نویسنده: عبدالرحیم سلیمانی اردستانی
مجموعه‌ی عهد قدیم مطابق ترتیب و تقسیم نسخه‌ی عبری به سه بخش تورات، انبیا و مکتوبات یا نوشته‌ها تقسیم می‌شود. بخش مکتوبات شامل 13 کتاب مزامیر داود، امثال سلیمان، ایوب، غزل غزل‌های سلیمان، روت، مراثی ارمیا، استَر، جامعه‌ی سلیمان، دانیال، عزرا، نَحَمیا و کتاب‌های اول و دوم تواریخ ایام می‌شود. به لحاظ محتوایی این مجموعه به دو بخش تقسیم می‌گردد: تاریخی و غیر تاریخی. عمده‌ی مطالب کتاب‌های اول و دوم تواریخ ایام، عزرا و نحمیا تاریخ قوم اسرائیل و معبد اورشلیم است. سه کتاب روت، اِستر و دانیال زندگی افرادی خاص و حوادثی می‌باشد که در مقطعی خاص از تاریخ برای آنان پیش آمده است؛ پس می‌توان آنها را به کتاب‌های تاریخی ملحق کرد.
1. دو کتاب تواریخ ایام
دو کتاب تواریخ ایام، همان‌طور که از عنوانشان برمی‌آید تاریخی‌اند و در اصل یک کتاب بوده‌اند که در نسخه‌ی سبعینیه و در پی آن ترجمه‌های لاتین و انگلیسی به دو کتاب مجزا تقسیم شدند، تا اینکه در قرن شانزدهم میلادی در نسخه‌ی چاپی کتاب مقدس عبری هم این دو از هم جدا گردیدند. این دو کتاب در نسخه‌ی سبعینیه جزو کتاب‌های تاریخی‌اند و بین کتاب‌های پادشاهان و عزرا واقع شده‌اند، اما در نسخه‌ی عبری جزو مکتوبات‌اند و در واقع آخرین کتاب از مکتوبات و آخرین بخش از کتاب مقدس عبری‌اند.الف) نگاهی به محتوا
کتاب اول تواریخ ایام به لحاظ محتوایی به دو بخش مجزا تقسیم می‌شود. نُه باب نخست این کتاب خود یک بخش است که با نگاهی خاص حوادث از حضرت آدم تا بازگشت از اسارت بابلی به صورتی گذرا مرور می‌شود. نگاه خاص این نه باب به افراد و نسب‌هاست. باب اول با آدم و فرزندان او آغاز می‌شود و تنها از آنها نام می‌برد و این عمل را در نسل‌های بعدی ادامه می‌دهد تا به نوح و سپس به ابراهیم می‌رسد. فرزندان ابراهیم و نوادگان او و شاخه‌های مختلفی که از آنها به وجود آمده‌اند در این باب نام برده شده‌اند. باب دوم همین عمل را در رابطه با فرزندان یعقوب و فرزند بزرگ او، یهودا، آغاز می‌کند و به سرعت به داود پادشاه می‌رسد و در باب سوم نسل داود و سلیمان بیان می‌گردد.از باب چهارم تا ششم بار دیگر فرزندان یعقوب و نسل تعدادی از آنها و در باب هفتم بقیه ذکر می‌شود. اما به طور عجیبی در باب ششم مطلبی بی‌ربط بیان می‌گردد. در این باب زمان داود و اینکه او افرادی را برای موسیقی عبادتگاه تعیین می‌کند و در آن نام‌های اینان و مسائل دیگر مربوط به خیمه‌ی عبادت بازگو می‌شود. باب هشتم بار دیگر در مورد خاندان بنیامین تا نسب نامه‌ی شائول پادشاه است. در باب نهم به اسارت بنی‌اسرائیل و اینکه علت آن بت‌پرستی قوم بوده است، و به خاندان‌ها و افرادی که از اسارت باز گشتند، اشاره می‌شود. در پایان این باب بار دیگر نسب‌نامه و نسل شائول بیان می‌گردد.
