روزجهانی بیابان زدایی
پيشروي بيابانها، فروسائي زمين در نواحي خشك، نيمه خشك و مناطق نيمه مرطوب را دربرمي گيرد و عوامل دخيل در پيدايش آن در وهله اول فعاليتهاي انساني و تغييرات آب و هوا مي باشد. شايان ذكر است كه پيشروي بيابانها به مفهوم توسعه بيابانهاي از پيش موجود نيست. اين فرآيند در حقيقت به اين دليل رخ مي دهد كه اكوسيستمهاي نواحي خشك كه بيش از يك سوم كره زمين را در بر مي گيرند شديداً در معرض استفاده بيش از حد و عدم بهره برداري صحيح از زمين قرار دارند. فقر، عدم ثبات سياسي، جنگل زدايي و تخريب جنگلها، چراي بيش از حد دامها و روشهاي نامناسب و نادرست آبياري همگي مي تواند به كاهش ميزان حاصلخيزي زمين بيانجامد. پيشروي و توسعه بيابانها زندگي بيش از 250 ميليون نفر را در سراسر جهان مستقيماً تحت تاثير قرار داده و در عين حال زندگي قريب يك ميليون نفر را در بيش از صد كشور به مخاطره مي اندازد، مردمي كه اكثراً در فقيرترين، محرومترين و ضعيفترين كشورها به لحاظ مسائل سياسي به سر مي برند.
هدف از انعقاد اين كنوانسيون ارتقاء اقدامات موثر از طريق برنامه هاي محلي مبتكرانه و نيز همكاريهاي حمايتي بين المللي است. به موجب اين كنوانسيون هرگونه تلاش در جهت محافظت از زمينهاي مناطق خشك در دراز مدت انجام خواهد گرفت چرا كه عوامل دخيل در پيدايش اين فرآيند، متعدد و در عين حال بسيار پيچيده مي باشد و پهنه گسترده اي را در بر مي گيرد كه مسائلي نظير الگوهاي تجارت جهاني و روشهاي ناپايدار مديريت اراضي را در خود جاي داده است. در اين راستا تغييراتي بس شگرف و به معناي واقعي كلمه چه در سطح محلي و چه در سطح بين المللي مي بايست صورت پذيرد.
برخلاف تمامي تلاشهاي گذشته، برنامه هاي اجرايي مي بايست با ساير خط مشي هاي ملي در راستاي توسعه پايدار هماهنگ و يكپارچه و با هرگونه تغييرات و شرايط محيطي ساز گار باشد.
انتظار آن مي رود كه كشورهاي توسعه يافته، سرمايه گذاري بنيادي براي برنامه هاي اجرايي را تقويت نموده ميزان دسترسي به فناوريهاي مناسب، دانش، و مهارتها را ارتقاء بخشند. نياز به هماهنگي در بين موسسات و افراد امداد رسان و مؤّسّسات و افراد نيازمند بسيار مورد تاكيد قرار گرفته است زيرا فعاليتهاي گوناگون در هر برنامه نيازمند تكميل و گسترش دو جانبه است.
جهت پيشروي بيابانها تنها هنگامي معكوس مي گردد كه تغييرات شگرف در گرايشها و رفتار هاي محلي و بين المللي پديد آيد. اين تغييرات قدم به قدم ما را به بكار گيري پايدار زمين و امنيت غذايي براي جمعيت در حال رشد جهان رهنمون مي سازد.
به اين ترتيب بيابانزدايي به معناي واقعي تنها بخشي از هدفي به مراتب عظيمتر است و آن عبارتست از توسعه پايدار كشورهاي متاثر از خشكسالي و پيشروي بيابانها.
ميانگين سالانه ريزش باران در بيابانهاي ايران كمتر از 50 ميليمتر مي باشد اين در حاليست كه همين ميزان در مورد كل كشور به 320 ميليمتر در سال بالغ مي شود. بيابانها و مناطق بياباني بر روي هم 34 ميليون هكتار از اراضي ايران را به خود اختصاص مي دهند و 12 ميليون هكتار نيز ماسه اي بوده و يا از شن و ريگ روان پوشيده شده است.
