اعتدال اطلاعاتی

مقدمه

عدالت مفهومی است که از دیرباز در اندیشه آدمی نقش بسته و انسان تلاش خود را برای پیاده‌سازی و اجرای آن به کار گرفت، تا جامعه‌ای عاری از ستم را برپا سازد. اما نخستین نزاع بین ‌هابیل و قابیل، اندیشه عدالت را به معنای رسیدن به حق و دفاع از حقیقت با چالش جدی مواجه ساخت. با گذشت زمان این اندیشه بدون داشتن چهارچوب نظری در روابط بین انسان‌ها مطرح بود تا اینکه با تشکیل اولین گروه‌های انسانی در قالب قبیله و بعدها حکومت، سازوکارهای اجرایی برای آن تعریف شد.
غرب باوران کلاسیک در قرون وسطی اندیشه عدالت طلبی را امری الهی دانسته و بدون ارایه تقسیری از حدود و ثغور آن و چگونگی ترسیم خط عدالت‌خواهی آن را امری طبیعی تلقی می‌کردند. در عصر روشنفکری عدالت مبتنی بر اندیشه لیبرالیسم بر محور قانون‌گرایی و آزادی طلبی قرار گرفت. منازعات گفتاری بین اندیشمندان غربی منجر به افزایش تنش‌های فکری در حوزه عدالت طلبی و چگونگی پیاده‌سازی آن شد که اوج آن در قرن بیستم و اندیشه افرادی مانند «نوزیک» و «هایک» به نوعی ظهور اندیشه نئولیبرالیستی شد. در حاکمیت اسلامی رعایت عدالت به واسطه اثرگذاری در افزایش اطمینان توده از سامانه اطلاعاتی و در نهایت حمایت مردمی از نظام، ضامن بقای حکومت اسلامی است. در حالی که اندیشمندان غربی آزادی را مقدم بر عدالت دانسته و تفسیر از آن را در این چهارچوب تعریف می‌کردند (nozik: 1971:87). متفکرین اسلامی مبتنی بر آموزه‌های دینی عدالت را در قرآن و سنت و سیره پیامبر اسلام جستجو کرده و تفسیری متفاوت از اندیشمندان غربی ارایه نمودند که اعتدال نقطه کانونی آن را تشکیل می‌داد. این نظر در اندیشه متفکرانی مانند شیخ مفید، فارابی در سده‌های گذشته و سپس امام (رحمه الله) و آیت‌الله خامنه‌ای در سده‌های اخیر طرح شد که محور نظر همه آن‌ها بر رعایت حد وسطیت و میانه‌روی به معنای اعتدال است.
با تشکیل حکومت اسلامی در ایران پس از انقلاب اسلامی، موضوع عدالت به عنوان یکی از ارکان نظام ج. ا. ا در قانون اساسی، در همه امور مورد توجه قرار گرفت و تلاش برای اجرایی کردن آن در جامعه کانون توجهات را به خود جلب کرد. با این وجود اختلاف نظرهایی برای پیاده‌سازی عدالت پدید آمد که در برخی موارد سبب بروز تفسیری از عدالت شد که به نظر می‌رسد بیشتر ناشی از نگرش افراد به مکاتب مورد علاقه خود بوده است. به هر حال به نظر می‌رسد راه خروج از این تنش‌ها و تشخیص درست از موضوع عدالت با توجه به حاکمیت اسلامی، تنها در پرتو خط ولایت فقیه به عنوان بالاترین مرجع تصمیم‌گیری در نظام اسلامی است که این مهم در مقاله کنونی به واسطه اهمیت مأموریت سامانه‌های اطلاعاتی مورد توجه قرار گرفته است.

یبان مسئله

عدالت گمشده جامعه بشری است. این مهم در جامعه ایران نیز به عنوان یک دغدغه مانند دیگر جوامع یکی از بحث‌های مناقشه‌انگیزی بوده که بیشتر بعد از انقلاب مشروطه در بین جریان‌های سیاسی و مکاتب وابسته به آن نمود یافته که این روند تا انقلاب اسلامی و حتی بعد از آن نیز ادامه داشته است. در نوشته‌ها و آراء اندیشمندان و صاحب‌نظران، موضوع عدالت همواره برجستگی خاصی داشته است. برخی از مهم‌ترین این برجستگی‌ها در بین رهبران سیاسی، اجرای عدل و مساوات در جامعه، در بین رهبران جریان‌های سیاسی، مبارزه با خفقان و استبداد حاکمیت، در بین مدیران سازمانی، رعایت انصاف در برخورد با کارکنان، در بین متفکران اقتصادی - سیاسی، کاهش فاصله طبقاتی توده بوده است.
بررسی این که مسئله عدالت، دغدغه راستین کدام یک از این متفکرین بوده، بیشتر به اندیشه غالب در مکتب مورد علاقه این افراد است. متفکران ناسیونالیسم استقلال‌طلبی و ملی‌گرایی، متفکران لیبرالیسم شعار قانون‌گرایی و آزادی، متفکران اسلامی دفاع از حقوق مستضعفین، سوسیالیسم مساوات و برابری را مدنظر قرار داده‌اند. به هر حال با گذشت زمان هنوز نسخه آماده‌ای برای مسئله عدالت پیدا نشده و همچنان در نظر و عمل مغفول مانده و ابهامات، نارسایی‌ها و نبود مصادیق و چارچوب عدالت از جمله جزیی بودن یا کلی بودن، طبیعی بودن یا اعتباری بودن، فردی بودن یا جمعی بودن و عقلی بودن یا احساسی بودن همچنان مهم‌ترین گره مسئله عدالت و گمشده جامعه انسانی و از جمله جامعه ایران اسلامی است.
با وجود این همه ابهام، تلاش برای استقرار عدالت در لابه‌های اقدامات هر کدام از مکاتب به وضوح به چشم می‌خورد و هر یک چهارچوبی را بسان روش برای رسیدن به عدالت دنبال می‌کنند. در حالی که لیبرالیسم آزادی و اصالت نفع را مقدم بر عدالت می‌داند، اسلام عدالت را مبتنی بر آموزه‌های دینی مقدم بر آزادی می‌داند. بر همین اساس ساختار فرهنگی حاکم بر غرب متناسب با اندیشه لیبرالیسم، تعریف شده و سازمان‌های وابسته به غرب و از جمله سازمان‌های اطلاعاتی غربی در پی اصالت نفع؛ عدالت را در حاشیه قرار داده و ارزش‌های انسانی را در همین چهارچوب دنبال می‌کنند، در حالی که این مهم در حاکمیت اسلامی جایگاهی ندارد. نظام ج. ا. ا به عنوان مصداق حکومت اسلامی که در رأس آن ولی فقیه قرار دارد، در تلاش برای استقرار عدالت، چهارچوب قوانین دینی و اسلامی مبتنی بر آموزه‌های قرآنی را در لایه‌های ساختاری حاکمیت مدنظر قرار داد که از جمله این لایه‌ها، سامانه‌های اطلاعاتی است. سازمان‌های اطلاعاتی به دلیل کار ویژه خاص خود در حوزه امنیت، در مقام مقایسه با دیگر سازمان‌ها از حساسیت بالایی برخوردار بوده و به لحاظ نوع مأموریت و اهداف خود در ردیف یکی از مهم‌ترین نهادهای قدرتی نظام ج. ا. ا مورد توجه هستند. از این رو به نظر می‌رسد در حوزه مأموریت سازمان اطلاعاتی پرتو افکندن به چرایی توجه به مسئله عدالت و توجه به آسیب‌شناسی ناشی از بی‌توجهی به آن در اقدام اطلاعاتی مسئله بسیار مهمی است. دغدغه اصلی این مقاله نیز بررسی این مسئله است که برای کشف آن اندیشه رهبر معظم انقلاب اسلامی پیرامون رعایت عدالت در حوزه اقدامات اطلاعاتی به عنوان خط قرمز اقدامات اطلاعاتی مورد توجه قرار گرفته و تلاش خواهد شد تا چهارچوب روشی کار در اجرای اقدامات اطلاعاتی مبتنی بر منویات معظم له مورد بررسی قرار گیرد.

