برای جذب جوانان به مساجد و نماز جماعت و شركت در سایر برنامه‌های فرهنگی مساجد شیوه‌ها و عواملی وجود دارد كه به برخی از آنها اشاره می‌شود:
الف) امام جماعت
امام جماعت در هر مسجد عاملی مهم در پیشرفت و ترقی مسجد به شمار می‌رود و چنانچه دارای شرایط لازم باشد، تأثیری بسزا در تحولات مثبت در جوانان و در نتیجه گرایش آنان به مساجد خواهد داشت؛ این صفات از این قرار است:
1ـ ثابت بودن
شناخت امام جماعت از مسجد، مؤمنان محل و نمازگزاران و غیره از جمله اموری است كه در عملكرد وی نقشی مهم دارد؛ خصوصیات و اوضاع خاص هر محل و اهالی آن باعث می‌شود كه وی تصمیم مقتضی اتخاذ كند و در راه اجرای آن گام بردارد كه ثابت بودن امام جماعت در مسجد محل این مسأله را عملی می‌سازد.
2ـ توانایی علمی
از عواملی كه میتواند در جذابیت امام جماعت مؤثر باشد، توانایی و اندوخته‌های علمی اوست، چرا كه ممكن است سؤالی از طرف جوانان در حیطه‌ی تخصصی او مطرح شود تا او با استفاده از معلومات خود در زمینه‌های مختلف از جمله جامعه شناسی، و روانشناسی جوانان و غیره، پاسخ دهد. طبیعتاً قدرت علمی روحانی مسجد باعث اطمینان و اعتماد مردم، به خصوص جوانان می‌شود و آنان نیز همواره سعی می‌كنند در مواقع لزوم با او ارتباط برقرار سازند و با اطمینان خاطر و طیب نفس با وی معاشر باشند و از كمالات و معلومات او بهره‌مند شوند.
3ـ نظم
امام جماعت ضرورت دارد كه در كلیه‌ی كار‌های مربوط به مسجد نظم و انضباط را مراعات كند، به موقع به مسجد بیاید، نماز را اقامه كند و اوقات سخنرانی و ارشاد مردم را تنظیم و با توجه به حال حضار مطالب خود را بیان كند و از ذكر مطالب اضافی و اطاله‌ی كلام خودداری ورزد.
4ـ بیان ساده و شیوا
مطالبی كه امام جماعت بیان می‌كند، باید حتی المقدور ساده و شیوا باشد و از تلفظ كلمات و جملات عجیب و غریب و نا‌مأنوس بپرهیزد؛ چرا كه عمده‌ی مخاطبان وی بی‌سواد، كم سواد و ناآشنا به كلمات تخصصی هستند،در غیر این صورت با توجه به روحیه‌ی جوانان و كم ظرفیت بودن آنان، خستگی و كسالت بر آنها عارض می‌شود.
5ـ ابتكار خلاقیت
بعضی از وعاظ هنگام سخنرانی آموخته‌های علمی خود را به همان‌گونه كه فرا گرفته‌اند، بیان می‌كنند، در حالی كه می توانند با ذكر مثال‌ها و حكایت‌های تاریخی، مطالب و كلمات قصار، شوخ طبعی و داستان‌های شیرین را با رعایت نكات روانشناسی جوانان به گونه‌ای زیبا و جذاب‌تر عرضه كنند.
6ـ دوستی با جوانان و نوجوانان
امام جماعت مسجد میتواند با كنار گذاشتن بعضی از محدودیت‌های كاذب یا غیر ضروری، بین خود و جوانان، آنها را به خود نزدیك كند؛ به قدر معقول با آنان صحبت كند، احوال آنها را در حالت عادی و غیر عادی جویا شود و حتی المقدور در همنشینی‌ها و مجالست‌ها همراه آنان باشد و از فرصت‌های مناسب به منظور بیان مقصود استفاده كند؛ در حالی كه بعضی از روحانیان با اتخاذ تدابیر نامناسب و حالت‌های عالمانه به خود گرفتن، سنگین و رنگین حركت كردن بی‌حد، هم كلام نشدن با دیگران خصوصاً جوانان و ...، بین خود و جوانان فاصله می‌اندازند.