عليرغم اينكه عوامل زيست محيطي، تغييرات آب و هوايي و كمبود بارش كافي نقشي به سزا در فروسايي زمين و پيشروي بيابانها دارند، در برخي از موارد فعاليتهاي انساني را نيز بايد در زمره اين گروه قرار داد. فرآيندهاي فروسايي زمين و پيشروي بيابانها در ايران در دهه هاي اخير به دليل عوامل ذيل تسريع گرديده است:
الف. جمعيت ايران در ظرف 20 سال گذشته دو برابر شده است. در همين راستا نياز به محصولات كشاورزي و فرآورده هاي روستايي مردم را مجبور به استفاده از زمين نموده است تابدون توجه به پتانسيل و ميزان حاصلخيزي جنگلها ومراتع آنها را به زمينهاي زراعي تبديل نمايند.
ب. چراي بيش از حد دامها در مراتع و استفاده بي رويه از اين مناطق بسيار شايع است .
پ. استفاده بي رويه از چوب درختان و گياهان براي مصارف خانگي نظير پخت و پز و سيستم حرارتي منازل به همراه استفا ده بي رويه از منابع آبي راه را بيشتر به سوي فروسائي زمين فراهم مي نمايد.
ت. آوارگان به دليل برطرف كردن نيازهاي خود در زمينه هاي تامين سوخت، كشاورزي و پرورش گياهان در فروسايي حدود 2/1 ميليون هكتار از منابع طبيعي سهيم بوده اند.
خط مشي ها و برنامه هاي دولت جمهوري اسلامي ايران در احيا و گسترش منابع طبيعي قابل بازيافت با توجه ويژه نسبت به كنترل پيشروي بيابانها به شرح ذيل مي باشد:
١. بكارگيري رسانه هاي ارتباط جمعي و ساير رسانه ها به منظور افزايش آگاهي عموم پيرامون اهميت منابع طبيعي قابل بازيافت و خطرات ناشي از پيشروي بيابانها.
٢. تسريع روند توسعه اقتصادي ـ اجتماعي در مناطق روستايي به منظور جلوگيري از مهاجرت كشاورزان و دامداران به شهرهاي بزرگ و مراكز شهري.
٣.حفاظت از محيط زيست و برقراري ثبات در آن.
٤. احيا و بازيافت زمينهاي فروسائي شده.
۵.توسعه صنعتي با بكارگيري فناوري سازگار با محيط زيست .
٦. سياستهاي فعال در زمينه جمعيت شناختي كه موجب كاهش ميزان آهنگ رشد از17/3 % به 7/2 % گرديده است .
٧. تثبيت ريگهاي روان به منظور كاهش تاثيرات منفي بر زمينهاي زراعي، مناطق مسكوني، مناطق سوق الجيشي، جاده ها و ساير تاسيسات زير بنايي كه از نظر اقتصادي ارزشمند تلقي مي شوند.
٨. تشويق مشاركتهاي مردمي در مراحل تصميم گيري و اجراي برنامه ها ي مربوطه.
حركت شنهاي روان به منزله نوعي از پيشروي بيابانها تلقي مي شود كه خطري بزرگ را متوجه ايران مي نمايد. خسارات ناشي از پيشروي ريگهاي روان هر ساله رو به تزايد گذارده است. نخستين اقدام جدي در زمينه كنترل ريگهاي روان در سال 1965 ميلادي (برابر با سال 1344 هجري شمسي) در مورد 100 هكتار از اراضي به مورد اجرا گذارده شد. امروزه چنين تلاشهايي آنقدر به لحاظ دامنه و ابعاد توسعه يافته است كه پروژه هاي تثبيت ريگهاي روان و برنامه هاي بيابانزدايي سالانه حدود يك ميليون هكتار از اراضي را در بر مي گيرد.
اقدامات مبتكرانه در خصوص تثبيت شنها و ريگها ي روان شامل مراحل و روشهاي بيولوژيكي، مكانيكي و شيميايي است و فعاليتهايي نظير كاشت نهال، بذر افشاني محصور سازي اراضي و استفاده از نفت خام به منظور محافظت از ريشه هاي گياهان را در بر ميگيرد. تاكنون بيش از 4 ميليون هكتار از مناطق بياباني و باير ايران احيا شده اند. در اين ارتباط يكي از عمده ترين اين تلاشها برنامه اجرايي ملي است كه در سال 1992 آغاز گرديد. دست اندركاران اين برنامه در نظر دارند تثبيت ريگهاي روان و بيابانزدايي 10 ميليون هكتار از اراضي فروسايي شده را عملي سازند. فعاليتهاي ايرانيان در مدت 28 سال در زمينه تثبيت شن و ريگ روان و بيابانزدايي مجموعه ارزشمندي از تجارب و تخصصهاي تكنيكي را به دست مي دهد.