اهمیت و ضرورت مسئله

اهمیت

وظیفه اصلی سازمان اطلاعاتی ایجاد امنیت برای شهروندان و تأمین امنیت ملی کشور در چهارچوب قوانین اسلامی، قانون اساسی و سیاست‌های ابلاغی عالی‌ترین مقام کشور است. تلاش این سازمان‌ها در صورت قرار گرفتن در مسیر درست می‌تواند ساختار امنیتی نظام را استحکام بخشیده و منجر به افزایش ضریب امنیتی حاکمیت در برابر هرگونه اقدام احتمالی ضد امنیتی باشد. اقدامات سازمان‌های اطلاعاتی با توجه به نوع نظام حاکم از تفاوتی ماهوی با یکدیگر برخوردار است. این مهم در غرب بر اصول لیبرالیسم و سوسیالیسم و مبتنی بر آموزه‌های غربی قرار دارد. نظام‌های حکومتی در کشورهای غربی بر این اساس روند حرکت خود را در چهارچوب تعریف شده غربی دنبال کرده و اندیشه متفکران غربی را در روند دستیابی به اهداف خود دنبال می‌کنند. اما عدالت در سازمان‌های اطلاعاتی نظام ج. ا. ا با توجه به اصول و ارزش‌های تعریف شده در آموزه‌های اسلامی و مبتنی بر تفکرات و اندیشه‌های دینی و با الهام از اندیشه‌های تعریف شده در آموزه‌های اسلامی و مبتنی بر تفکرات و اندیشه‌های دینی و با الهام از اندیشه‌های ولی فقیه و رهبری انقلاب دنبال می‌‌شود. در حاکمیت اسلامی رعایت عدالت به واسطه اثرگذاری در افزایش اطمینان توده از سامانه اطلاعاتی و در نهایت حمایت مردمی از نظام، ضامن بقای حکومت اسلامی است. از این رو توجه به اجرای صحیح، و منطقی مأموریت مبتنی بر اصل عدالت می‌تواند مقوم‌بخش حاکمیت اسلامی و در نهایت اجرای حدود الهی باشد.

ضرورت

مهم‌ترین آسیب‌های ناشی از اقدامات اطلاعاتی در چهار محور رفتاری، کارکردی، ساختاری، فراساختاری شکل می‌گیرد. این چهار مورد در صورت بی‌توجهی می‌تواند سامانه امنیتی را با چالش جدی مواجه ساخته و امنیت حاکمیت را با خطر مواجه سازد. اگرچه هرکدام از این آسیب‌ها در جای خود از اهمیت بالایی برخوردار است، اما به نظر می‌رسد آسیب رفتاری که ناشی از تفریط و افراط در اقدامات و مربوط به برداشت‌های ذهنی نیروهای اطلاعاتی است، بیشتر از دیگر موارد سامانه امنیتی را با مشکل جدی ناشی از خودسری و برداشت‌های سطحی مواجه می‌سازد. به همین دلیل شایسته است موضوع رعایت عدالت در برخورد با مسائل اطلاعاتی و به ویژه با افراد مظنون در چهارچوب قوانین شرعی و قانونی حکومت اسلامی و مبتنی بر رهنمودهای ولی فقیه انجام شود تا شائبه هرگونه ذهنیت منفی علیه سامانه اطلاعاتی را در سپهر عمومی جامعه حذف و اعتماد بخشی را تقویت نماید.
با توجه به موارد بالا، مهم‌ترین پرسشی که این تحقیق تلاش به پاسخ‌گویی به آن را دارد عبارت است از: اندیشه رهبر انقلاب اسلامی در اجرای اقدامات اطلاعاتی بر کدام اصل اسلامی تأکید دارد؟ برای پاسخ به پرسش، فرض شده است که اندیشه رهبر انقلاب اسلامی در اجرای اقدامات اطلاعاتی مبتنی بر اصل عدالت و نقطه کانونی آن رعایت اعتدال در اقدامات اطلاعاتی است.
روش پژوهش کتابخانه‌ای و اسنادی است و روش گردآوری اطلاعات فیش‌برداری و تجزیه و تحلیل اطلاعات به صورت تحلیل محتوا مبتنی بر اظهارات رهبر انقلاب اسلامی در جمع کارکنان اطلاعاتی است.
در مورد پیشینه پژوهش تاکنون مطلبی به رشته تحریر درنیامده و به منبعی که مستقیم به موضوع عدالت در اجرای اقدامات اطلاعاتی پرداخته باشد، برخورد نشده است، با این حال منابع ارزشمندی در مورد عدالت و چهارچوب روشی آن از سوی صاحب‌نظران و متفکران بزرگ اسلامی در سده اخیر همچون امام (رحمه الله)، شهید مطهری و شهید صدر بیان شده که به برخی از موارد آن در این مقاله پرداخته خواهد شد. در مورد چگونگی اجرای اقدامات اطلاعاتی و رسیدن به اهداف امنیتی نیز کتاب‌ها و مقالات متعددی به رشته تحریر درآمده، اما مقاله و یا کتابی درباره رعایت اصل اعتدال در اجرای اقدامات اطلاعاتی مبتنی بر اندیشه رهبری به دست نیامد. مهم‌ترین موضوعی که در حوزه عدالت در این مقاله مورد توجه قرار گرفته نقطه نظرات رهبری انقلاب اسلامی جمع فرهیختگان نظام ج. ا. ا در نشست هم‌اندیشی راهبردی در سال 1391 و در ادامه سخنان ایشان در جمع کارکنان سازمانهای اطلاعاتی نظام ج. ا. ا در مناسبت‌های مختلف بوده است.