بخش دوم این کتاب، یعنی باب‌های دهم تا بیست و نهم در واقع تاریخ پادشاهی داود است. تاریخ پادشاهی داود در این کتاب با مرگ شائول به سبب نافرمانی از خدا (باب دهم) و تعیین داود از سوی خداوند به عنوان پادشاه (باب یازدهم) آغاز می‌شود. در باب‌های دوازده تا بیست و یک پیروان داود از قبایل مختلف، سربازان او، فعالیت‌های نظامی و آبادانی او و آوردن پایتخت به اورشلیم و غیره آمده است. از باب 22 تا آخر این کتاب سخن از خانه‌ی خداست که داود تصمیم به بنای آن می‌گیرد، اما از آنجا که قرار است به فرمان خدا فرزندش سلیمان آن خانه را بنا کند، داود به فراهم کردن مقدمات ساخت آن می‌پردازد و اقدامات مهمی انجام می‌دهد. این کتاب با تاج‌گذاری سلیمان و وفات داود پایان می‌یابد.
نه باب نخست کتاب دوم تواریخ ایام به دوره‌ی حکومت سلیمان و فعالیت‌های او اختصاص دارد. اما نکته‌ی مهم این است که گرایش مطالب این نه باب به سوی ساخت معبد اورشلیم به وسیله سلیمان و حوادث دیگر مربوط به معبد است. حوادث دیگری مانند ثروت و قدرت سلیمان و دیدار با ملکه سبا و غیره در حاشیه قرار دارد. در باب نهم وفات سلیمان و از باب دهم ماجرای شورش قبایل شمالی و تجزیه کشور به اسرائیل در شمال و یهودا در جنوب و ماجراهایی که برای این دو کشور رخ داده و پادشاهانی که بر آنها حکومت کرده‌اند آمده است. این کتاب با اسارت بابلی و اتمام آن به وسیله کورش پایان می‌یابد.
مطالب دو کتاب تواریخ ایام در واقع همان مطالبی است که در کتاب‌های تاریخی قبلی آمده است، اما با سیر مطالب در آن کتاب‌ها دو تفاوت دارد، یکی اینکه بیشتر توجه به کشور جنوبی، یعنی یهودا، است و دیگر اینکه معبد اورشلیم در این دو کتاب نقش محوری دارد.
ب) منابع
دو کتاب تواریخ ایام از یک نظر در کل کتاب‌های تاریخی عهد قدیم منحصر به فرد است و آن اینکه خود کتاب به منابع متعددی اشاره کرده و در آن نام بیش از بیست منبع آمده است که نویسنده خوانندگان را برای مطالعه‌ی بیشتر به آنها ارجاع می‌دهد. (1)در واقع منبع اصلی و مهم این کتاب، کتاب‌های سموئیل و پادشاهان بوده و نویسنده مطالب تاریخی آن کتاب‌ها را گرفته و با موضع الهیاتی خود، که در آن کاهنان و معبد نقش محوری دارند، بازسازی کرده است. (2) البته باید توجه داشت نسخه‌ای از کتاب‌های سموئیل و پادشاهان، که نویسنده‌ی کتاب تواریخ ایام از آنها استفاده کرده است، عیناً مانند کتاب‌های فعلی نبوده‌اند و احتمالاً بعداً ویراستاری شده‌اند. علاوه بر این، مطالبی در این کتاب وجود دارد که در کتاب‌های قبلی نبوده