7ـ احترام و تواضع
همیشه با احترام به دیگران و داشتن حالت تواضع در مقابل همنوعان، نوعی ارادت قلبی دیگران را در حق خود جذب می‌كنیم، حال اگر تواضع و احترام از جانب روحانی و رهبر معنوی،آن هم با جوانان كه دارای قلبی پاك و جویای صحبت هستند، صورت گیرد، قطعاً موفقیت‌های چشمگیری به دست خواهد آمد؛ این روش از جمله طرق تبلیغ عملی است كه در تاریخ صدر اسلام خصوصاً در وصف پیامبر گرانقدر اسلام نقل شده است و نتایج بسیار خوبی هم در بر داشته است.
8ـ آراستگی ظاهری
روحانی و رهبر معنوی در اجتماع باید در قالب الگو و نمونه‌ی خوبی‌ها مطرح شود؛ بنابراین امام جماعت باید به بهترین وجه ممكن لباس بپوشد، تمیز باشد، محاسن مرتب داشته باشد و از عطر استفاده كند؛مواظب نظافت دهان و دندان و احیاناً بوی بد دهان خود باشد و در مجموع مسأله‌ی نظافت ظاهری را فراموش نكند.
9ـ توانایی جسمی
در برگزاری نماز جماعت و سخنرانی‌ها لازم است مسائلی نظیر وقت دیگران و كهولت سن حاضران مراعات شود؛حال اگر امام جماعت سن بالایی داشته باشد، طبیعتاً نماز طولانی می‌شود و ممكن ا ست مأمومان خسته شوند.
10ـ دارا بودن دانش لازم
اگر امام جماعت صرفاً به یك سری اطلاعات علمی دست یافته باشد، انتقال آن به روش معمولی و بیان ساده‌ی آن مطالب ممكن نیست و با توفیق كمتری قرین است؛ لذا ضروری است از علوم دیگر نظیر روانشناسی جوانان و نوجوانان استفاده شود.
11ـ درك موقعیت سنی جوانان
موقعیت سنّی جوانان و نیاز‌ها و روحیات آنان در این سنین باید مورد توجه قرار گیرد؛ لازم نیست همیشه از آنان بخواهیم در كلیه‌ی مراسم ادعیه و زیارات شركت و گریه و زاری را پیشه كنند، زیرا جوانان و نوجوانان در كنار این مسائل معنوی نیاز به تفریحات سالم و ورزش و آموختن دانش روز دارند؛ تحرك و انرژی زیاد از خصوصیات این دوران است و جوانان به تنوع بیشتری نیازمندند.
12ـ تهیه‌ی امكانات مالی
امام جماعت میتواند با نظارت كامل و سر و سامان دادن به امور مالی مسجد و تخصیص بودجه‌های لازم در راه جذب جوانان، به این مهم دست یابد.
ب) مسجد
خود مسجد و ویژگی‌های آن نیز میتواند عامل جذابی به منظور گرایش جوانان و نوجوانان به مسجد باشد. این ویژگی‌ها و خصوصیات عبارت‌اند از:
1ـ فضای مناسب و ظواهر خوب آن
مسئولان ذی ربط در عصر كنونی باید در احداث مساجد تا حد زیادی مداخله كنند، انتخاب محل احداث نقشه‌ی مورد نظر، امكانات و فضای سبز آن و غیره باید حساب شده و از روی اصول باشد؛ احداث مسجد در كوچه و پس كوچه‌ها و با مساحت كم، بدون دیگر امكانات سوت و كور است و رغبتی در دل جوانان و نا‌آشنایان به مسجد ایجاد نخواهد كرد.
2ـ نظافت
تمیزی و پاك بودن از جمله عواملی به شمار می‌رود كه باعث گرویدن جوانان به مسجد می‌شود، لذا مسئولان مسجد باید در خصوص غبار روبی، نظافت منظم روزانه یا هفتگی، شستن فرش‌ها و عطر افشانی اقدام كنند. نظافت دستشویی‌ها، ایجاد امكانات بهداشتی نظیر صابون، مایع ضد عفونی كننده، آب گرم در زمستان‌ها و شستشوی مرتب و منظم محیط دستشویی‌ها و به كار بردن خوشبو كننده‌های مناسب از ضروریات مساجد است.