مفهوم عدل و عدالت

«عدل» از نظر لغوی به معنای «مساوات» و «برابری» و مترادفاتی مانند «مثل» و «فدیه» برای آن گفته شده است. واژه عدالت برای نخستین بار در اندیشه‌های یونانی معنا شده و معادل dike به معنای راه و جاده است. در زبان فارسی به حق و عدالت و در زبان انگلیسی به right و justice ترجمه شده است (ناظر زاده کرمانی، 1376، ص: 306). عدالت در لغت‌نامه دهخدا دادگری کردن آمده است (دهخدا، 1378، ص: 764).
از نظر قرآن، «عدالت» اصل و مبدأ هستی بوده و خلقت بر پایه عدالت صورت گرفته است. «وَتَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ صِدْقًا وَعَدْلًا لَا مُبَدِّلَ لِکَلِمَاتِهِ» (انعام: 115). از این رو والاترین هدف خلقت جهان و بشریت، رسیدن به عدالت و تحقق آن در جامعه و نفوس انسان‌ها معرفی شده است تا انسان‌ها برای عدل و قسط قیام کنند، «لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ» (حدید: 25). عدالت در نگاه قرآنی، ارزش ذاتی و نفس الأمری داشته و امنیت امور بدان وابسته است (جمشیدی، 1380، ص 121).
در نگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، عدالت معیار تمام امور جمعی و فردی، معنوی و مادی، جسمانی و روحانی، سیاسی و غیر سیاسی است این که فرمودند: «العدل جُنةٌ واقیة و جنةٌ باقیةٌ» به این معنا که عدل سپری نگه دارنده و بهشتی پایدار است، نشان از اهمیت عدالت ورزیدن از نگاه ایشان است که امام علی (علیه السلام) با اشاره به این مهم در خصوص رفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: «سیرته القصد و ستّته الرشد و کلامه الفضل و حکمه العدل» (نهج‌البلاغه، 1367، ح 94، ص: 46). سیره و مشی ایشان میانه‌روی و اعتدال است و سنتش تکامل و شکوفایی، گفتارش جداکننده حق از باطل و فرمان و فرمانروایی‌اش عدالت. به همین دلیل در قرآن پیرامون خصلت رفتاری پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است: «وَمَا ینْطِقُ عَنِ الْهَوَى» (نجم: 3)؛ او هرگز از روی هوا و هوس سخن نمی‌گوید. از این رو خداوند در مورد مأموریت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با اشاره به آیه «وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَینَکُمُ» (شوری: 15)؛ من مأمورم تا در میان شما عدل و قسط را اجرا کنم، اجرای عدالت را مهم‌ترین وظیفه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) برمی‌شمارد. بخشی از عدل از نگاه پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) مربوط حاکمان عادل است، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بیان می‌کند که محبوب‌ترین مردم نزد خدا و نزدیک‌ترین آن‌ها به خدا در روز قیامت رهبران و حاکمان عادل هستند (2) و در جای دیگر بهشتیان را سه دسته می‌شمارند که نخستین آن حاکمان عادل‌اند. (3) همچنین می‌فرماید: روز قیامت در سمت راست خدای بزرگ کرسی‌هایی از نور وجود دارد که عدالت ورزان و حاکمان عدالت بر آن‌ها جای دارند (4) درباره دسته دوم یعنی حاکمان ناعادل؛ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) خوارترین مردم را نزد خدا، کسی می‌داند که امور مسلمانان را در دست دارد ولی عدالت نمی‌ورزد (5). همچنین تصریح می‌کند که اگر کسی بر ده نفر یا بیشتر حکم براند و مدیریت کند، ولی به عدالت رفتار نکند با وضعیت بسیار سخت و در غل و زنجیرهای آتشین وارد قیامت می‌شود (6). همچنین اولین کسی که وارد جهنم می‌شود امیر قدرتمندی است که عدالت نورزیده است (مجلسی، 1403، ج 77، ص: 167) (7). امام علی (علیه السلام) معتقد است عدالت باعث برقراری تعادل اجتماعی و آرامش در بین اجزای جامعه و صنوف آن می‌شود. عدل، بنا به کتاب خدا و سنت نبوی، هر قشر و صنفی را در جایگاه ویژه و بایسته‌شان می‌نشاند. از سویی، وقتی هر چه و هر که در مکان بایسته خود قرار گیرد، لاجرم تعادل و توازن به جامعه باز می‌گردد و چنین جامعه‌ای متوازن می‌شود. آن اصلی که از نظر علی (علیه السلام) می‌تواند تعادل اجتماع را حفظ کند و همه را راضی نگه دارد و به پیکر و روح اجتماع سلامت و آرامش بدهد، عدالت است (مطهری، 1361، ص: 12).

عدالت در اندیشه برخی مکاتب فکری

عدالت به عنوان یکی از برترین ارزش‌های مطرح در مکاتب فکری - سیاسی در طول تاریخ زندگی بشری همواره مورد توجه مکاتب سیاسی قرار داشته و هر کدام با توجه به ایدئولوژی مکتب خود تلاش در تعریف از این واژه و ساماندهی کنش‌های خود را دارند. قبل از مدرنیته تنها اندیشمندان و متفکران مجاز به تعریف از عدالت بودند. از این رو، عدالت حقیقتی از پیش تعریف شده و غیرقابل گفتگو بود. اما در عصر مدرنیته و پس از آن در بستر عمومی و خرد جمعی قرار گرفت و به همین دلیل ماهیت از پیش تعریف شده‌ای ندارد (ساوه درودی، 1392، ص: 234). در شرایط کنونی در غرب عدالت بیشتر جنبه زمینی و بشری دارد و اساسی‌ترین عنصر آن توافق است که در سنت «هابزی» منفعت و در سنت «کانتی» مطالبات عقلی و اخلاقی و اراده عمومی تعریف شده است (kant: 1965: 37). بر روی هم، در سنت غرب هرگونه نظریه‌پردازی در مورد عدالت که از بستر عقل جمعی و عرصه عمومی نگذارد، عادلانه نیست (lake: 1969: 42). از این نظر نگاه غرب‌باوران به عدالت بیشتر سلبی است تا ایجابی. این نظر بیشتر در نظریه قرارداد اجتماعی لیبرالیست‌هایی مانند «هابز، لاک و روسو» دیده می‌شود و بسیاری از اندیشمندان بعدی در غرب نیز بر همین اساس به تعریف از عدالت پرداخته و با نگرش عقلی آن را دنبال کرده و فردگرایی را در کانون کنش‌های سیاسی خود قرار داده‌اند (barry: 1989: 117). این جریان ضمن اعتقاد به دولت حداقلی، تعهد به بی‌سویگی و عدم گرایش به مذهب را دنبال کرده و ارزش خیر و سعادت را نادیده گرفته و کنش‌های سیاسی و اجتماعی خود را بر این اساس ساماندهی کرده است.
در مقام پاسخ به نظریه فردمحوری لیبرالیسم، اندیشمندان سوسیالیسم در مخالفت با این تفکر آن را نوعی رواج بی‌عدالتی تفسیر کرده و در مخالفت با سرمایه‌داری و اخلاق غربی، مالکیت خصوصی را عامل بی‌عدالتی دانسته و ضمن تأکید بر مالکیت عمومی، دولت‌محوری را مدنظر قرار داده و با شعار هر کس به اندازه نیازش و هر کس به اندازه توانش، عدالت را نه در مبادله، بلکه در عدالت توزیعی مورد توجه قرار داده و اصالت جامعه را در برابر اصالت فرد دنبال می‌کنند (forst: 2002: 21). این جریان نیز کنش‌های سیاسی و اجتماعی خود را بر این اساس ساماندهی کرده و تلاش فردی را نادیده می‌گیرند.
در اسلام نگاه به عدالت همه حوزه‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را در بر می‌گیرد. در عین حال از نگاه شیعه عدالت اجتماعی به واسطه ربط وثیقی که با عدالت اقتصادی دارد، بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. در بعد عدالت سیاسی نیز به واسطه وظیفه‌ای که سلطان برای تأمین امنیت و رفاه دارد، برای آن اهمیت بسیاری قائل است. در عین حال ضمن اعتقاد به عدالت توازنی معتقد است، همه افراد باید از حق برابر در دستیابی به حاکمیت برخوردار باشند. بر روی هم، در اسلام عدالت امری جهان‌شمول و مطلق است، اما مصادیق و تعاریف سیال و متحولی دارد. بر این اساس اندیشمندان و متفکران اسلامی همانند دیگر مکاتب در تعریف از عدالت نگاه یکسانی نداشته و دارای گرایش‌های مختلفی هستند. با وجود این همه آن‌ها به نوعی بر رعایت اعتدال در عدالت تأکید دارند که به برخی از آن‌ها در جدول زیر اشاره شده است (ساوه درودی، 1392، ص: 321):
عدالت از نظر برخی اندیشمندان اسلامی