است. بنابراین نویسنده از منابع دیگری نیز استفاده کرده است. (3) کتاب‌هایی که نویسنده از آنها نام می‌برد عبارت‌اند از: پادشاهان یهودا و اسرائیل (دوم تواریخ ایام، 27: 7)، پادشاهان اسرائیل (20: 34)، اعمال پادشاهان اسرائیب (33: 18)، شرح کتاب پادشاهان (24: 27)، سخنان سموئیل رائی، سخنان جاد رائی، سخنان ناتان نبی (اول تواریخ، 29: 29)، تاریخ ناتان نبی، نبوت اخیای شیلونی، رؤیاهای یعدوی نبی (دوم تواریخ، 9: 29)، تاریخ شمعیای نبی، تاریخ عدوی نبی (12: 15)، کتاب اشعیای نبی پسر آموص (26: 22)، تاریخ انبیا (33: 19)، نوشته‌های داود پادشاه اسرائیل و پسرش سلیمان (35: 4)، کتاب مراثی (35: 25)، سخنان داود، سخنان آساف رائی (29: 30) و غیره. گفته می‌شود نویسنده‌ی کتاب تواریخ ایام علاوه بر کتاب‌هایی که از آنها نام برده از منابع متعدد دیگری، از جمله تورات و دیگر کتاب‌های تاریخی عهد قدیم هم استفاده کرده ولی از آنها نام نبرده است. (4)
منابع متعددی که در کتاب تواریخ ایام از آنها استفاده شده است چند نکته را درباره‌ی این کتاب روشن می‌سازد. نخست اینکه این کتاب در زمانی نوشته شده که منابع بسیار زیادی در اختیار نویسنده بوده است. دوم اینکه در آن زمان استفاده از منابع موجود و منابع متعدد رایج بوده است. سوم اینکه به دو دلیل این کتاب مدت زمانی طولانی پس از کتاب‌های سموئیل و پادشاهان، یا اگر این نکته را در نظر بگیریم که کتاب‌های تورات و انبیای متقدم یک کتاب تاریخی بوده پس از آن و نیز پس از دیگر قسمت‌های عهد قدیم نوشته شده است؛ چرا که اولاً نویسنده از آن متون و ثانیاً از منابعی استفاده کرده که در اختیار نویسندگان کتاب‌های دیگر تاریخی نبوده است.
ج) نویسنده
سنت یهودی بر آن است که بخشی از این کتاب را عزرا و بخشی دیگر را نَحَمیا نوشته است؛ (5) اما با توجه به آنچه درباره‌ی دیگر کتاب‌های تاریخی عهد قدیم و اینکه به احتمال قوی نویسنده آنها عزرا بوده است، گفته شد، پس این کتاب باید پس از عزرا و به وسیله‌ی فرد دیگری نوشته شده باشد. نویسنده‌ای مسیحی تاریخ نگارش این کتاب را از 350 تا 250 قبل از میلاد، یعنی مدت‌ها پس از عزرا و نحمیا می‌داند (6) و نویسنده‌ای یهودی با توجه به شواهد زبان شناختی قرن چهارم را ترجیح می‌دهد و این قول را به نقادان جدید منسوب می‌کند. (7)نکته‌ای که باید به آن اشاره شود اینکه در این کتاب هم مانند کتاب‌های تاریخی قبلی، مشکل فراز و فرود شخصیت‌ها وجود دارد؛ بنابراین تحلیلی که درباره‌ی منابع کتاب‌های قبلی آمد درباره‌ی این مورد هم صادق است.
