باربی(5): باربی و رقبای آن

سال گذشته حکم "خطرناک" بودن باربی توسط دادستان کل کشور صادر شد.البته این عروسک مدرن و شیک‌پوش در همه‌ی کشورها مهمان عزیزی نبوده، تا آنجا که حتی گاهی فروشندگانش مجبور شده‌اند ردپاهای او را دست‌کم از ویترین یا سردر مغازه‌هایشان پاک کنند. اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۸۷ باربی‌های مقیم ایران از سوی دادستان کل کشور، قربانعلی دری‌نجف‌آبادی عروسک‌هایی "خطرناک" شناخته شدند که می‌بایست هرچه سریع‌تر جلوی آنها گرفته می‌شد. دادستان کل کشور در نامه‌ای به معاون رییس‌جمهور هشدار داده بود که «نمایش شخصیت‌هایی نظیر باربی، بتمن، اسپایدرمن و هری پاتر زنگ خطری برای مسئولان حوزه‌ی فرهنگی است.»
هر چند این اقدام دادستان كل كشور در اشاره مستقیم به نام این اقلام فرهنگی با توجه به سمت او در نوع خود بی‌سابقه به نظر می‌رسد اما باید توجه داشت كه چنین اتفاقاتی خصوصا در مورد «عروسك‌های باربی»، از سابقه طولانی‌تری برخوردار است.
در این خصوص باید ابتدا به نوع نگاه به اسباب بازی در كشور دقت كرد. ایران كشوری است كه اصولا فاقد صنعت اسباب‌بازی به شمار می‌رود. به صنعتی كه حجم مبادلات آن سالانه به 70 میلیارد دلار در جهان می‌رسد در كشور ما توجه آنچنانی نشده است.ایران كه فاقد صنعت اسباب بازی است، ناگزیر باید آن را وارد كند. اما همین واردات نیز پس از انقلاب و با آغاز جنگ تحمیلی به دلیل جلوگیری از خروج ارز از كشور ممنوع اعلام شد.
این ممنوعیت تا اوایل دهه 80 نیز ادامه داشت، تا در دهه هشتاد نوع نگاه به اسباب بازی گویی كمی‌تلطیف شد و برخی مسئولین آن را تا حدی جدی گرفتند. در نبود واردات قانونی، نیاز بازار داخلی از طریق قاچاق تامین شد، حجم بالای اسباب‌بازی‌های خارجی در كشور بدون هیچگونه نظارت كیفی وارد بازار داخلی ما شدند. اكثر این اقلام از مواد اولیه با كیفیت بسیار پایین ساخته می‌شدند كه برای سلامتی كودكان بسیار مضر هستند. در حالی كه هیچگونه نظارت منسجمی‌روی كیفیت این اقلام در كشور وجود ندارد، اما همیشه ترس از خروج ارز از كشور و همچنین نگرانی نسبت به تبعات فرهنگی ورود این دست كالاها به كشور وجود داشته.
سابقه واكنش نسبت به باربی‌ها طی سال‌های اخیر را باید در روزنامه ایران جستجو كرد، این روزنامه اول بار چهارم مهرماه سال 1381 طی گزارشی با عنوان «تاریخچه جنگ عروسك‌ها» نسبت به حضور این عروسك‌ها در بازارهای داخلی واكنش نشان داد. البته روزنامه ایران طی اخبار دیگری پیش از این گزارش نسبت به حضور این عروسك در بازارهای داخلی واكنش نشان داده است، از آن میان می‌توان به: «بزهكاران كوچك درخیابانهای بزرگ» در تاریخ 31مرداد 1380، «بازتاب تولید عروسك‌های ایرانی در رسانه‌های خارجی» در تاریخ 28اسفند 1380و «سارا به جای باربی» در تاریخ 20خرداد 1381 اشاره كرد.