3ـ وسایل صوتی، گرما‌زا و سرما‌زا
كسانی كه گاهی به مناسبتی به مسجد راه می‌یابند چنانچه با مسائل ناخوشایندی از قبیل نامناسب بودن صدای بلند‌گوها و سرد یا گرم بودن بیش از حد مسجد روبرو شوند، تنفر در قلب آنان پدید می‌آید و سابقه‌ی ذهنی منفی در اذهان ایشان باقی می‌گذارد، همچنین تنظیم نور كافی در خود مسجد از اهم مسائل است.
4ـ تصمیم‌گیری متمركز
مؤمنان و نمازگزاران و مسئولان مربوط میتوانند به منظور تنظیم برنامه‌ها و امور مساجد و جلوگیری از پراكندگی و تعدد تصمیم‌گیری‌ها، با انتخاب شماری از افراد جوان و متعهد و حتی المقدور متخصص، همچنین ریش سفیدان با نظارت امام جماعت در قالب هیئت امنا، امور مساجد را با صلابت و برنامه ریزی منسجم اداره كنند.
5ـ ایجاد امكانات فرهنگی ورزشی
مسئولان و گردانندگان مساجد میتوانند با تهیه و تخصیص امكانات فرهنگی از قبیل: كتابخانه،سالن مطالعه، تشكیل گروه‌های تواشیح، سرود، همخوانی قرآن و تشكیل جلسات آموزش قرآن در دوره‌های گوناگون،كلاس‌های تقویتی رایگان و كلاس‌های آموزشی دیگر، باعث جذب جوانان به مساجد شوند؛ در كنار این مسائل تهیه‌ی امكانات ورزشی مرتبط با مسجد تا جایی كه حرمت آن به طور كامل محفوظ بماند نیز میتواند در شمار عوامل جذب كننده محسوب شود.
6ـ استفاده از افراد خوش صدا
بسیاری از اوقات می‌بینیم در مساجد از قاریان قرآن و مؤذن‌های مسن و افراد بد صدا استفاده می‌شود كه انسان به هنگام شنیدن صدای آنان ناگزیر باید گوش خود را بگیرد. طبیعی است كه این موضوع باعث دفع جوانان از مساجد می‌شود.
ج) هیئت امنای مسجد
پیشبرد امور مسجد و آبادانی آن، هم به لحاظ معنوی و هم به لحاظ مادی، اشتراك مساعی و همت والای اعضای هیئت امنا را می‌طلبد، آنان می توانند با همفكری و همدلی، از عهده‌ی این وظیفه‌ی شرعی و داوطلبانه به خوبی بر‌آیند و ذخیره‌ای برای آخرت خود بردارند؛ خصوصیات ضروری كه می‌باید این افراد داشته باشند، به قرار زیر است:
1ـ همكاری جدی
اعضای هیئت امنای مسجد می‌باید در ادای وظایف خود جدیت داشته باشند و مصمم حركت كنند، در غیر این صورت اختلال در امور مسجد پیش می‌آید.
2ـ تقسیم كار
به نظر می‌رسدكه امور مسجد می‌باید به تناسب سن، تخصص، علاقه و دیگر عوامل شخصی اعضای آن هیئت، تقسیم شود تا فشار كار بر دوش فرد یا افراد معینی نباشد؛ از طرف دیگر این اعضا میتوانند از افراد غیر عضو كه علاقه به كار دارند كمك بجویند تا در تسریع كار مؤثر باشند، مراعات مجموعه‌ی امور یاد شده باعث بروز حركتی منسجم در امور مساجد می‌شود كه برای افراد مرتبط با مسجد و خصوصاً جوانان دلپذیر خواهد بود.
3ـ علاقه به كار
افرادی كه در قالب عضو این هیئت به كار مشغول می‌شوند باید در برابر مسئولیت پذیرفته شده علاقه داشته باشند و از نیّت غیر تقرب الی الله پرهیز كنند تا بتوانند بدون هیچ گونه دلسردی فعالیت كنند.