2. کتاب‌های عزرا و نَحَمیا
از جمله کتاب‌های تاریخی عهد قدیم دو کتاب عزرا و نَحَمیاست که در اصل یک کتاب بوده و در ترجمه‌ی لاتینی ولگات به صورت دو کتاب درآمده است. اما از قرن شانزدهم به بعد در نسخه‌های دیگر هم این دو کتاب از هم جدا شده‌اند. این کتاب یا دو کتاب در نسخه‌ی عبری جزو مکتوبات و قبل از کتاب تواریخ ایام آمده، اما در نسخه سبعینیه جزو کتاب‌های تاریخی است و پس از تواریخ ایام قرار می‌گیرد. (8)الف) نگاهی به محتوا
کتاب عزرا به لحاظ محتوا به دو بخش تقسیم می‌شود. شش باب نخست این کتاب به ماجرای دستور کورش مبنی بر آزادی یهودیان و فرمان او برای بازسازی معبد اورشلیم و بازگشت عده زیادی از یهودیان به اورشلیم و آغاز بازسازی معبد و مشکلاتی که برای آنان پیش می‌آید و اتمام بازسازی آن در زمان داریوش می‌پردازد. چهار باب آخر آن درباره‌ی بازگشت عده‌ی دیگری از یهودیان به رهبری فردی به نام عزرا، از کاهنان و کاتبان بزرگ یهود، و اقدامات دینی این شخصیت است. عزرا به اورشلیم باز می‌گردد و در راه شناخت تورات و عمل به آن و جلوگیری از انحرافاتی که در میان یهودیان ظاهر شده بود، تلاش‌های زیادی را انجام می‌دهد. کتاب نَحَمیا نیز به ماجرای دیگری که در همین زمان رخ داده است، می‌پردازد. این کتاب با بازگشت یکی از یهودیان به نام نَحَمیا که در دربار اردشیر، پادشاه ایران، صاحب مقام بود آغاز می‌شود. او برای بازسازی شهر اورشلیم و رسیدگی به امور آن از طرف اردشیر مأموریت می‌یابد. در واقع در این کتاب دو شخصیت نقش دارند، یکی نَحَمیا که به آبادانی و بنای شهر می‌پردازد و دیگری عزرا که مسئولیت امور دینی را برعهده دارد. از اقدامات مهم عزرا این بود که تورات را برای یهودیان خواند و آن را تفسیر کرد. یهودیان پیمان بستند که به دستورات تورات پایبند باشند (باب هشتم تا دهم).ب) تاریخ نگارش و نویسنده
سنت یهودی نویسنده‌ی این کتاب را عزرای کاتب می‌داند، (9) اما دانشمندان جدید نویسنده‌ی نهایی این دو کتاب را شخص دیگری که مدت‌ها پس از عزرا می‌زیسته است، می‌دانند. اما نکته‌ی قابل توجه در این کتاب یا دو کتاب این است که در شش باب نخست کتاب عزرا، در ماجراهایی که خود عزرا نقشی ندارد، ماجرا با ضمیر غایب نقل می‌شود، اما در باب‌های بعد، که عزرا در آنها نقش دارد، ضمایر و افعال به صورت اول شخص می‌آید و همین طور در عمده مطالب کتاب نَحَمیا، که خود این شخصیت در آنها نقش داشته، ضمایر و افعال به صورت اول شخص است. این نکته شاهدی است بر این مدعا که این دو کتاب را عزرا و نَحَمیا نگاشته‌اند. اما مشکل اینجاست در این کتاب‌ها اموری آمده که مربوط به مدت‌ها بعد از این شخصیت‌هاست و به همین دلیل دانشمندان کتاب مقدس تاریخ نگارش این کتاب، یا دو کتاب، را به زمان پس از اسکندر مقدونی و حوالی سال 300 قبل از میلاد نسبت می‌دهند. (10) اما مشکل ضمایر و افعال اول شخص همچنان باقی می‌ماند. به گفته‌ی محققان، نویسنده‌ی کتاب از منابع متعددی استفاده کرده است؛ (11) زیرا بسیار محتمل به نظر می‌رسد نوشته‌هایی که از عزرا و نیز نحمیا در اختیار نویسنده‌ی نهایی بوده و مطالب مربوط به این دو شخصیت را عیناً از خود آنان گرفته یا نقل کرده باشد.ج) کتاب‌های تواریخ ایام و عزرا و نحمیا به مثابه یک کتاب تاریخی