بيابانزدايي مساله اي جهاني بوده و تنها به مناطق جغرافيايي خاص محدود نمي باشد. در عين حال جمهوري اسلامي ايران فعالانه با كشورهاي متاثر از اين فرآيند و آژانسهاي علاقمند به همكاريهاي دو جانبه، همكاري نموده است. اين خود نشان دهنده تعهدات ايران در زمينه هاي مذكور و نيز در زمينه ائتلاف جهاني عليه فروسائي زيست محيطي بالاخص بيابانزدايي مي باشد.
برخي از فعاليتهاي بين المللي در اين زمينه كه توسط جمهوري اسلامي ايران صورت گرفته است شامل برگزاري كنفرانسهاي بين المللي، ميزباني جلسات منطقه اي در راستاي همكاري با اسكاپ (ESCAP)، برنامه محيط زيست سازمان ملل متحد (UNEP)، فائو (سازمان خواروبار و كشاورزي ملل متحد (FAO)، همكاري سه جانبه (ايران، كميسارياي عالي پناهندگان سازمان ملل متحد(UNHCR) و صندوق بين المللي توسعه كشاورزي (IFAD) به منظور احياي مناطق بياباني شده از طريق اسكان آوارگان افغاني مي باشد.
در خاتمه شايان ذكر است، برنامه ريزي به منظور تاسيس اداره پروژه ها در خصوص كنترل پيشروي بيابانها با حمايت مالي اسكاپ و برنامه محيط زيست در جمهوري اسلامي ايران در مراحل پاياني مي باشد.
همانگونه كه پيشتر نيز مطرح گرديد تلاشهاي دراز مدت در جهت كنترل پيشروي بيابانها، و نيز تثبيت شن و ريگ روان تجارب و تخصصهاي ارزشمندي را عايد ايران ساخته است كه ما مايليم آنها را در اختيار كشورهايي كه داراي شرايط مشابه هستند قرار دهيم. در مقابل ما نيز به بعد جهاني اين تلاشها واقفيم و درصدد همكاريهاي مثمر ثمر با دولتها، سازمانها و موسساتي هستيم كه در زمينه كنترل پيشروي بيابانها و تثبيت شن و ريگ روان بتوانند موجب غناي تجارب و تخصصهاي مربوطه شوند.
راه حل بد يع و مبتكرانه
هدف از انعقاد اين كنوانسيون ارتقاء اقدامات موثر از طريق برنامه هاي محلي مبتكرانه و نيز همكاريهاي حمايتي بين المللي است. به موجب اين كنوانسيون هرگونه تلاش در جهت محافظت از زمينهاي مناطق خشك در دراز مدت انجام خواهد گرفت چرا كه عوامل دخيل در پيدايش اين فرآيند، متعدد و در عين حال بسيار پيچيده مي باشد و پهنه گسترده اي را در بر مي گيرد كه مسائلي نظير الگوهاي تجارت جهاني و روشهاي ناپايدار مديريت اراضي را در خود جاي داده است. در اين راستا تغييراتي بس شگرف و به معناي واقعي كلمه چه در سطح محلي و چه در سطح بين المللي مي بايست صورت پذيرد.
برنامه هاي ملّي
برخلاف تمامي تلاشهاي گذشته، برنامه هاي اجرايي مي بايست با ساير خط مشي هاي ملي در راستاي توسعه پايدار هماهنگ و يكپارچه و با هرگونه تغييرات و شرايط محيطي ساز گار باشد.
توافقنامه هاي شراكتي
انتظار آن مي رود كه كشورهاي توسعه يافته، سرمايه گذاري بنيادي براي برنامه هاي اجرايي را تقويت نموده ميزان دسترسي به فناوريهاي مناسب، دانش، و مهارتها را ارتقاء بخشند. نياز به هماهنگي در بين موسسات و افراد امداد رسان و مؤّسّسات و افراد نيازمند بسيار مورد تاكيد قرار گرفته است زيرا فعاليتهاي گوناگون در هر برنامه نيازمند تكميل و گسترش دو جانبه است.