4ـ تأمین بودجه
پیشرفت و بهبود كیفیت فعالیت‌های مساجد تا حد زیادی بستگی به مسائل مالی دارد؛اعضای گرداننده‌ی مساجد باید در این خصوص فكر اساسی كنند و مخارج متفاوت مسجد را در نظر بگیرند و به تناسب آن بودجه‌ی لازم را جذب كنند و از طرفی به مخارج معمولی مسجد از قبیل آب و برق و گاز اكتفا نكنند و هزینه‌ی جذب جوانان را نیز به صورت مسأله‌ای مهم محسوب دارند و در ردیف هزینههای خود بگنجانند و از طرف دیگر به روش سنتی جمع آوری پول در مسجد اكتفا نكنند،بلكه با كمك گرفتن از افراد متمكن و خیّر، جمع آوری منظم ماهیانه‌ی وجوهات نقدی از منازل و عرضه‌ی قبض، در نظر گرفتن منابع در‌آمد از قبیل خرید مغازه و اجاره دادن آن، مشاركت‌های اقتصادی و غیره، مشكلات مالی مسجد را رفع كنند.
5ـ توجیه جوانان و نوجوانان
بیان حرمت و احترام مسجد میتواند جنبه‌ی معنوی آن را تقویت كند و این ذهنیت را كه صرفاً مسجد به مجلس ختم و امثال آن منحصر است، محو كند، این جلسات به صورت رسمی و غیر رسمی و همچنین به شكل فردی یا جمعی میتواند در موقع مناسبی انجام شود.
6ـ اهتمام به مسئله‌ی جوانان و نوجوانان
توجه كردن به جوانان و سرمایه گذاری برای آنها نیز از امور مهمی است كه سرپرستان و گردانندگان مسجد باید به آن عنایت داشته باشند. گرداندن مسجد و اداره‌ی امور آن نباید به شكل سنتی باشد، یعنی به شكلی كه گاهی اوقات مشاهده می‌شود اكثر كودكان و نوجوانان را به دلیل شلوغ كردن، حرف زدن و غیره از مسجد بیرون می‌كنند،یا نسبت به آنان بد رفتاری می‌شود، باید توجه داشته باشیم كه این نوع برخورد با آنها سابقه‌ی بدی در اذهانشان باقی می‌گذارد.
7ـ استفاده از تخصص‌های گوناگون
برای رفع مشكلات روزمره‌ی مساجد و تقلیل هزینههای آن می‌توان از افرادی كه در شغل‌های گوناگون مهارت دارند، استفاده كرد و در مواقع لزوم از آنها كمك گرفت. به كار گیری این تخصص‌ها هم در زمینه‌ی امور فنی و حرفه‌ای و اقتصادی و هم در امور فرهنگی و غیر مادی خواهد بود. البته در این جا منظور این نیست كه همه‌ی این كارها رایگان انجام گیرد، بلكه هدف این است كه در حد توان در كم كردن مخارج مسجد تلاش شود.
د) سایر عوامل
در این زمینه می‌توان به عوامل دیگری اشاره كرد كه انتخاب عنوان و دسته بندی آنها چندان ضروری به نظر نمی‌رسد، این موارد را می‌توان به شكل زیر بیان كرد:
1ـ ترجمه و توضیح دعاها و اذكار
بسیار اتفاق می افتد كه جوانان و نوجوانانی كه تجربه‌ی لازم ندارند، از عظمت و فلسفه‌ی قرائت ادعیه و زیارات می‌پرسند، سؤالات این است كه چرا یك سری عبارات را به زبان عربی می‌خوانیم، در حالی كه نمی‌دانیم كه مخاطب ما كیست، یا اگر اجمالاً می‌دانیم مخاطبمان خداوند است، نمی‌دانیم كه به او چه می‌گوییم، یا چه چیزی از او درخواست می‌كنیم، لذا برای رفع این شبهه و ابهام حتی المقدور به همراه دعاها، ترجمه‌ی آنها را نیز به زبان روان و خالی از هر گونه پیچیدگی بیان كنیم، تا ارتباط بین خواننده‌ی دعا و مخاطب او، یعنی خداوند را محكم‌تر كنیم.
