دولت منتظر در اندیشه امام راحل
نويسنده: طاهره محسنی
۱ـ چـکیده:
دولت اسلامی هیچ هویتی پیدا نخواهد کرد مگر در راه انتظار که راهی مملو از خدمت به مردم و خواهان عدالت گستری درحکومت اسلامی و جهان باشد. اساسی‌ترین وظیفه دولت منتظر در جامعه اسلامی خدمت به منتظرین فرج منجی عالم بشریت است. نقش دولت در جامعه اسلامی باید نقشی پررنگ و پرکار باشد و وظیفه اصلی خود را خدمت به منتظرین فرج قرار دهد. یکی از آموزنده‌ترین نکته‌ها در بحث انتظار و دولت منتظر، آن است که حضرت مهدی(ع) به طور مستقیم و غیرمستقیم ناظر بر عملکرد ماست. چون در روایات متعدد این مسئله مطرح شده که اعمال مردم در هفته به انسان کامل و حجت الهی عرضه می‌شود، چه این که او به عنوان خلیفه خداوند در زمین به طور مستقیم ناظر بر عملکرد انسان‌هاست و در قیامت به عنوان شاهد و گواه نسبت به اعمال انسان گواهی می‌دهد.
یکی از مهمترین شاخص‌های دولت منتظر گسترش حق و عدالت در جامعه میباشد که در این زمینه نیز امام خمینی(ره) با گسترش «احساس عمومی نسبت به مظلوم بودن راه حق، راهی که سیدالشهدا آن را ترسیم نمود و وجدان مسلمانان را بیدار کرد. همچنین امام خمینی(ره) با ترویج فرهنگ عاشورا و اهتمام به برپایی مراسم عزاداری امام حسین (ع ) و مجسم کردن پیروزی حقیقی امام حسین (ع ) و بیزاری جستن از دشمنان او موفقیت بزرگی را برای جامعه انسانی به وجود آورد است. این امر به‌طور ناخودآگاه در ضمیر و وجدان بیدار انسان تأثیر بسزایی داشته و در عمق خود همواره باعث دوری جستن از باطل در مقابل حق میباشد.
دگرگونی دنیای فعلی یا به‌عبارتی دنیای مدرن و عقلانی‌شدن آن تغییر بنیادین ارزش‌ها و سئوالات بنیادین موجب تفاوت یافتن ارزش‌ها و مفاهیم گذشته و حال شده است. دولت منتظر با شاخصه‌های خدا محوری، عدالت محوری، دین محوری، و در یک کلام، معنویت محوری، از جوامع دیگر متمایز می‌شود.
۲ـ کلیدواژه:
۳ـ مقدمه:
نیاز به وجود یک قائد و رهبر الهی که بر پا دارنده عدالت در سرتاسر گیتی باشد، بر هیچ انسانی پوشیده نیست. جهان هستی منهای آن قائد الهی و بدون قوانین حیاتبخش اسلام، روز آرامش و آسایش نخواهد دید. دنیای متمدن و مترقی کنونی با آن‌همه رهبران پیشتاز سیاسی، مغزهای متفکر جهانی، مجامع بین‌المللی، از سازمان‌ملل گرفته تا سازمان عفو جهانی همه و همه با طرح‌ها و برنامه‌های گسترده خود که با تلاشی طاقت‌فرسا و کوششی بی‌نظیر برای بازگردانیدن آرامش و آسایش به جهان، مشغول فعالیت هستند میزان موفقیت‌شان در ایجاد سعادت و امنیت جهانی برای همگان روشن است و نیازی به توضیح ندارد که تا به حال به هیچ نتیجه‌ای نرسیده‌اند. سیری گذرا در کتب مقدسه ادیان و مذاهب مختلف جهان هر پژوهشگر با انصافی را به پذیرش این حقیقت ناگزیر می‌سازد که اعتقاد به ظهور مصلحی که در آخرالزمان ظهور کرده و جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد یک اعتقاد جهانی و همگانی است همه پیامبران از طرف آفریدگار توانا به قوم خود نوید داده‌اند که سرانجام مصلحی غیبی ظهور کرده، طومار جنایت‌ها و خیانت‌ها را در هم پیچیده و حکومت واحد جهانی را براساس عدالت و آزادی واقعی بنیاد خواهد نهاد.
