به دست هنرمندان ايراني آيينه کاري شده و بالاي ضريح يک گنبد بزرگ بنا شده که در سال 1375ق طلاکاري آن انجام گشت. دو طرف ايوان جنوبي حرم دو مأذنه (مناره) به شکل زيبائي سر به فلک کشيده و در قسمت جنوبي حرم يک ايوان سرتاسري سرپوشيده واقع است که در وسط آن يک در طلايي ميناکاري ساخت اصفهان و در سمت شرق و غرب آن دو در کوچک ديگر واقع است که هر سه در به داخل رواق جنوبي منتهي مي‌گردد. آستانه‌ي حضرت ابوالفضل العباس (عليه السلام) داراي يک صحن چهارگوش است که حرم مطهر در وسط آن واقع شده و در چهار طرف صحن حجراتي بنا گشته که در آن جمعي کثير از علماي اماميه و سلاطين و امراي شيعه دفن شده‌اند و تمامي صحن آستانه کاشيکاري عصر قاجاريه به بعد است. صحن شريف داراي هشت در بزرگ ورودي و خروجي است: در قسمت جنوب صحن در قبله و يا درب الرسول (صلي الله عليه و آله و سلم) واقع است و سمت شمال در امام محمد جواد (عليه السلام) و قسمت غرب صحن داراي چهار در مي‌باشد: 1) در امام حسن (عليه السلام)؛ 2) در امام حسين (عليه السلام)؛ 3) در امام صاحب الزمان (عج الله تعالي فرجه الشريف)؛ 4) در امام موسي بن جعفر (عليه السلام) و سمت شرقي صحن داراي دو در به نامهاي در امام اميرالمؤمنين (عليه السلام) و در امام علي بن موسي الرضا (عليه السلام) مي‌باشد. مساحت آستانه‌ي ابوالفضل العباس (عليه السلام) بالغ بر 4370 مترمربع است. اين آستانه‌ي مطهر از نظر نقشه و سبک معماري مانند آستانه‌ي سيد الشهداء ابي عبدالله الحسين (عليه السلام) فقط کوچکتر از آن مي‌باشد.
کتابنامه:
تاريخ العراق بين احتلالين، عباس الغراوي، 317/3، 262/5؛ تاريخ کربلا، دکتر عبدالجواد کليددار، 268-270؛ تاريخ کربلا معلي، شيخ حسين عمادزاده، 180-196؛ دائرة المعارف الاسلامية الشيعية، 271/12؛ کربلا في حاضرها و ماضيها (خطي)؛ مجالس المؤمنين، 318/2؛ مجالي اللطف بأرض الطف، شيخ محمد سماوي، 45.