نظریه‌ی مهم درباره‌ی کتاب‌های تواریخ ایام و عزرا و نحمیا که نقادان جدید ارائه کرده‌اند این است که این دو یا سه و یا چهار کتاب در واقع کتابی تاریخی بوده‌اند که یک نویسنده آن را گردآوری و تدوین کرده است. (12) برای اثبات آن می‌توان دو شاهد ارائه کرد:1. دو کتاب تواریخ ایام در واقع یک کتاب بوده و بعدها به صورت دو کتاب در آمده است. همچنین کتاب‌های عزرا و نحمیا در اصل یک کتاب بوده است. پس در واقع در نسخه‌ی اصلی دو کتاب و نه چهار کتاب بوده است. حال اگر به پایان کتاب دوم تواریخ ایام و آغاز کتاب عزرا توجه کنیم به خوبی پیوستگی مطالب و اینکه دومی دنبال اولی است را در می‌یابیم. بین این دو کتاب و مطالب آنها چنان پیوستگی‌ای وجود دارد که چند جمله پایان کتاب تواریخ ایام عیناً در آغاز کتاب عزرا تکرار شده است:
در سال اول سلطنت کورش، امپراتور پارس، خداوند آنچه را که توسط ارمیای نبی فرموده بود به انجام رسانید. او کورش را بر آن داشت تا فرمانی صادر کند و آن را نوشته، به سراسر امپراتوری خود بفرستد. این است متن آن فرمان: من، کورش، امپراتور پارس اعلام می‌دارم که خداوند، خدای آسمان‌ها تمام ممالک جهان را به من بخشیده و به من امر فرموده که برای او در شهر اورشلیم که در سرزمین یهود است خانه‌ای بسازم. پس از تمام یهودیانی که در امپراتوری من هستند هر که بخواهد می‌تواند به آنجا بازگردد. خداوند خدای اسرائیل همراه او باشد (دوم تواریخ ایام، 36: 22-23؛ عزرا، 1: 1-3).
کتاب تواریخ ایام به فرمان کورش و پایان اسارت بابلی ختم و کتاب عزرا با فرمان کورش و شروع بازگشت بنی‌اسرائیل آغاز می‌شود.
2. معبد و کاهنان در کتاب تواریخ ایام نقش محوری و اساسی دارند. یعنی این کتاب در واقع کتابی تاریخی است که در آن تاریخ معبد و نقش کاهنان بسیار پررنگ است. دو کتاب عزرا و نحمیا هم همین گونه‌اند و این دو عنصر در آنها نقش اساسی دارد. علاوه بر این، محققانی که این دو یا چهار کتاب را یک کتاب می‌دانند موارد متعددی از اشکال زبانی را برشمرده‌اند که در کل این مجموعه وجود دارد و در دیگر قسمت‌های عهد قدیم یافت نمی‌شود. (13) پس می‌توان نتیجه گرفت همان‌طور که طبق نظریه‌ای کتاب‌های تورات و انبیای متقدم در واقع یک کتاب تاریخی بوده و در قرن پنجم قبل از میلاد نوشته شده‌اند، حدود یک قرن بعد فرد دیگری کتاب تاریخی دیگری را با رویکردی خاص نوشته که مشتمل بر کتاب‌های تواریخ ایام و عزرا و نحمیا بوده است. پس در واقع تنها دو کتاب تاریخی در عهد قدیم وجود دارد که اولی مفصل‌تر است و به زمان تبعید بابلی ختم می‌شود و دومی تا زمان عزرا و نحمیا ادامه می‌یابد و رویکرد آن بیشتر به معبد اورشلیم و شعائر و مراسم مربوط به معبد و نقش کاهنان بوده است.