۴ـ تعریف انتظار
مقصود از انتظار، آمادگى جهت به‌ظهور رسیدن و به معناى گشایش است؛ گشایشى امید هزاران امیدوار در طی قرون گذشته و حال است. انتظار تـحقق مطلوب، از لوازم امیدهاى بزرگ است. امیدهاى کوچک به زودى تحقق پذیرند و امید، هر چه بزرگ‌تر باشد، تحقق دیرتر و دراز مدت‌ترى دارد. مکتب شیعه که امتداد اسلام واقعی است همواره بر آمادگی در جهت ظهور امام‌زمان(عج) و منجی عالم بشریت تأکیدات بسیار نموده است. امید به قیام حضرت قائم، روح و مقوم انتظار فرج است. انتظار، ضد یأس، ناامیدى و حیاتبخش است و دل را زنده نگه مى دارد. برخلاف یاءس و ناامیدى که مرگ‌آور است. کسى که یاءس و ناامیدى بر او چیره باشد و اجتماعى که این صفت مذموم بر آن حکومت کند، از زندگى و حیات، بیزار و متنفر مى گردد و به سوى مرگ و انتحار، قدم بر مى دارد. برخلاف آن که امید بر او حکومت کند؛ حیات را خوش دارد و نقایص زندگى را بر طرف مى‌کند و به سوى آینده قدم بر مى دارد و روز خود را از روز دگر بهتر مى سازد.
۵ـ نمایه دولت منتظر
دولت منتظر دولتی نیست که به جمع آوری نام، قدرت و ثروت برای خود، خویشاوندان، جبهه و یا حزب بپردازد، چنین دولتی، یک دولت منفور و فاسد است.
۶ـ دولت منتظر در اندیشه امام‌خمینی(ره)
دولت‌منتظر و مسأله مهدویت عنوان یکی از زنده‌ترین آموزه‌های مسئله مهدویت و دولت‌منتظر در اندیشه امام خمینی به صورت زیبا مطرح شده و ایشان با اشاره به این نکته که انسان از جهات مختلف تحت مراقبت‌های گوناگون الهی قرار دارد و مأموران الهی به طور دقیق عملکردهای انسان را کنترل و ثبت می‌کنند، درخصوص حضرت مهدی به عنوان یکی از کسانی که مراقب اعمال ماست و عملکرد بد ما سبب ناخشنودی آن حضرت می‌شود چنین اظهار داشته است: «ببینید که تحت مراقبت هستید، نامه اعمال ما می‌رود پیش امام زمان (سلام‌الله علیه) هفته‌ای دو دفعه ـ به حسب روایت ـ که خدای نخواسته از من و شما و سایر دوستان امام زمان سلام‌الله علیه یک وقت چیزی صادر بشود که موجب افسردگی امام زمان (سلام‌الله علیه) باشد.» (امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام)، ج ۸، ص ۳۹۱) و در جای دیگر می‌گوید: «خلاف ما برای امام زمان سرشکستگی دارد، دفاتر را وقتی بردند خدمت ایشان، و ایشان دید شیعه‌های او دارد این کار را می‌کند این ملائکةالله که بردند پیش او دید، سرشکسته می‌شود امام زمان» (همان، ج ۸، ص ۴۲۳)
و همچنین در وصیت‌نامه الهی و سیاسی خود به عنوان زنده‌ترین سند که بیانگر نکته‌های بسیار آموزنده و عمیق است درباره وظایف و عملکرد دولت منتظر و نظارت حضرات ائمه معصومین(ع) بخصوص حضرت مهدی موعود(ع) می‌گوید: «ما مفتخریم که ائمه معصومین از علی بن ابی طالب گرفته تا منجی بشر حضرت مهدی صاحب زمان علیهم الآف التحیّات والسلام که به قدرت خداوند قادر، زنده و ناظر امور است، ائمه ما هستند.» (همان، ج ۲۱، ص ۳۹۶) بی‌تردید طرح این مسئله برای همگان بخصوص عاشقان و شیعیان