در میان روزنامه‌ها و سایت‌هایی كه در مورد باربی نوشتند نباید مطلب روزنامه كیهان با عنوان «جولان باربی در چهارسوق بازار هویت ایران» را كه در تاریخ نهم مردادماه سال 1386 منتشر شد ازیاد برد. به هر حال چنین واكنشی از سوی مطبوعات نسبت به یك شخصیت عروسكی قابل توجه است. ابتدای دهه هشتاد در این زمینه دو اتفاق مهم رخ داد: اول آزاد شدن واردات اسباب‌بازی به كشور، دوم تشكیل شورای نظارت بر اسباب بازی. در همین اثنا شخصیت‌های دارا و سارا، دو عروسك با شخصیت ایرانی نیز خلق شدند و دارا و ساراها وارد فروشگاه‌های كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان شدند. هرچند خلق این دو شخصیت یك تجربه نه چندان موفق به شمار می‌رود و با گذشت چند سال از آغاز تولید آنها می‌توان به خوبی عملكرد آن را بررسی كرد، اما باید توجه داشت این یك تجربه بی‌سابقه در كشور ما به شمار می‌رود.
هر چند دختربچه‌های اقشار مرفه جامعه پیش از آن سوغات سفرهای اروپایی و آمریكایی اقوامشان اكثرا عروسك‌های باربی یا لباس‌ها و خانه‌های عروسكی بود، اما شاید اولین كسانی كه در میان قشر متوسط جامعه صاحب باربی شدند دختربچه‌های خانواده‌هایی بودند كه اقوامشان برای زیارت به كشورهای عربی نظیر سوریه سفر كرده بودند.
در سال ۱۳۸۳ بود که از بازار اسباب‌بازی ایران خبر تولید عروسک‌هایی "ملی" توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به گوش رسید که آن را رقیب باربی معرفی می‌کردند. این عروسک‌ها "سارا" و "دارا" نام داشتند که قرار بود جای عروسک‌های باربی را در اتاق بچه‌های ایرانی پر کنند. البته برادر سارا از همان ابتدا دست در دست خواهر روانه‌ی بازار شد و به این ترتیب سارا یک گام از "فولا" جلوتر قرار گرفت.

مشخصات رسمی دارا و سارا

دارا و سارا یک برادر و خواهر دو قلو هستند که با توجه به ویکژگیهای فرهنگ ایرانی طراحی شده اند. دختر بچه های ایرانی ضمن آنکه با این عروسکها بازی خواهند کرد و سرگرم می شوند می توانند با مبانی فرهنگ ایرانی نیز آشنا شوند.
نام سرگرمی :
عروسک دارا و سارا
نوع :
فرهنگی
گروه سنی :
الف ( آمادگی و سال اول دبستان)
طراح گرافیک:
امیر حسن سلام زاده - مجید قادری
طراح:
فرزانه بابایی
نمونه ساز :
فرزانه بابایی
ناظر هنری:
مجید قادری
ناظر فنی :
مجید قادری
قیمت :
با لباس ساده:۱۲۵۰۰۰ ریال _ با لباس محلی: ۱۷۵۰۰۰ ریال
عکاس :
امیر حسن سلام زاده
تاریخ تولید :
۱۳۷۹
شمارگان تولید :
عروسک سارا: ۸۰۰۰۰ عدد _ عروسک دارا: ۲۰۰۰۰ عدد
جنس :
PVC و پارچه

سارا و دارا را می‌توان ضعیف‌ترین رقیبان باربی قلمداد کرد. نه تنها طراحی ضعیف و وزن سنگین عروسک، که قیمت بالای آنها هم مزید بر علت بود که این خواهر و برادر که هر بار لباس یکی از اقوام ایرانی را به تن داشتند، نتوانند حتی در مقایسه با عروسک‌های معمولی چینی هم موفقیتی را کسب کنند.
البته در این میان وسایل جانبی سارا و دارا نظیر دفتر، برچسب و ...تولید شد اما در نهایت این‌ها هم نتوانست گره‌ای از کار بگشاید، طوری که بنا بر مقاله‌ای از محمد علی زم، رییس پیشین حوزه‌ی هنری «باربی دست کودک شما را گرفته و با خود به جایی برده است که سارا هم اگر رویش می‌شد لباسش را عوض می‌کرد و به دنبالشان می‌تاخت.»
عروسک‌های باربی چه آزاد و چه تحت تعقیب، در هر حال با ظاهری زیبا و خندان و بدون ذره‌ای چین و چروک همچنان در حال یکه‌تازی‌اند.