فارابی	عدالت، حق، سعادت، فضیلت، شایستگی و نوعی وسطیت، اعتدال و تناسب است.	عدالت در اندیشه اندیشمندان مسلمان مقدم بر آزادی است و آزادی از مصادیق عدالت است؛ چون عدالت یعنی قرار گرفتن هر چیزی در جای واقعی خود و حق هر کس را به او دادن و آزادی یعنی قدرت را به مردم دادن و رهبری حکومت در جای خود بودن. اعطای حق، تأکید بر اخلاقی بودن عدالت
ابن سینا	عدالت، تقسیم کار اجتماعی، فضیلت و شایستگی است.
خواجه نصیر	عدالت، مساوات، فضیلت، شایستگی، حکمت، شجاعت و عفت است.
خواجه نظام	عدالت، اهلیت و استحقاق، راست‌گرایی، فضیلت و میانه‌روی است.
نائینی	عدالت، مساوات، قانون‌گذاری و اعتدال است.
امام (رحمه‌الله)	عدالت، اعتدال در همه حوزه های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است.
طباطبایی	عدالت، رعایت حد وسط و اعتدال است.
آیت‌الله خامنه‌ای	عدالت اجتماعی محور عدالت‌هاست.
مطهری	عدالت در سلسله عمل احکام فقهی بر محور تعادل قرار دارد.

براساس نظر این متفکران رایج‌ترین تعریف از عدالت اعطای حق هر کس به اندازه شایستگی (کل ذی حق حقه) و قرار گرفتن هر چیز در جایگاه واقعی خود (وضع کل شیء فی موضعه) تعریف شده و راه رسیدن به این دو محور مبتنی بر معنویت‌گرایی و از طریق آموزه‌های دینی و اسلامی امکان‌پذیر است. شهید مطهری در تفسیر از عدالت ابتدا به 4 تعریفِ موزون بودن، تساوی، رعایت حقوق و رعایت قابلیت‌ها پرداخته و از این میان با تأکید بیشتر بر رعایت حقوق (مطهری، 1372، ص 317) معتقد بود عدالت، عبارت است از این که آن استحقاق و آن حقّی که هر بشری به موجب خلقت خودش و به موجب کار و فعالیت خودش به دست آورده است، به او داده شود. ایشان معتقد است نقطه مقابل آن ظلم است که آنچه را که فرد استحقاق دارد به او ندهند و از او بگیرند و نقطه مقابل دیگر تبعیض است که دو فرد که در شرایط مساوی قرار دارند، یک موهبتی را از یکی دریغ بدارند و از دیگری دریغ ندارند (مطهری، 1388، ص: 198).