حضرت مهدی بهترین و مؤثرترین نکته تربیتی را به همراه دارد، زیرا هنگامی که انسان مؤمن و معتقد در کنار سایر اعتقادات دینی این باور مذهبی را نیز مورد توجه قرار دهد که نه تنها خداوند از طریق ناظران و مراقبان چون فرشتگان خود بر ما و اعمال ما نظارت نامحسوس دارد، بلکه انسان کامل و امام هر عصر به عنوان خلیفه او نیز به طور نسبتاً محسوس ناظر اعمال انسان است و در این عصر همه رفتارهای ما تحت نظارت مستقیم و غیرمستقیم امام زمان(عج) قرار دارد و حضرت گذشته از آن که شاهد اعمال ماست در هفته نامه اعمال ما به محضر و حضور او عرضه می‌شود، به طور یقین مواظبت و مراقبت بیشتر خواهد نمود که عمل خلافی از او سر نزند، و از این رهگذر دل امام زمانش از او نرنجد و تلاش خواهد کرد که در حضور و محضر او ادب انسانی و اخلاق الهی را مراعات کند و به انجام وظایف بندگی خود پایبندی بیشتری داشته باشد. «پس این اندیشه و کلام امام خمینی برای همگان بخصوص نسل نواندیش همه جوامع اسلامی پیام زنده و پُرباری به همراه دارد. امید است در عصری که اخلاق انسانی و دستورات اسلامی از سوی فرهنگ مهاجم استکبار جهانی شدیداً مورد تهدید قرار گرفته طرح این‌گونه حقایق الهی آنهم در قالب اندیشه و کلام مصلح بزرگ معاصر حضرت امام خمینی مفید و نجات‌بخش واقع شود.» (سایت حوزه، مقاله،سیمای حضرت مهدی در اندیشه امام‌خمینی(ره) ، محمدامین صادقی ارزگانی)
امام خمینی (ره) با زنده کردن نقش اسلام در دنیا به ویژه در جهان اسلام و تشکیل دولتی بر پایه اسلام که با تعهد و پایبندی به ارزشهای اسلامی به نیازهای عصر کنونی پاسخ داد و به طور عملی ادعاهای غرب و غربگرایان را باطل و نابود کرد. «آنها تلاش برای تشکیل حکومت اسلامی در عصر کنونی را بی فایده میدانستند، زیرا از نظر آنها اسلام در بهترین شرایط خود یعنی چهارده قرن پیش فقط روش حکومتی خوبی بوده است اما امروزه توان اداره کردن حکومت را ندارد و نمیتواند به نیازهای این عصر و تحولات اجتماعی اقتصادی سیاسی و نظامی آن پاسخگو باشد». (نهضت امام خمینی زمینه ساز ظهور دولت حضرت مهدی (عج)، ۱۲ تیرماه ۱۳۸۷، سایت بازیاب) امام حرکت انقلابی امام خمینی(ره) با تکیه بر اندیشه مهدویت و تأسیس جامعه منتظر جهت آماده‌سازی زمینه‌های ظهور امام زمان (عج) بر همگان ثابت کرد که اسلام از مسائل سیاسی اقتصادی اجتماعی و نظامی هیچ گاه دور نبوده و در تمامی عرصه‌های بهترین راهکار را ارائه داده است.
امام خمینی(ره) در نامه مشهور خود که آن را برای آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی میخائیل گورباچف فرستاد به تحلیل و بررسی اسلام و شناخت راه‌های نورانی و صاف و هدف‌های عالی آن دعوت نمود و تصریح کرد که جمهوری اسلامی در ایفای نقش خود مثل پایه استوار و برای پشتیبانی از حرکتهای آزادی بخش اسلامی و غیر اسلامی ثابت قدم است . و این خود زمینه‌سازی برای اهداف انقلاب مهدوی در جهان است تا چه رسد به جهان اسلام.