البته از همان زمان كه اين خواهر و برادر ايراني و مسلمان پا به عرصه وجود گذاشتند ، بحث هاي فراواني عليه آن ها مطرح شد. حتي بسياري از محافل داخلي هم به سركوب اين دو كودك معصوم پرداختند . نگاهي واقع بينانه به پيامدهاي توليد اين خواهر و برادر در كشورهاي منطقه و ملاحظه عكس العمل رسانه هاي غربي و تحليل صاحب نظران در اين رابطه در قضاوت درست ما نسبت به اين دو عروسك بسيار موثر است. به همين خاطر تنها به یک نمونه مختصر اشاره مي شود:
« راس پيتر در سايت آسيا تايمز مي نويسد : چه كسي مي توانست پيش بيني كند كه اين عروسك هاي چشم قهوه اي بي بو ، بي خاصيت و عقب مانده كه شبيه وصله اي بدعنق و بي ريخت هستند ، گام بعدي ايران براي صدور انقلاب باشند ... گر چه اين اولين جنگ نيست ولي شايد مهمترين آن باشد . چون گويا ساراي ايراني به همراه برادرش دارا سخت امپراطوري باربي پلاستيكي را به خطر انداخته اند .»
كمترين خاصيت ظهور دارا و سارا اين بود كه اولا حساسيت همگان را در برابر تاثيرات مخرب باربي برانگيخت و درك اين تهاجم عميق فرهنگي را در جامعه فراگير كرد و ثانيا اين مساله را در پيش چشم جهانيان روشن ساخت كه مي توان با تكيه بر فرهنگ بومي و اصيل نمادهاي عروسكي توليد كرد و به تربيت صحيح كودكان از اين مسير اقدام نمود .
اين روزها هرچند عروسك‌هاي دارا و سارا هر از گاهي در بغل بچه‌ها جا خوش مي‌كنند و با آنها كنار تخت‌شان به خواب مي‌روند، اما همچنان اين عروسك‌ها براي پذيرفته شدن در خلوت بچه‌ها با مشكل روبه‌رو هستند.
برخي عروسك خوب را عروسكی مي‌دانند كه بتوان با آن به‌راحتی يك دل سير بازی كرد و هر جور كه آدم خواست بتواند قيافه‌اش را تغيير دهد؛ مثل عروسك‌هاي باربي. اين عروسك‌ها را می‌‌شود بی‌لباس خريد. تنوع لباس‌های باربی به حدی است كه می‌توان از او از يك كارگر ساختمانی يا باغبان گرفته تا يك ملكه يا هنرپيشه ساخت و اينها همه تنها به مدد لباس‌های متعدد ساده و گوناگونی است كه متناسب با حالات باربی و اتفاقات زندگی روزمره‌اش طراحی و عرضه شده است.
ولي لباس‌های فاخر و غيرقابل انعطافِ دارا و سارا مانع از بازي متنوع بچه‌ها با آنهاست. یکی دیگر از تفاوت‌های این عروسک‌ها قیمت آنهاست؛ قيمت يك باربي در حدود 12 هزار تومان است، اما قیمت دارا و سارا نزدیک به 30‌هزار تومان است که همین مسئله حتی موجب گرایش والدین به خرید عروسک‌های باربی برای کودکان‌شان می‌شود. دارا و سارا در شكل كنونی خود بيشتر عروسك‌های زينتی هستند كه بايد سراغشان را در ويترين و سر طاقچه خانه‌ها گرفت، البته اگر در طاقچه‌های زندگی امروزی جايی برای آنها مانده باشد.
آناتومی و ساختمان بدنی باربی ساده و در عين حال متحرك است. اما سارا و دارا توان حركت پيچيده باربی را كه در تمامی مفاصل (به جزء انگشتان پا) از الگوی انسانی تبعيت می‌كنند، ندارند.
اگر يكی از كاركردهای عروسك و اسباب بازی را وسيله كمك آموزشی و يا ابزار توانبخشی برای كودكان بدانيم بايد اين وسيله در آناتومی، شكل ظاهری و حركات خلاق از چنان كيفيتی برخوردار باشد كه بتواند در صاحبان خردسال خود حس همذات پنداری ايجاد كند و اين به دست نمی‌آيد مگر به مدد انعطاف فوق‌العاده بدنی و حركات فيزيكی عروسك.