3. کتاب‌های روت، استر و دانیال
این سه کتاب در واقع داستان زندگی سه شخصیت است، که البته هر یک وضعیت قوم اسرائیل را در مقطعی خاص از تاریخ نشان می‌دهد.الف) کتاب روت
کتاب کوتاه روت سرگذشت زندگی زنی به همین نام از جدات حضرت داود بوده است. زمانی در دوره‌ی داوران سرزمین فلسطین دچار قحطی می‌شود و زنی به نام نعومی همراه با خانواده خود به سرزمین موآب مهاجرت می‌کند. چندی بعد همسر نعومی وفات می‌یابد و او تصمیم به بازگشت می‌گیرد. اما در این هنگام زنی به نام روت از اهالی موآب به عقد پسر نعومی در می‌آید. پس از مدتی پسر نعومی نیز می‌میرد و چون نعومی تصمیم به بازگشت به سرزمین خود می‌گیرد، روت به او می‌گوید هرجا بروی با تو می‌آیم. پس نعومی همراه روت به سرزمین قوم اسرائیل باز می‌گردند و در مزرعه مردی نیکوکار مشغول به کار می‌شوند. مرد نیکوکار روت را به عقد خود در می‌آورد و از او صاحب فرزندی می‌شود که از اجداد داود است. نکته قابل توجه این کتاب آن است روت که زنی غیر اسرائیلی است به همسری یک اسرائیلی در می‌آید و این امر مطابق فقه یهود و قسمت‌هایی از عهد قدیم ممنوع بوده است.براساس سنت یهودی این کتاب را سموئیل نبی نوشته است (14) و برخی در گذشته‌ها آن را دنباله‌ی کتاب داوران دانسته‌اند. (15) اما از آنجا که به نام داود در پایان این کتاب اشاره شده است و نیز با توجه به شواهد متعدد از درون آن، نقادان جدید تاریخ نگارش آن را پس از داود و به دست نویسنده‌ای ناشناس می‌دانند. (16) بسیاری از نقادان جدید تاریخ نگارش این کتاب را عصر عزرا و نحمیا گفته‌اند و اساساً ماجرای ازدواج با غیر یهودی را که در این کتاب مورد تأیید قرار گرفته است، واکنشی در مقابل اقدامات عزرا و نحمیا می‌دانند که با این پدیده مبارزه می‌کردند. (17)
ب) کتاب اِستَر
کتاب استر نیز داستان زندگی زنی یهودی و مربوط به دوره‌ی اسارت بابلی است که در آن ماجراهایی پیش می‌آید که این دختر یهودی به همسری خشایارشا، پادشاه ایران، در می‌آید؛ اما به توصیه پسر عموی خود، مردخای، یهودی بودنش را مخفی می‌کند. وزیر خشایار، هامان، مردی خودخواه بود و چون مردخای مطابق دین خود از تعظیم در مقابل وی خودداری کرد، از او کینه به دل گرفت و نزد پادشاه از یهودیان بدگویی کرد و پادشاه دستور قتل‌عام آنان را صادر کرد. در این هنگام مردخای از استر خواست تا دین خود را نزد پادشاه آشکار سازد. اِستر جان را به خطر انداخت و به پادشاه گفت که او هم جزو کسانی است که باید اعدام شوند. پادشاه خشمگین شد، هامان را اعدام کرد و مردخای را به جای او به وزارت برگزید. بدین ترتیب یهودیان از یک قتل‌عام نجات یافتند.در کتاب تلمود نگارش این کتاب به اعضای انجمن کبیر منسوب است که در دوره‌ی پس از اسارت بابلی تشکیل شده است. (18) اما نقادان جدید درباره‌ی تاریخ نگارش و نویسنده‌ی این کتاب بسیار مشکل دارند. برخی می‌گویند شواهد زبان شناختی و غیر آن برای تعیین نگارش آن بسیار اندک است و بنابراین تاریخ نگارش آن را از قرن دوم تا پنجم قبل از میلاد می‌توان احتمال داد. (19) البته برخی نویسنده‌ی خاصی را تعیین کرده و آن را به عزرا یا مردخای نسبت داده‌اند. (20) در مورد اصل داستان، بسیاری بر آن‌اند که این داستان تاریخی نیست، چرا که در هیچ یک از کتاب‌های تاریخی که زندگی خشایارشا را آورده نامی از استر، هامان و مردخای نیست؛ بنابراین، این یک افسانه است. (21)