توسعه پايدار
جهت پيشروي بيابانها تنها هنگامي معكوس مي گردد كه تغييرات شگرف در گرايشها و رفتار هاي محلي و بين المللي پديد آيد. اين تغييرات قدم به قدم ما را به بكار گيري پايدار زمين و امنيت غذايي براي جمعيت در حال رشد جهان رهنمون مي سازد.
به اين ترتيب بيابانزدايي به معناي واقعي تنها بخشي از هدفي به مراتب عظيمتر است و آن عبارتست از توسعه پايدار كشورهاي متاثر از خشكسالي و پيشروي بيابانها.
تجارب ايران در امر بيابان زدايي
ميانگين سالانه ريزش باران در بيابانهاي ايران كمتر از 50 ميليمتر مي باشد اين در حاليست كه همين ميزان در مورد كل كشور به 320 ميليمتر در سال بالغ مي شود. بيابانها و مناطق بياباني بر روي هم 34 ميليون هكتار از اراضي ايران را به خود اختصاص مي دهند و 12 ميليون هكتار نيز ماسه اي بوده و يا از شن و ريگ روان پوشيده شده است.
عليرغم اينكه عوامل زيست محيطي، تغييرات آب و هوايي و كمبود بارش كافي نقشي به سزا در فروسايي زمين و پيشروي بيابانها دارند، در برخي از موارد فعاليتهاي انساني را نيز بايد در زمره اين گروه قرار داد. فرآيندهاي فروسايي زمين و پيشروي بيابانها در ايران در دهه هاي اخير به دليل عوامل ذيل تسريع گرديده است:
الف. جمعيت ايران در ظرف 20 سال گذشته دو برابر شده است. در همين راستا نياز به محصولات كشاورزي و فرآورده هاي روستايي مردم را مجبور به استفاده از زمين نموده است تابدون توجه به پتانسيل و ميزان حاصلخيزي جنگلها ومراتع آنها را به زمينهاي زراعي تبديل نمايند.
ب. چراي بيش از حد دامها در مراتع و استفاده بي رويه از اين مناطق بسيار شايع است .
پ. استفاده بي رويه از چوب درختان و گياهان براي مصارف خانگي نظير پخت و پز و سيستم حرارتي منازل به همراه استفا ده بي رويه از منابع آبي راه را بيشتر به سوي فروسائي زمين فراهم مي نمايد.
ت. آوارگان به دليل برطرف كردن نيازهاي خود در زمينه هاي تامين سوخت، كشاورزي و پرورش گياهان در فروسايي حدود 2/1 ميليون هكتار از منابع طبيعي سهيم بوده اند.
خط مشي ها و برنامه هاي دولت جمهوري اسلامي ايران در احيا و گسترش منابع طبيعي قابل بازيافت با توجه ويژه نسبت به كنترل پيشروي بيابانها به شرح ذيل مي باشد:
١. بكارگيري رسانه هاي ارتباط جمعي و ساير رسانه ها به منظور افزايش آگاهي عموم پيرامون اهميت منابع طبيعي قابل بازيافت و خطرات ناشي از پيشروي بيابانها.
٢. تسريع روند توسعه اقتصادي ـ اجتماعي در مناطق روستايي به منظور جلوگيري از مهاجرت كشاورزان و دامداران به شهرهاي بزرگ و مراكز شهري.
٣.حفاظت از محيط زيست و برقراري ثبات در آن.
٤. احيا و بازيافت زمينهاي فروسائي شده.
۵.توسعه صنعتي با بكارگيري فناوري سازگار با محيط زيست .
٦. سياستهاي فعال در زمينه جمعيت شناختي كه موجب كاهش ميزان آهنگ رشد از17/3 % به 7/2 % گرديده است .
٧. تثبيت ريگهاي روان به منظور كاهش تاثيرات منفي بر زمينهاي زراعي، مناطق مسكوني، مناطق سوق الجيشي، جاده ها و ساير تاسيسات زير بنايي كه از نظر اقتصادي ارزشمند تلقي مي شوند.