نمونه ديگر استفاده روان‌شناسانه از انعطافات بدنی را می‌توان در نسل نو كارتون‌های كودكان كه با شيوه‌های بيش از 24 عكس در ثانيه توليد می‌شود، جست‌وجو كرد. در اين كارتون‌ها ـ كه اتفاقاً كارتون باربی و سيندرلا از جمله آنهاست ـ تلاش شده است تا با نمايش انعطاف بيشتر در حركات شخصيت‌های كارتون جذابيت فيلم و حس همذات‌پنداری در بينندگان افزايش داده شود.
در مورد عروسك ملی ايران با آنكه ايران سرشار از اقوام گوناگون است و حس چهره‌شناسی گاهي در ميان ايرانيان به قدری قوی است كه بسيار پيش می‌آيد كه از قيافه فردی می‌فهمند كجايی است و از چه فرهنگ و رفتاری آمده است، اما عروسك‌هاي سارا و دارا چهره‌اي ثابت دارند و تنها از روی لباسشان می‌توان به تفاوت‌های قومی ـ نژادی آنان پی برد.
در مورد باربی اين مشكل با دوستان رنگ و وارنگ و ريز و درشت باربی تا حدی حل شده است و همبازی باربی چنانچه دارای تفاوت ظاهری فاحش با عروسكش باشد، به جای همذات‌پنداری با باربی خود را دوست باربی خواهد انگاشت.
اسباب‌بازی‌ها علاوه بر بعد بازی، بر شخصیت افراد حتی بزرگسالان هم اثر می‌گذارند. اما اسباب‌بازی‌ها در كشور ما چندان جدی گرفته نمی‌شوند. تولید اسباب‌بازی به شكلی نیست كه هم از نظر كمی و هم از نظر كیفی با تولیدات كشورهای دیگر رقابت كند. اسباب بازی‌های ایرانی تنها 3 تا 5 درصد بازار ایران را در اختیار دارند. اسباب‌بازی هنوز در سطح كلان فرهنگی جدی گرفته نمی‌شود. در نتیجه، صنعت اسباب‌بازی هم از نظر جنبه حمایتی و هم از نظر جذب سرمایه‌گذاری با مشكلاتی مواجه است. این موضوع می‌تواند به شكلی خارج از كنترل ما بر شخصیت مردم تأثیر بگذارد.
این به معنای محدود كردن و یا مبارزه با بعضی از اسباب‌بازی‌های خارجی نیست؛ چون تجربه نشان داده این نحوه مواجهه به نتیجه مورد نظر منتهی نمی‌شود، بلکه باید به‌دنبال راهکارهایی در جهت بالا بردن کیفیت اسباب‌بازی‌های داخلی و کاهش قیمت آنها بود تا بتوان کودکان و والدین آنها را به استفاده از تولیدات داخلی تشویق کرد.
صابون دارا و سارا با رايحه كوكاكولا
اما چند مورد در مورد دارا و سارا
«دارا و سارا» خواهر و برادرهاي دو قلوي هشت ساله‌اي هستند كه در يكي از شهرهاي كوچك ايران زندگي مي‌كنند. آنها مي‌توانند كرد، لر، ترك، بلوچ، يا فارس باشند؛ مي‌توانند گيلك يا مازني باشند و يا... اما مهم ايراني بودن آنهاست.
دارا و سارا كه قرار بود جايگزين «باربي» به عنوان نمادي از فرهنگ مهاجم غرب در ايران و حتي جهان شوند، به دور از هر گونه كارشناسي، نيازسنجي و البته مخاطب شناسي به وجود آمدند.
شايد مهمترين دليل عدم توفيق مناسب اين عروسكها غفلت از اين نكته بود كه اين كالا مي‌بايست با يك نمونه بسيار موفق رقابت كند، پس بايد رقيب فوق‌العاده‌اي براي جايگزيني آن باشد.
باربي- اين دختر ايده‌آل دنياي مدرن- در ساختار و قالبي مناسب، فرهنگي را نشر داد كه غرب از او انتظار داشت؛ و دارا و سارا با شمايل نه چندان مقبول، عدم شخصيت سازي متناسب با قهرمان‌گرايي نوجوانانه و با وزن و قيمت زياد نتوانستد از پس اين غول فرهنگ آمريكايي برآيند.
دارا و سارا با آنكه موفقيت چشمگيري كسب نكردند به توليد انواع و اقسام محصولات غيرعروسكي ادامه دادند تا در جديدترين فرآورده خود، يك صابون، آن هم با رايحه يك نوستالژي آمريكايي عرضه كنند؛ صابون دارا و سارا با رايحه [كوكا] كولا!!! که تبلیغ آن به کرات از صدا و سیمای جمهوری اسلامی پخش شد.