عدالت در اندیشه رهبر انقلاب اسلامی

توجه و رویکرد رهبر انقلاب اسلامی به موضوع عدالت به عنوان قافله‌سالار و رهبر نظام ج. ا. ا منطبق بر نظرات امام (رحمةالله علیه) و الگوبرداری از زبان قرآن بوده و در پیروی از اندیشه‌های بنیان‌گذار انقلاب اسلامی توجه ویژه‌ای به مسئله عدالت داشته است. در حالی که بیشتر متفکران حوزه‌ی عدالت‌پژوهی کم و بیش بر جنبه‌ی نظری بحث متمرکز شده و کمتر سخن از عدالت در حوزه عملی دارند، نگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی به عدالت به عنوان یک مفهوم ارزشی در نزد مصلحان اجتماعی و متفکران و مردمان محروم و مستضعف از منزلت خاصی در هر دو بخش نظری و عملی برخوردار است. در بخش نظری مفهوم عدالت و تعاریف و اقسام آن و بحث در تعیین اصول عدالت و در بخش عملی برنامه‌ها و شاخص‌های عدالت در حوزه‌های مختلف جامعه از جمله قانون‌گذاری و قضاوت و اقتصاد، نظام آموزشی و بهداشت و درمان در اندیشه‌های رهبری ملموس و قابل مشاهده است.
به اعتقاد ایشان تحسین عدالت و عشق ورزیدن به آن و سخن گفتن فلسفی درباره‌ی آن کافی نیست، بلکه همت اصلی باید معطوف به پی‌ریزی مناسبات اجتماعی در عرصه‌های مختلف حیات جمعی بر مبنای عدالت باشد (خامنه‌ای: 13/ 3 /70). در همین رابطه ایشان در نشست هم‌اندیشی راهبردی در سال 1391، عدالت را دغدغه همیشگی بشر دانسته و با اشاره به ورود متفکران و اندیشمندان تاریخ بشر در مبحث عدالت، نقش ادیان الهی در این مقوله، را بی‌نظیر و استثنایی می‌دانند. مقام معظم فرماندهی کل قوا در تبیین بیشتر تفاوت عدالت در «نگاه ادیان و مکاتب بشری» و با اشاره به این که انبیاء افزون بر تبیین عدالت، برای تحقق آن، در عمل با طاغوت‌ها و ستمگران وارد پیکار می‌شدند و در معارضه ظالم و مظلوم، همیشه در جبهه مظلومان بوده‌اند، اما نظریه‌پردازان فقط در حد حرف و کلام به «عدالت» پرداخته‌اند، معتقد هستند، ادیان الهی در نگاه به مبدأ خلقت هستی و بشر در مسیر حرکت تاریخی ملت‌ها و در تبیین پایان این مسیر یعنی معاد، همواره بر عنصر عدالت تأکید کرده‌اند که این مسئله‌ای استثنایی و بی‌نظیر است. رهبر انقلاب اسلامی همانند دیگر متفکران اسلامی با تأکید بر اصل اعتدال در اجرای عدالت، آن را یکی از مهم‌ترین راه‌کارهای اثرگذار در رفع محرومیت و تأمین نیازمندی‌های قشر محروم جامعه می‌دانند. ایشان در باب اهمیت اصل اعتدال، توجه به آن را در همه امور و حتی در برنامه‌ریزی‌ها مورد توجه قرار داده و با اشاره به اهمیت آن در اسلام در تفسیر از تعادل، آن را رعایت عدالت محض میان افراد بشر حتی در میان جنس زن و جنس مرد و برابری در حقوق دانسته (30/7/76) و معتقد است: در بنای یک جامعه، عدالت از همه چیز مهم‌تر است و عدالت به معنای عدم تبعیض در حقوق و حدود و احکام است (22/12/68). حضرت آیت‌الله خامنه‌ای برخلاف نظرات لیبرال‌ها ضمن تأکید بر اعتدال، قرار دادن عدل در جای خود را از مصادیق اجرای عدالت دانسته و آن را برای حاکمان جامعه ضروری و لازم می‌داند. ایشان با اشاره به این که یکی از پایه‌های ایمان عدل بوده و معنای لغوی آن هم یعنی میانه است می‌فرمایند: اعتدال هم که می‌گویند، از این واژه است؛ یعنی در جای خود، بدون افراط و بدون تفریط؛ بدون چپ‌روی و بدون راست‌روی. این هم که می‌گویند عدل یعنی قرار دادن هر چیزی در جای خود، به خاطر همین است. یعنی وقتی هر چیز در جای خود قرار گرفت، همان تعادلی که در نظام طبیعت بر مبنای عدل و حق آفریده شده، به وجود می‌آید. در رفتار عدل لازم است. برای حکمران، عدل لازم است. در موضع‌گیری، عدل لازم است. در اظهار محبت و نفرت، عدل لازم است. قرآن فرموده است: «وَلَا یجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا». دشمنی با کسی موجب نشود که شما درباره او از عدالت کناره بگیرید و عدالت را رعایت نکنید؛ «اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى». بنابراین عدل هم یکی از پایه‌های ایمان است. اگر عدل بود، ایمان می‌ماند (20/8/83). در کلام رهبر انقلاب اسلامی عدل و مساوات مبتنی بر اندیشه‌های فقهی به معنای دو مفهوم جداگانه از هم تفسیر شده و با تأکید بر تعریف عدالت به معنای هر چیز در جای خود معتقد به دوگانه بودن معنای این دو بوده و می‌فرماید: عدالت، غیر از مساوات است؛ اشتباه نشود. گاهی مساوات، ظلم است. عدالت، یعنی هر چیزی را به جای خود گذاشتن و به هر کسی حق او را دادن (18/2/77). اگر عدالت نباشد، در حقیقت هیچ کاری انجام نشده است (30/3/71). مقام معظم فرماندهی کل قوا در بیانات چندی با تأکید بر این که تحقق عدالت نیازمند بسط اعتقاد به مبدأ و معاد و معنویت در سطح جامعه است و تا این اعتقادات در میان آحاد جامعه دامن‌گستر نشود، عدالت اجتماعی واقعی و مورد نظر اسلام پیاده نمی‌شود (خامنه‌ای 27/2/1390) بر لزوم برخورداری مسئولان دولتی و مجریان عدالت اجتماعی از معنویت و عقلانیت تأکید و در این باره می‌گوید: در عدالت، هم عقلانیت باید مورد توجه باشد، هم معنویت. اگر معنویت با عدالت همراه نباشد، عدالت می‌شود یک شعار توخالی، خیلی‌ها حرف عدالت را می‌زنند. اما چون معنویت و آنگاه معنوی نیست، بیشتر جنبه‌ی سیاسی و شکلی پیدا می‌کند. دوم عقلانیت، اگر عقلانیت در عدالت نباشد گاهی اوقات عدالت به ضد خودش تبدیل می‌شود... در عدالت، عقلانیت شرط اول است (خامنه‌ای 8/6/88).
برخی از مؤلفه‌ها و شاخص‌های عدالت از نظر آیت‌الله خامنه‌ای

اساس عدالت	مفهوم عدالت	مؤلفه‌ها	شاخص	چگونگی اجرا	موانع	نتیجه اجرا
رکن توحید هدف انبیاء صفت خدا	وضع کل شی فی موضعه اعطاء کل ذی حق حقه فضیلت برابری مساوات	مبدأ معاد معنویت عقلانیت ایمان	اعتدال توازن انصاف مساوات استحقاق قانون توسعه رفاه اخلاق	استفاده از تجارب عقلانی تدبیر واندیشه نخبگان استفاده یکسان از خیرات امنیت قضایی هدفمند واگذاری امکانات برابری در فرصت‌ها برنامه‌ریزی مبتنی بر دین	ریاکاری دروغ اغراق ظاهرسازی سود ظالمین سود قانون‌شکنان محرومیت نادانی جدایی عقلانیت از معنویت	رشد انسان رسیدن به کمالات رسیدن به مقامات رفاه و توسعه حذف فاصله طبقاتی جغرافیایی جمع بساط ظالمین فقرزدایی احترام به حقوق دیگران

 