یکی از مهمترین شاخص‌های دولت منتظر گسترش حق و عدالت در جامعه میباشد که در این زمینه نیز امام خمینی(ره) با گسترش «احساس عمومی نسبت به مظلوم بودن راه حق، راهی که سیدالشهدا آن را ترسیم نمود و وجدان مسلمانان را بیدار کرد. همچنین امام خمینی(ره) با ترویج فرهنگ عاشورا و اهتمام به برپایی مراسم عزاداری امام حسین (ع ) و مجسم کردن پیروزی حقیقی امام حسین (ع ) و بیزاری جستن از دشمنان او موفقیت بزرگی را برای جامعه انسانی به وجود آورد است. این امر به‌طور ناخودآگاه در ضمیر و وجدان بیدار انسان تأثیر بسزایی داشته و در عمق خود همواره باعث دوری جستن از باطل در مقابل حق میباشد.
«از آنجا که یکی از اهداف انقلاب امام زمان (عج) نابود کردن شرک و بسط و گسترش توحید خالص و بر پاکردن جامعه توحیدی شایسته و با اخلاص در عبادت خدایی که واحد است و شریک ندارد میباشد» (نهضت امام خمینی زمینه ساز ظهور دولت حضرت مهدی (عج)، ۱۲ تیرماه ۱۳۸۷، سایت بازیاب) آشکار است که این امر در دولت منتظر همواره مورد تأکید و یکی از پایه‌های اساسی این امر میباشد و امام‌خمینی(ره)با پایه‌گذاری انقلاب اسلامی و پس از آن در طی دفاع مقدس این نهضت ماکتی از جامعه مهدوی را در جبهه های دفاع از این جامعه شایسته و جهادگر در راه خدا برای جهانیان به نمایش گذاشت جامعه‌ای که در دفاع از حق از ملامت هیچ ملامت‌گری نمی‌هراسد و به امر به معروف و نهی از منکر می‌پردازد و نماز را اقامه و زکات را می پردازد.
همانطور که بیان شد یکی از مهمترین مسائلی که در اندیشه امام خمینی به صورت زنده و کارآمد تجلی کرده مسئله انتظار و دولت‌منتظر ظهور حضرت مهدی(ع) است. این مسئله که با تفسیرها و برداشتهای گوناگون در میان منتظران حضرت مهدی(ع) مطرح است، در اندیشه امام خمینی با تفسیر کاملاً متفاوت ارائه شده است و به دلیل اهمیت آن مورد توجه خاص ایشان بوده است لذا با تفصیل بیشتر و در موارد متعدد درباره آن سخن گفته و با نقد بسیاری از برداشت‌هایی که نوعاً ناکارآمد و کم‌اثر و یا بعضاً نادرست است، دیدگاه حیات‌بخشی در این‌باره مطرح نموده است که به چند نمونه از سخنان ایشان اشاره می‌شود: «بعضی‌ها انتظار فرج را به این می‌دانند که در مسجد، در حسینیه، در منزل بنشینند و دعا کنند و فرج امام زمان (سلام‌الله علیه) را از خدا بخواهند،. .. و یک دسته دیگر انتظار فرج را می‌گفتند این است که ما کار نداشته باشیم به این که در جهان چه می‌گذرد، بر ملت‌ها چه می‌گذرد، ما تکلیف‌های خودمان را عمل می‌کنیم، برای جلوگیری از این امور هم خود حضرت بیایند انشاءالله درست می‌کنند، دیگر ما تکلیفی نداریم، تکلیف ما همین است که دعا کنیم ایشان بیایند و کاری به کار آنچه در دنیا می‌گذرد نداشته باشیم.» (صادقی اُرزگانی، محمدامین (۱۳۸۶)، «سیمای حضرت مهدی در اندیشه امام خمینی (قسمت دوم)»، مجله حضور، شماره۱)
در جای دیگر با رد این‌گونه برداشت‌ها می‌گوید: «این منطق اشخاصی است که می‌خواهند از زیر بار در بروند، اسلام اینها را نمی‌پذیرد، اسلام این را به هیچ چیز نمی‌شمرد، اینها می‌خواهند از زیر بار در بروند، یک چیز درست می‌کنند دو تا روایت از این طرف و آن طرف می‌گردند پیدا می‌کنند… این خلاف قرآن است… اگر صد تا همچو روایت‌هایی بیاید ضربه به جدار می‌شود.» (صادقی اُرزگانی، محمدامین (۱۳۸۶)، «سیمای حضرت مهدی در اندیشه امام خمینی (قسمت دوم)»، مجله حضور، شماره۱)
- آرمان توحید تمام انبیاء به دست حضرت مهدی (عج) تحقق خواهد یافت
- موضوع «انتظار» مورد توجه ویژه امام خمینی بود و ایشان تلاش کرد تا با نقد برداشتهای ناصحیح از این موضوع، مفهوم درست آن را که پاسخگوی انسان معاصر باشد، ارائه دهد.