2ـ آشنا كردن جوانان به فلسفه‌ی اعمال عبادی
آنچه باعث شده است كه خداوند تبارك و تعالی از زبان پیامبر گرامی ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و ائمه هدی ـ علیهم السّلام ـ برگزاری نماز‌ها را به جماعت توصیه می‌فرماید، بسیار والاست،چرا كه جماعت یكی از مظاهر عظمت مسلمین و اتحاد و یگانگی آن‌هاست، اما این فلسفه‌ی جماعت‌ها عمدتاً در میان مردم غریب و نا‌آشناست، چه بسا آشنایی جوانان با این مفاهیم عظیم و درك فیض معنوی آن علاقه‌مندی مضاعف در آنها ایجاد كند.
3ـ اخلاق و رفتار نمازگزاران
متأسفانه برخورد بعضی از نمازگزاران با نوجوانان در مسجد به گونه‌ای است كه آنها را از هر چه مسجد و مسجدی است، متنفر می‌سازد، چرا كه طریقه‌ی برخورد با آنها را نمی‌دانند و همیشه با خشونت و عصبانیت قصد تنظیم برنامه‌ی مساجد و برقراری انضباط را دارند، در حالی كه مطمئناً شیوه‌های دیگری از قبیل مسئولیت دادن و ایجاد شخصیت، بزرگ منشی و مراعات شخصیت آنان، میتواند در جذب ایشان به مساجد بسیار مؤثر باشد.
5ـ جذب از طریق دوستان
بسیاری از نمازگزاران كه در سنین جوانی و نوجوانی قرار دارند میتوانند مبلّغ عملی مسجد و نماز جماعت باشند و با بیان لذایذ معنوی، همسالان خود را به این امر ترغیب و تشویق كنند، چرا كه جوانان در موقع ورود به مسجد اعمال خویش را ارزیابی می‌كنند و با دیدن همتایان خود در مسجد در تصمیم خود مصمم‌تر می‌شوند.
6ـ انعكاس فعالیت‌ها
فعالیت‌های مسجد باید در بین مردم منعكس شود تا از آن مطلع شوند، این اطلاع و آگاهی از فعالیت‌های گوناگون باعث تشویق و دلگرمی مردم می‌شود و سامان و نظم امور مسجد را نمایان می‌سازد.
7ـ رفع مشكلات
اگر مردم به ویژه جوانان و نوجوانان بدانند كه بعضی از مشكلاتشان در مسجد رفع می‌شود، طبیعتاً به مسجد روی می‌آورند، مثلاً اگر كلاس‌های رفع اشكال و تدریس خصوصی به شكل آسان در مسجد تشكیل شود با توجه به وضع مالی بعضی از افراد به شكل مثبتی جلوه می‌كند.
8ـ خادم
مسئله‌ی خادم از جمله مشكلات عمده‌ی مساجد است، همانطور كه می‌دانیم اكثر خدّام مساجد از افراد كهنسال و باز نشسته هستند، لذا این گونه اشخاص روحیه‌ی برخورد با تمام طبقات اجتماع را ندارند و از آنجا كه خستگی روحی و پیری در اعصاب و روان انسان تأثیر می‌گذارد، شایستگی لازم را برای اداره‌ی مساجد ندارند و باعث گریز جوانان و نوجوانان از مسجد می‌شوند؛ پس باید خادمان مسجد از افراد جوان‌تر باشند تا اشكالات یاد شده پیش نیاید. لازمه‌ی جذب این افراد نیز تأمین مسائل اقتصادی و امنیتی آنها است، چرا كه آنان باید زندگی معمولی خود را بگذارنند و در برخورد با افراد نامنظم و بی‌‌تربیت و گاهی هم زورگو تأمین جانی و مالی داشته باشند و با خیال آسوده به ادای وظایف خود بپردازند.
* این مبحث با استفاده از مقاله جرح و تعدیل شده محمد مهدی ظهیریان به قلم آمده است.
منبع: جايگاه مساجد در فرهنگ اسلامي/س