باربی در عمر پنجاه ساله‌ی خود با رقیبان مختلفی دست و پنجه نرم کرده است. یکی از این رقیبان "فولا" نام دارد که چند سالی از آمدنش به بازار اسباب بازی در کشورهای عربی می‌گذرد. فولا در سال ۲۰۰۳ توسط یک شرکت تولید اسباب‌بازی در کشور سوریه طراحی شد.
به این خبر توجه کنید:
عروسک باربي اسلامي روانه بازارهاي جهاني شد
تاريخ خبر: 06/02/1388
تهران / واحد مرکزي خبر عروسک باربي در حالي وارد پنجاه سالگي خود مي شود که نوع اسلامي ان نيز روانه بازار هاي اروپايي شده است.
به گزارش پايگاه اينترنتي روزنامه ايتاليايي زبان ايل جورناله ، انواع مختلفي از عروسک باربي را با نام هاي مختلف ،در طي پنجاه سال اخير ديده ايم اما اکنون نوبت باربي اسلامي با نام فوللا است.
عروسک فولا اکنون در هلند به يک ستاره تبديل شده که شرکت توليد کننده ان ماتتل نبوده بلکه شرکت دبي نيو بوي که يکي از رقيبان اساسي ان است ،‌اقدام به توليد ان کرده است.
عروسک فولا به تمامي کودکاني که در کشورهاي اسلامي زندگي کرده و مسلمان هستند اختصاص داده شده است.
به نوشته اين روزنامه، هلند از جمله کشورهاي اروپايي است که تعداد بسياري از مسلمانان، مهاجران و يا نسل دوم را در خود جاي داده است به همين دليل عروسک فولا با پوشش رنگي خود در حال دستيابي به موفقيت هاي قابل توجهي در ميان تعداد بسيار زيادي از عروسک ها ي اسلامي موجود در هلند است.
از جمله موارد قابل توجه اين عروسک،‌ داشتن پوششي رنگي در داخل منزل است که نمي توان ان را از تن عروسک جدا کرد و در هنگام خارج شدن از منزل نيز داشتن پوشش مانتو براي اين عروسک پيش بيني شده است.
عروسک فولا داراي انواع مختلفي است که از ميان انها مي توان به "فولاي پزشک" و يا "فولاي عبادت کننده صبح" و يا در تبليغات تصويري ان به زبان عربي مي توان فولاي خانه دار و يا فولاي نمازگزار را نيز مشاهده کرد.
تاکنون بيش از دو ميليون و پانصد هزار عروسک فولا در جهان فروخته شده است.
این عروسک عربی، از لحاظ ظاهری تا حد زیادی به همتای آمریکایی خودش شباهت دارد. تنها تفاوت فولا با باربی در نوع لباس پوشیدنش است، زیرا او روزها در خانه "دامن بلند و بلوز آستین‌بلند" به تن می‌کند و یک مانتوی بلند مشکی‌رنگ همراه با روسری، پوشش بیرون از خانه‌ی فولا است. هرچند دختربچه‌های مسلمان می‌توانند لوازم جانبی فولاهمانند عطر یا کیف را تهیه کنند اما به لحاظ دینی خبری از عروسک‌های پسر "کن" (دوست باربی) نیست. البته قرار است شرکت تولیدکننده‌ی عروسک، پسری را روانه‌ی بازار کند که در واقع "برادر" فولا خواهد بود.

رقیب دیگر باربی، عروسک "برتس" (Bratz) است که در قالب چهار شخصیت و از روی یک داستان مصور طراحی شده است. سر و کله‌ی این عروسک‌ها در سال ۲۰۰۱ در آمریکا پیدا شد و در عرض مدت کوتاهی توانستند به فروش چشمگیری دست پیدا کنند.

منابع:

1. شهروند امروز
2. Mouood.org
3. Tebyan.net
4. Wikipedia
5. سایت اسلام در اروپا
6. Centralclubs.com
7. Hamandishi.net
8. Bashgah.net
9. www.maroofyaran.com
10. سایت موسسه همشهری
11. ISNA
12. دنیای اقتصاد
13. www.movazi.ir
14. سايت كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان

/س