بدین‌ترتیب حضرت امام خمینی با هرگونه برداشت که موجب تخدیر مردم از دولت منتظر و انتظار ظهور شود به شدّت مبارزه کرد و با نقد و نکوهش کسانی که اندیشه‌ها و برداشتهای ناصواب از انتظار حضرت مهدی(عج) ارائه می‌دهند و از خود سلب مسئولیت می‌کنند و همه مسئولیت‌ها را متوجه امام زمان و محول به آن حضرت می‌نمایند، می‌گوید: «یک عدة دیگری بودند که می‌گفتند که هر حکومتی اگر در زمان غیبت محقق بشود این حکومت باطل است و برخلاف اسلام است، آنها مغرور بودند، آنهایی که بازیگر نبودند، مغرور بودند به بعضی روایاتی که وارد شده است بر این امر که هر عَلَمی بلند شود قبل از ظهور حضرت، آن عَلَم عَلَم باطل است، آنها خیال کرده بودند که نه هر حکومتی باشد. در صورتی که آن روایات [اشاره دارد] که هرکس عَلَم مهدی به عنوان مهدویت بلند کند، حالا ما فرض می‌کنیم که یک همچو روایاتی باشد آیا معنایش اینست که از ما دیگر تکلیف ساقط است؟ این خلاف ضرورت اسلام، خلاف قرآن است. .. شاید الآن هم بسیاری باور کنند که نه حکومت نباید باشد و زمان حضرت صاحب بیاید، و هر حکومتی در غیر زمان حضرت باطل است، این یعنی هرج و مرج، ما، درستش می‌کنیم تا حضرت بیاید.»(صادقی اُرزگانی، محمدامین (۱۳۸۶)، «سیمای حضرت مهدی در اندیشه امام خمینی (قسمت دوم)»، مجله حضور، پیش‌شماره)
در مجموع از سخنان حضرت امام بدست می‌آید که دولت منتظر و انتظار مورد توجه ویژه ایشان بوده و تلاش کرده با نقد برداشتهای ناصحیح از مسئلة انتظار و دولت‌منتظر، مفهوم درست و تفسیر زنده و کارآمد که بتواند پاسخگوی انسان معاصر باشد ارائه دهد. امام ضمن بیانی مبسوط می‌گوید: «در بعضی روایات هست که یکی از چیزهای مستحب این است که مؤمنین در حال انتظار اسلحه هم داشته باشند، اسلحه مهیا، نه این که اسلحه را بگذارند کنار و بنشینند منتظر، اسلحه داشته باشند برای این که با ظلم مقابله کنند با جور مقابله کنند، تکلیف است، نهی از منکر است بر همه ما تکلیف است. باید مقابله کنیم با این دستگاههای ظالم خصوصاً دستگاههایی که با اساس مخالفند.» باز این چی می‌فرماید: «ما باید فراهم کنیم کار را فراهم کردن اسباب این است که کار را نزدیک بکنیم کار را همچو بکنیم که مهیا بشود عالم برای آمدن حضرت.» (صادقی اُرزگانی، محمدامین (۱۳۸۶)، «سیمای حضرت مهدی در اندیشه امام خمینی (قسمت دوم)»، مجله حضور، شماره ۱)