ج) کتاب دانیال
کتاب دانیال نبی به دو بخش مساوی تقسیم می‌شود. شش باب نخست به زندگی دانیال و ماجراهای پیش آمده برای او می‌پردازد. دانیال، که همراه قوم به اسارت بابلی آورده شده است با سه جوان دیگر برای خدمت به پادشاه بابل، بختنصّر، انتخاب می‌شوند و دانیال با تعبیر رؤیای پادشاه مورد توجه او قرار می‌گیرد و به مقام بالایی می‌رسد و به این وسیله خدمات مهمی را نسبت به قوم خود انجام می‌دهد. نیمه‌ی دوم کتاب در رابطه با رؤیاهایی است که دانیال دیده است. این رؤیاها حوادثی را که در آینده و تا زمان روی کار آمدن ملکوت خدا رخ خواهد داد، پیشگویی می‌کند.مورخان حوادث تاریخی‌ای را که در بخش نخست این کتاب آمده است، به شدت رد می‌کنند و آن را داستانی ساخته‌ی ذهن مردم می‌دانند که بعدها نوشته شده است. (22) سنت، نویسنده این کتاب را دانیال نبی می‌داند، اما از آنجا که بخشی از این کتاب به زبان آرامی است، که تا نزدیک عهد مسیحیت رواج نداشته، انتساب آن کتاب به دانیال، که در قرن ششم قبل از میلاد می‌زیسته، ناموجه است. (23) به همین دلیل و نیز براساس شواهد متعدد دیگر، نقادان جدید کتاب مقدس دیدگاه سنتی را قاطعانه رد می‌کنند و تاریخ نگارش کتاب را حدود قرن دوم قبل از میلاد می‌دانند. (24) گفته می‌شود در بین کتاب‌های عهد قدیم کتاب دانیال جزو معدود کتاب‌هایی است که می‌توان با شواهد کافی تاریخ نگارش آن را تعیین کرد. شواهدی قطعی وجود دارد که این کتاب نزدیک عهد مسیحیت نوشته شده است. (25)
پی‌نوشت‌ها:
1. Encyclopedia Judaica, vol. 5, p. 527.
2. The Jewish Religion: A Companion, p. 80.
3. The Oxford Companion to the Bible, p. 114.
4. Encyclopedia Judaica, vol. 5, p. 527.
5. گنجینه‌ای از تلمود، ص 161؛ Ibid., vol. 5, p. 531.
6. المدخل الی العهد القدیم، ص 261-262.
7. Ibid., vol. 5, p. 533.
8. Ibid., vol. 6, p. 1111.
9. گنجینه‌ای از تلمود.
10. حبیب، المدخل الی الکتاب المقدس، ص 170 و 171.
11. The Oxford Companion to the Bible, p. 220.
12. Encyclopedia Judaica, vol. 5, p. 531.
13. Ibid., vol. 5, p. 531.
14. گنجینه‌ای از تلمود، ص 161؛ The Jewish Religion: A Companion, p. 432.
15. قاموس کتاب مقدس، ص 424.
16. The New International Dictionary of the Bible, p. 875.
17. The Jewish Religion: A Companion, p. 432.
18. گنجینه‌ای از تلمود، ص 161.
19. The Oxford Companion to the Bible, p. 198.
20. قاموس کتاب مقدس، ص 49.
21. سعید، المدخل الی الکتاب المقدس، ص 160.
22. همان، ص 167-168.
23. همان جا.
24. المدخل الی العهد القدیم، ص 672-673؛ The Jewish Religion: A Companion, p. 112, The Oxford Companion to the Bible, p. 90.
25. The Oxford Companion to the Bible, p. 151.
سلیمانی اردستانی، عبدالرحیم؛ (1396)، بررسی متنی و سندی متون مقدس یهودی - مسیحی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، پژوهشکده‌ی تحقیق و توسعه‌ی علوم انسانی، چاپ اول.