٨. تشويق مشاركتهاي مردمي در مراحل تصميم گيري و اجراي برنامه ها ي مربوطه.
حركت شنهاي روان به منزله نوعي از پيشروي بيابانها تلقي مي شود كه خطري بزرگ را متوجه ايران مي نمايد. خسارات ناشي از پيشروي ريگهاي روان هر ساله رو به تزايد گذارده است. نخستين اقدام جدي در زمينه كنترل ريگهاي روان در سال 1965 ميلادي (برابر با سال 1344 هجري شمسي) در مورد 100 هكتار از اراضي به مورد اجرا گذارده شد. امروزه چنين تلاشهايي آنقدر به لحاظ دامنه و ابعاد توسعه يافته است كه پروژه هاي تثبيت ريگهاي روان و برنامه هاي بيابانزدايي سالانه حدود يك ميليون هكتار از اراضي را در بر مي گيرد.
اقدامات مبتكرانه در خصوص تثبيت شنها و ريگها ي روان شامل مراحل و روشهاي بيولوژيكي، مكانيكي و شيميايي است و فعاليتهايي نظير كاشت نهال، بذر افشاني محصور سازي اراضي و استفاده از نفت خام به منظور محافظت از ريشه هاي گياهان را در بر ميگيرد. تاكنون بيش از 4 ميليون هكتار از مناطق بياباني و باير ايران احيا شده اند. در اين ارتباط يكي از عمده ترين اين تلاشها برنامه اجرايي ملي است كه در سال 1992 آغاز گرديد. دست اندركاران اين برنامه در نظر دارند تثبيت ريگهاي روان و بيابانزدايي 10 ميليون هكتار از اراضي فروسايي شده را عملي سازند. فعاليتهاي ايرانيان در مدت 28 سال در زمينه تثبيت شن و ريگ روان و بيابانزدايي مجموعه ارزشمندي از تجارب و تخصصهاي تكنيكي را به دست مي دهد.
بيابانزدايي مساله اي جهاني بوده و تنها به مناطق جغرافيايي خاص محدود نمي باشد. در عين حال جمهوري اسلامي ايران فعالانه با كشورهاي متاثر از اين فرآيند و آژانسهاي علاقمند به همكاريهاي دو جانبه، همكاري نموده است. اين خود نشان دهنده تعهدات ايران در زمينه هاي مذكور و نيز در زمينه ائتلاف جهاني عليه فروسائي زيست محيطي بالاخص بيابانزدايي مي باشد.
برخي از فعاليتهاي بين المللي در اين زمينه كه توسط جمهوري اسلامي ايران صورت گرفته است شامل برگزاري كنفرانسهاي بين المللي، ميزباني جلسات منطقه اي در راستاي همكاري با اسكاپ (ESCAP)، برنامه محيط زيست سازمان ملل متحد (UNEP)، فائو (سازمان خواروبار و كشاورزي ملل متحد (FAO)، همكاري سه جانبه (ايران، كميسارياي عالي پناهندگان سازمان ملل متحد(UNHCR) و صندوق بين المللي توسعه كشاورزي (IFAD) به منظور احياي مناطق بياباني شده از طريق اسكان آوارگان افغاني مي باشد.
در خاتمه شايان ذكر است، برنامه ريزي به منظور تاسيس اداره پروژه ها در خصوص كنترل پيشروي بيابانها با حمايت مالي اسكاپ و برنامه محيط زيست در جمهوري اسلامي ايران در مراحل پاياني مي باشد.
همانگونه كه پيشتر نيز مطرح گرديد تلاشهاي دراز مدت در جهت كنترل پيشروي بيابانها، و نيز تثبيت شن و ريگ روان تجارب و تخصصهاي ارزشمندي را عايد ايران ساخته است كه ما مايليم آنها را در اختيار كشورهايي كه داراي شرايط مشابه هستند قرار دهيم. در مقابل ما نيز به بعد جهاني اين تلاشها واقفيم و درصدد همكاريهاي مثمر ثمر با دولتها، سازمانها و موسساتي هستيم كه در زمينه كنترل پيشروي بيابانها و تثبيت شن و ريگ روان بتوانند موجب غناي تجارب و تخصصهاي مربوطه شوند.
پي نوشت :
http://www2.irna.ir
http://www.cloudysky.ir