بی‌تردید این تفسیر از انتظار ظهور حضرت مهدی(عج) که در اندیشه و کلمات امام خمینی مطرح شده آن‌گونه که خود اشاره کرده است با روح و حقیقت اسلام سازگارتر است، زیرا انتظار ظهور به عنوان یک آموزة دینی و مذهبی باید بگونه‌ای طرح و تفسیر شود که روحیّه تحرک، پویایی در جهت تکامل معنوی، احیای معارف و دستورات آسمانی و نشر حقایق دینی و زمینة عمل به آموزه‌های مذهبی را در میان افراد جامعه بیشتر ایجاد کند و مردم را به سوی زندگی همراه با معنویت سوق دهد و حیات دینی و معنوی را در کالبد فرد و جامعه تزریق نماید، چون اسلام دین زندگی و حیات در ابعاد مختلف آن است لذا فرمود: «یا ایها الذین امنوا استجیبوا لله و لرسوله اذا دعاکم لما یحیکم» یعنی ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون خدا و پیامبر، شما را به چیزی فراخواندند که به شما حیات می‌بخشد، آنان را اجابت کنید و مسئله انتظار نیز در قاموس اسلام بخصوص مذهب شیعه جزء زنده‌ترین آموزه‌های الهی است که در انسان امید به آیندة برتر و حیات متعالی‌تری را نوید می‌دهد و این حقیقت را از تفسیر امام خمینی از جریان انتظار بخوبی می‌توان دریافت کرد. پس به جرأت می‌توان گفت در اندیشه امام خمینی موضوع مهدویت همانند بسیاری از حقایق دیگر اسلام، زنده، حیاتبخش و نویددهنده مطرح شده است. روحش شاد، اندیشه‌اش پاینده و انقلابش پایدار باد. استمرار نهضت و حکومت شیعی و آمادگی برای ظهور ولی مطلق اندیشه و سیره سیاسی امام‌خمینی به تشکیل و تثبیت نظام جمهوری اسلامی محدود و بسنده نمیشود، ایشان حکومت جمهوری اسلامی را مقدمهای برای بیداری مسلمانان ومستضعفان جهان میداند تا از زیر یوغ بردگی مدرن رهایی یابند، از این رو مظلومان جهانرا به مبارزه با ستمگران و آماده ساختن جامعه برای ظهور ولی مطلق فرا میخواند. ایشان با تفسیر صحیح انتظار ظهور امام زمان(عج) و معرفی معیارهای منتظران حقیقی در فرهنگ شیعه، به تحلیلهای غلط درباره انتظارات خط بطلان کشید، و انتظار ظهور را استمرار اقتدار اسلام تبیین نمود: «ما همه انتظار فرج داریم، و باید در این انتظار خدمت بکنیم، انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است، و ما باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا کند.» (صحیفه نور، خمینی(ره)، روح‌الله الموسوی، (دفتر نشر)، ۱۳۸۰، ج ۱۸، ص۳۷۴)
استمرار و گسترش حاکمیت دین غبار بدعت و تحریف را از انتظار ظهور و آمادگی برای حکومت جهانی مصلح کل زدود و نسل انقلاب را به تلاش و پویایی در تهیه مقدمات ظهور مهدی موعود(عج) و فراگیر شدن حکومت اسلامی در جهان فرا خواند. امام درباره مبارزه با ظلم و آماده ساختن جهان برای ظهور مهدی منتظر(عج) می‌فرماید: «… ارزش دارد که انسان در مقابل ظالم بایستد و مشتش را گره کند و توی دهنش بزند و نگذارد که این قدر ظلم زیاد بشود. ما تکلیف داریم آقا! این طور نیست که حالا که ما منتظر ظهور امام زمان سلام الله علیه هستیم پس دیگر بنشینیم در خانههایمان، تسبیح را در دست بگیریم و بگوییم عجّل علی فرجه، عجّل، با کار شما باید تعجیل بشود، شما باید زمینه را فراهم کنید برای آمدن او.» (صحیفه نور، خمینی(ره)، روح‌الله الموسوی، (دفتر نشر)، ۱۳۸۰، ج ۱۸، ص۱۹۵)
«ما [اگر] بتوانیم جلوی ظلم را بگیریم، باید بگیریم تکلیفمان است، ضرورت اسلام و قرآن تکلیف ما کرده است که باید برویم همه کار را بکنیم…فراهم کردن اسباب این است که کار را نزدیک کنیم، کار را همچو بکنیم که مهیا بشود عالم برای آمدن حضرت [مهدی] سلاماللهعلیه.» (صحیفه نور، خمینی(ره)، روح‌الله الموسوی، (دفتر نشر)، ۱۳۸۰، ج۲۰، ص ۱۹۸ و ۱۹۹)
۷ـ نتیجه‌گیری
پي نوشت :
مرکز اطلاع‌رسانی امام‌مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف)
http://www.emammahdi.com/farsi/htmls/maghalat/entezar/entezar1.htm
سوره اسراء آیه ۹
مجلسی محمدباقر، بحارالانوار، ج ۲۳، باب ۲۰، حدیث ۳۸، ص ۳۴۵
دارالاحیاء التراث العربی، بیروت ۱۴۰۳ ق.
سوره نساء، آیه ۴۱
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج ۲۳، باب ۲۰، حدیث ۱، ص ۳۳۶/
امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام)، ج ۸، ص ۳۹۱/
همان، ج ۸، ص ۴۲۳/
همان، ج ۲۱، ص ۳۹۶/
همان ، ج ۱۸، ص۳۷۴
سایت حوزه، مقاله،سیمای حضرت مهدی در اندیشه امام‌خمینی(ره) ، محمدامین صادقی ارزگانی.
نهضت امام خمینی زمینه ساز ظهور دولت حضرت مهدی (عج )، ۱۲ تیرماه ۱۳۸۷، سایت بازیاب
فهرست ماخذ
الف) کتاب
۱/ ابوجعفر بن‌محمدبن‌‌جریر الطبری (۱۳۶۸)، تاریخ‌طبری، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات
۲/ امام‌خمینی(ره)، روح‌الله الموسوی (۱۳۷۴)، مترجم: علی اسلامی، تحریر الوسیله، تهران، دفتر انتشارات اسلامی
۳/ امام‌خمینی(ره)، روح‌الله الموسوی (۱۳۸۰)، صحیفه امام، تهران، دفتر نشر آثار امام‌خمینی(ره)
۴/ امام‌خمینی(ره)، روح‌الله الموسوی (۱۳۸۰)، صحیفه نور، تهران، دفتر نشر آثار امام‌خمینی(ره)
۵/ جوادی‌آملی، عبدالله (۱۳۷۲) ولایت‌فقیه، بیروت، دارالمراد الطبایع
۶/ حسن‌بن‌علی‌بن‌شعبه (۱۳۶۳)، تحف العقول، قم، دفتر انتشارات جامعه مدرسین
۷/ حکیمی، محمدرضا (۱۳۸۲)، قیام جاودانه، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی
۸/ روحانی، سیدحمید(۱۳۷۳)، بررسی و تحلیل از نهضت امام‌خمینی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
۹/ عبدالحمید ابوالحمد (۱۳۶۸)، مبانی سیاست، تهران،انتشارات توس
۱۰/ عزتی، ابوالفضل (۱۳۶۷)، سیاست در اسلام، تهران، انتشارات توس
۱۱/ قرآن کریم
۱۲/ نهج‌البلاغه، فیض‌الاسلام (۱۳۷۱)، تهران، انتشارات فیض‌الاسلام
۱۳/ یا مهدی علیه السلام، محمد خادمی‌شیرازی (۱۳۷۱)، قم، انتشارات مسجد صاحب‌الزمان(عج)
/س