عدالت در اندیشه اطلاعاتی رهبر انقلاب اسلامی

بومی‌سازی اندیشه عدالت‌طلبی و چگونگی آن در سازمان‌های اطلاعاتی اقدامی ضروری است که این مهم با عنایت به فرموده‌های مقام معظم رهبری شایسته توجه است. یکی از مهم‌ترین منویات و اوامری که از مقام معظم فرماندهی کل قوا پیرامون رعایت عدالت در انجام کار اطلاعاتی آمده، چنین است:
"دقت کنید این ظرافت کار شماست، نه آسان‌گیری به معنای غفلت و نه سخت‌گیری به معنای قساوت و ظلم دقت کنید در کار شما نباید هیچ ظلمی صورت بگیرد." برای بررسی این موضوع تحلیل محتوایی فرموده‌های ایشان می‌تواند چراغ راهی برای سامانه اطلاعاتی نظام ج. ا. ا و کارکنان آن قرار گیرد. در این تحلیل چند نکته اساسی و مهم قابل استخراج و بررسی است:
1- «این ظرافت کار شماست» ظرافت به معنای ظریف بودن در فرهنگ لغت زیرک و نکته‌سنج تعریف شده و از دقت‌ نظر می‌آید (عمید، 1390، ص: 1685). تأکید رهبری بر این مهم به معنای آن است که کار اطلاعاتی نیازمند هوشمندی و زیرکی بوده و همان عقلانیتی است که به عنوان شرط اول عدالت مد نظر رهبری قرار داشته و عدم رعایت آن عین بی‌عدالتی است. به همین دلیل تشخیص سره از ناسره باید مبتنی بر عقلانیت مورد توجه قرار گرفته و در اولویت کار اطلاعاتی باشد. اگر مأموریت سازمان اطلاعاتی برقراری امنیت در جامعه و نظام اسلامی باشد- که این‌گونه است - می‌توان گفت این مهم جز از راه عقلانیت که محصول آن ظرافت و دقت نظر است به دست نمی‌آید. از این رو، می‌توان گفت ظرافت در کار اطلاعاتی زمانی حاصل می‌شود که مبتنی بر عقلانیت باشد. این که رهبری می‌فرماید: "هوشمندی‌تان را به کار گیرید، ابتکار به خرج دهید» در واقع به کارگیری عقلانیت در رعایت عدالت است."
2- دومین بخش از فرموده‌های رهبر معظم انقلاب اسلامی «نه آسان‌گیری به معنای غفلت» نقطه کانونی عدالت را تشکیل می‌دهد که همان رعایت اصل اعتدال است. آسان‌گیری به معنای سهل‌انگاری و تکمیل کننده واژه غفلت است. غفلت در فرهنگ لغت بی‌خبری، سهو و اهمال توصیف شده است (عمید، 1390، ص: 1772). این مهم یکی از مهم‌ترین آفات کار اطلاعاتی یعنی خوش‌خیالی و ظن مثبت به همه مسائل را رد کرده و بر بصیرت در کار اطلاعاتی تأکید دارد. راه گذر از این آفت مهم برای عنصر اطلاعاتی شناخت بایسته و بسنده از دشمن و کسب اطلاعات لازم از حوزه حریف و باز هم به کارگیری عقلانیت است. اساس کار اطلاعاتی و تلاش دشمن برای جمع‌آوری اطلاعات مبتنی بر فریب و نیرنگ قرار داشته و در این مسیر با به کارگیری انواع ترفندها محور اقدامات خود را برای کسب اطلاعات از حوزه خودی قرار داده است. راه مقابله با این حرکت، داشتن معرفت به معنای شناخت از دشمن است که این مهم نیز از طریق عقلانیت به عنوان شرط اول عدالت مبتنی بر اندیشه رهبری است. در جمله نه «آسان‌گیری به معنای غفلت» کوتاهی و خوش‌خیالی نسبت به عملکرد حریف ناشی از نداشتن شناخت است و مستند به تعریفی که از واژه غفلت بیان شده می‌توان مدعی شد نادانی ناشی از بی‌بصیرتی و سردرگمی ناشی از کوتاه نگری نسبت به عملکرد دشمن، در واقع ناشی از کنار گذاشتن عقلانیت است. بی‌توجهی به عقلانیت به عنوان شرط اول عدالت، آغاز انحراف از مسیر اطلاعاتی و ظهور برداشت‌های سطحی در کار اطلاعاتی است که این اقدام به معنای خروج از عدالت و در نهایت انحراف کار اطلاعاتی و انحراف سازمانی است. شناخت از موضوعات با استناد به فرموده‌های رهبری انقلاب اسلامی در تفسیر از جمله «العلم سلطان» در واقع زاویه دیگری از عقلانیت در اجرای عدالت است. اگر این مهم به دست آید تفوق و برتری بر دشمن نیز به دست آمده و از هرگونه کوتاهی و خوش‌خیالی نسبت به اقدامات دشمن پرهیز خواهد شد. کسی که از دشمن خود و نظامِ حکومتی که برای امنیت آن تلاش می‌کند، آگاهی نداشته باشد، در برخورد با دشمن نیز موفق نخواهد بود.
3- سومین بخش از سخنان رهبری انقلاب اسلامی جمله «نه سخت‌گیری به معنای قساوت و ظلم» بخش دوم رعایت اصل اعتدال در اقدامات اطلاعاتی و تکمیل کننده جمله «نه آسان‌گیری به معنای غفلت» است. اعتدال به معنای حد وسطیت و میانه‌روی در این جمله حرکت بین آسان‌گیری و سخت‌گیری را مشخص کرده و به همه کارکنان و مجموعه‌های اطلاعاتی تأکید دارد تا از افراط و تفریط در کار به جد پرهیز کنند. کلمات متناظری که در هر دو جمله آمده ناشی از اهمیت رعایت اصل اعتدال در کار اطلاعاتی است. «آسان‌گیری در مقابل سخت‌گیری و غفلت در مقابل قساوت و ظلم» را می‌توان اقدامی خارج از چهارچوب اجرای عدالت تفسیر نمود. سخت‌گیری بیش از حد و اندازه در کار اطلاعاتی به همان اندازه آسان‌گیری در اجرای اقدام اطلاعاتی آفت دارد. بنابراین هر دو مصداقی از افراط و تفریط است که در آموزه‌های اسلامی نهی و پرهیز از آن توصیه شده است. برخوردهای تند و خشن در کار اطلاعاتی مصداق همان سخت‌گیری‌هایی است که رهبری آن را نهی نموده است. سخت‌گیری خارج از قواره ضمن تأثیرگذاری بر روحیه و شخصیت فردی عنصر اطلاعاتی و در نهایت از دست دادن سرمایه‌های انسانی سامانه‌های اطلاعاتی، تبعات منفی بر روند کار اطلاعاتی نیز بر جای خواهد گذاشت که مهم‌ترین آن ساخت دیوار بی‌اعتمادی است. سخت‌گیری می‌تواند قساوت در کار سازمان را بیشتر و از اصل اعتدال دور سازد. در عین حال در روحیه فرد اثر گذاشته و نوعی قساوت قلبی و احساس انتقام‌جویی را در ذهن و فکر او شعله‌ور کند.
در نگاه رهبری سخت‌گیری به معنای نوعی ظلم در حق افراد و دوری از مسیر عدالت است. سخت‌گیری در کار اطلاعاتی با توجه به نوع جرم و یا اتهامی که به کسی زده شده قابل پیگیری و بررسی و در نهایت وزن‌دهی است. عنصر اطلاعاتی موظف به کشف جرائم و اتهام انتسابی به فرد است نه مسئول صدور حکم نسبت به بزه انتسابی. همان‌گونه که صدور حکم متناسب با نوع جرم و خطای افراد در نظر گرفته می‌شود، در کشف سرنخ‌ها و قراین ضد امنیتی نیز سمت و سوی سخت‌گیری‌ها باید تناسبی با نوع اتهام نفر داشته باشد.
4- بخش چهارم فرموده‌های رهبری انقلاب اسلامی زیر این عنوان که «دقت کنید در کار شما نباید هیچ ظلمی صورت بگیرد» اوج توصیه رهبری به رعایت انصاف و اعتدال و رعایت معنویت به عنوان رکن دیگر عدالت در برخورد با متهمین و همچنین در اجرای اقدامات اطلاعاتی است. تأکید بر واژه‌هایی چون «دقت کنید نباید هیچ ظلمی صورت بگیرد» که در آغاز و انجام جمله آمده، حاکی از ارزش‌گذاری و تأکید رهبری به هوشیاری و توجه به عقلانیت و بلافاصله توجه به معنویت در اجرای اقدامات اطلاعاتی است. همان‌گونه که اشاره شد لازمه کار اطلاعاتی ظریف بودن و دقت نظر است که این مهم با کسب بصیرت امکان‌پذیر خواهد شد. بصیرت نیز زمانی به دست خواهد آمد که عقلانیت و معنویت در عدالت هم‌زمان مدنظر قرار گیرد. ضعف در بصیرت به نوعی بی‌عدالتی در منظومه گفتاری کار اطلاعاتی است. بی‌عدالتی نیز خود مظهر فساد بوده و می‌تواند به واسطه رواج ظلم، اساس سازمان و شاکله وجودی آن را به عنوان جدی‌ترین آسیب سازمانی زیر سؤال برد. براساس محورهایی که در جملات رهبر انقلاب اسلامی به دست آمد، می‌توان مدل عدالت در اندیشه رهبری را مستند به تحلیلی که از فرموده‌های معظم له به دست آمد این‌گونه بیان کرد که در اندیشه ایشان اعتدال نقطه کانونی اصل عدالت است که به معنای رعایت وسطیت و میانه‌روی تفسیر شده است. این مهم همان دوری از افراط و تفریط در اقدامات اطلاعاتی است که نقطه ثقل/ گرانیگاه عدالت را تشکیل می‌دهد. اعتدال زمانی حاصل خواهد شد که سازمان و نیروهای جامعه اطلاعاتی پایه‌های عدالت را در اقدامات مورد توجه قرار دهند. این پایه‌ها برخوردار بودن از دو محور اساسی عقلانیت و معنویت است. مؤلفه‌های عقلانیت را می‌توان در مواردی مانند بصیرت و معرفت، تجربه لازم در کار اطلاعاتی، دانش تخصصی اطلاعاتی، شناخت از حریف و تفکر در موضوع دنبال کرد. در مبحث معنویت نیز داشتن تقوای الهی، توجه به آموزه‌های دینی، قرآنی و اسلامی، پیروی از سنت و سیره پیامبر و ائمه اطهار، اطاعت از صاحبان امر و ولایت فقیه از جمله مهم‌ترین مواردی است که شایسته توجه سازمان‌های اطلاعاتی و کارکنان آن در اجرای اقدامات اطلاعاتی است که در نمودار زیر قابل توجه است:

فقه اطلاعاتی و توصیه‌های رهبر انقلاب

رعایت عدالت در کنش گفتاری رهبر معظم انقلاب اسلامی خطاب به کارکنان اطلاعات نمادی از رعایت مبانی فقه اطلاعاتی در اجرای عملیات اطلاعاتی است. شاکله اصلی فقه اطلاعاتی در کلام رهبری مبتنی بر آموزه‌های دینی و اسلامی و براساس سنت و سیره ائمه گرامی است که به نظر می‌رسد در تمامی توصیه‌های ایشان خطاب به کارکنان اطلاعاتی با تمرکز بر رعایت اصل عدالت در انجام امور متمرکز شده است. دال وجودی این توصیه‌ها به شکل مستقیم و یا غیرمستقیم با تأکید بر رعایت عدالت، خطاب به تمامی کارکنان و مدیران اطلاعاتی مبتنی بر دو جمله (کل ذی حق حقه) و (وضع کل شیء فی موضعه) یعنی هر چیزی را به جای خود گذاشتن و به هر کسی حق او را دادن (77/2/18) است. مصداق این فرموده‌های رهبری در برخی دیگر از جملات ایشان خطاب به کارکنان اطلاعاتی قابل مشاهده است که موارد زیر از آن جمله است:
نخستین گام در تحول این است که رفتار خودمان، کیفیت کارمان، عزل و نصب خودمان، اعمال مدیریت خودمان، جذب‌های که به خرج می‌دهیم، برخوردی که با طبقات مخاطب و مراجع به خودمان انجام می‌دهیم اسلامی باشد... هیچ ولنگاری نباید باشد در کنار این باید حدود شرعی را هم صد در صد رعایت کنید. این کار در درست رفتن و پیش رفتن به انسان کمک می‌کند (دیدار با کارکنان واجا، 74/8/9).
- کار را باید طبق موازین قانونی، همراه و چسبیده با قوی قضاییه پیش ببرید (دیدار با کارکنان واجا - 80/10/26).
- یکی از مصادیق بی‌قانونی کارهای خودسر است... حق زدن یک سیلی اضافی یا یک جمله بدگویی به مجرم ندارید. هم از جهت شرعی و هم از جهت سیاسی اشکال دارد... با نگاه و ظلم هیچ کاری پیش نمی‌رود... نگاهی که از موضع قضاوت محکومانه باشد قبول ندارم... هیچ کس حق ندارد که یک بی‌گناه را به زور مجرم کند... یک توصیه پای‌بندی‌های شرعی و تقوایی است که دنباله‌اش هم پایبندی‌های قانونی است (دیدار با کارکنان واجا - 89/12/12).
- نباید به بدبینی‌های افراطی و خوش‌بینی‌های افراطی اعتماد کرد. بدبینی افراطی همان چیزی بود که می‌خواستند آن را به وجود آورند، از آن طرف خوش‌بینی افراطی ضررش همان چیزی است که اتفاق افتاد (دیدار با کارکنان واجا - 79/7/27).
- تحلیل اطلاعاتی تحلیل قضاوت گونه است، لذا باید دقیق، متقن، مستند و متکی بر احساس مسئولیت بسیار عمیق باشد (دیدار با کارکنان واجا - 79/12/23).
- در صدر اسلام که بنای اسلام بود، بنای عدل بود، اما همان وقت هم کارهایی می‌کردند که آیه نازل می‌شد. شما با دشمن خدا رابطه پنهانی محبت‌آمیز برقرار می‌کنید. امروز هم هست، منتها فرق است بین آن تشکیلاتی و یا دستگاهی که پایه‌اش بر محور غلطی است و آن تشکیلاتی که نه، پایه‌اش بر محور درستی است و در آن، کار غلط هم پیدا می‌شود. ما وضعیت دوم را داریم شما باید مراقب باشید این کار غلط را هر چه ممکن است به حداقل برسانید (دیدار با فرماندهان ساحفاهای نیروهای مسلح - 91/10/27). مستند به فرموده‌های رهبر معظم انقلاب اسلامی می‌توان گفت در اجرای اقدامات اطلاعاتی، سخن از عدالت‌پیشگی در کار اطلاعاتی باید در عمل صورت پذیرد که این مهم بیشترین تأثیر خود را در برخورد با متهم نمایان می‌سازد. مسئولیت‌پذیری کارکنان در برابر مسائل درون‌سازمانی و در عین حال برون‌سازمانی از طریق رعایت عدالت با تأکید بر اصل اعتدال در فرمایشات رهبری با بیان واژه هایی چون پرهیز از بدبینی افراطی و خوش‌بینی افراطی و دقت نظر در هر چیزی را به جای خود گذاشتن و به هر کسی حق او را دادن در برخورد با موضوعات امنیتی و به ویژه رعایت حقوق متهم می‌تواند منجر به افزایش ضریب اعتمادسازی بین توده و مجموعه اطلاعاتی شود.
تأکید بر عقلانیت در فرمایشات مقام معظم فرماندهی کل قوا در تحلیل اطلاعاتی با بیان جملاتی چون دقیق، متقن، مستند و متکی بر احساس مسئولیت بودن به عنوان یکی از پایه‌های عدالت می‌تواند از بروز آسیب‌های رفتاری و سازمانی و در نهایت بروز چالش‌های ناشی از ساده‌لوحی و یا سخت‌گیری به عنوان مهم‌ترین آفت اقدامات اطلاعاتی جلوگیری نموده و مانع از انحراف اطلاعاتی در سیر رسیدگی به پرونده‌های عملیاتی شود. معنویت نیز به عنوان رکن دیگر عدالت در نگاه رهبری بیان جملاتی چون تقوای الهی، پایبندی به مسائل دینی و قانونی، رعایت حدود شرعی حاکی از تبیین روش کار اطلاعاتی و رعایت خط قرمزهای اطلاعاتی برای جامعه اطلاعاتی است که می‌توان از همه آن‌ها به عنوان چهارچوب روشی در فقه اطلاعاتی نام برد.
در جمع‌بندی از فرموده‌های رهبر انقلاب اسلامی می‌توان نمودار زیر را ثمره رعایت اصل عدالت دانست:

نتیجه‌گیری

نقطه کانونی اندیشه‌های مقام معظم رهبری براساس فرضیه این مقاله در حوزه عدالت‌طلبی و اجرای عدالت مستند به آموزه‌های دینی و قرآنی و در پیروی از صراط مستقیمی که امام راحل بر آن تأکید داشته، مبتنی بر اصل اعتدال بوده که این مهم در فرمایشات مقام معظم رهبری ملموس و قابل استخراج است. ایشان این مهم را در تمامی حوزه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی مورد تأکید قرار داده که یکی از آن‌ها مربوط به حوزه کار اطلاعاتی و در توصیه به مسئولین و کارکنان سازمانهای اطلاعاتی است که جمله صدر این مقاله از جمله این موارد است. با استناد به فرموده‌های رهبر معظم انقلاب اسلامی نقطه کانونی و مهم‌ترین رکن در اجرای عدالت نگاه به حد وسط و میانه‌روی در کار و پرهیز از افراط و تفریط است. ساده‌انگاری به معنای غفلت و کوتاهی در کار اطلاعاتی به همان اندازه سخت‌گیری به معنای ساوت و ظلم می‌تواند بسترساز حرکت به سمت بی‌عدالتی باشد. عدالت به معنای (وضع کل شیء فی موضعه) یا قرار دادن هر چیز در جای مناسب خویش و (اعطاء کل ذی حق حقه) یا عطاء به میزان استحقاق و حق را به حق‌دار رساندن و استیفای حقوق در واقع تفسیری از اعتدال در اجرای اصل عدالت مبتنی بر اندیشه رهبری است. کار اطلاعاتی در نظام ج. ا. ا برخلاف غرب و شرق که برای رسیدن به اهداف خود هر دستاویزی را محور قرار می‌دهند، از تفاوتی ماهوی برخوردار بوده و نیازمند توجه به آموزه‌های دینی و قرآنی و مبتنی بر سنت و سیره پیامبر گرامی اسلام، ائمه و رهبران دینی است که در نگاه رهبری به عنوان یکی از ارکان عدالت با واژه‌ای به نام معنویت تعریف شده است. عقلانیت نیز به عنوان اولین شرط رسیدن به عدالت ناشی از برخورداری از تفکر و قوه عاقله انسان است. این مهم چنانچه به جد در اقدامات اطلاعاتی مورد توجه نیروهای اطلاعاتی قرار گیرد سبب کسب بصیرت و تشخیص درست موضوعات اطلاعاتی و امنیتی و کشف سرنخ‌های جاسوسی و براندازی و خرابکاری خواهد شد. با عنایت به مراتب بالا شایسته است کارکنان اطلاعاتی با رعایت تقوی الهی و کسب بصیرت با پیروی از ولایت، دشمن‌شناسی در حوزه داخل و خارج را در نظر قرار داده و با عنایت به توصیه‌های رهبر انقلاب اسلامی عدالت را در نظر و عمل با محور قرار دادن اصل اعتدال و مبتنی بر پرهیز از افراط و تفریط در سرلوحه اقدامات خود قرار دهند و برای رسیدن به این مهم تلاش برای شناخت چهارچوب عدالت و زمینه‌های اجرایی آن در اقدامات اطلاعاتی و رواج گفتمان عدالت‌طلبی بر پایه اندیشه رهبر انقلاب اسلامی به عنوان ولی امر در سامانه‌های اطلاعاتی اقدامی ضروری و جدی است. با این وصف، توجه به راه‌کارهای زیر می‌تواند در رسیدن به این مقوله با ارزش مهم باشد:
1- اجرای دقیق اصل اعتدال در کار اطلاعاتی بر پایه آموزه‌های دینی و اسلامی با اعتقاد بر آموزه‌های دینی و اسلامی و قانون اساسی ج. ا. ا؛
2- بومی‌سازی مسئله عدالت در اجرای اقدامات اطلاعاتی از راه انجام پژوهش‌های کاربردی و روش‌های اجرایی نظریه عدالت مبتنی بر اصل اعتدال، تقویت گفتمان عدالت‌طلبی در سامانه‌های اطلاعاتی، هم‌اندیشی مسئولین سامانه‌های اطلاعاتی با تشکیل کارگروه‌های عدالت‌پژوهی در سامانه‌های اطلاعاتی؛
3- بهره‌گیری از تجربه گذشته در مأموریت‌های اطلاعاتی با هدف کشف نقاط ضعف و قوت اقدامات اطلاعاتی و اصلاح روش‌ها براساس اصل اعتدال و شاخص مستقل برای تحقق عدالت در سامانه‌های اطلاعاتی؛
4- شناخت مسئله عدالت در تفکر اسلامی با تأکید بر دو رکن عقلانیت و معنویت؛

پی‌نوشت‌ها:

1. دکترای علوم سیاسی و استادیار دانشکده علوم و فنون فارابی.
2. أحب الناس یوم القیامه و اقربهم الی الله امام عادل و ان أبغض الناس الی الله و أشدهم عذاباً امام جائر.
3. اصحاب الجنة ثلاثه، ذو سلطان مقسط.
4. ان المقسطین عندالله یوم القیامه علی منابر من نور، عن یمین الرحمن عزوجل و کلتا یدیه یمین، الذین یعدلون فی حکمهم و اهلیهم و ماولوا.
5. ان اهون الخلق عندالله من ولی امر المسلمین فلم یعدل.
6. ما من احد یؤمر علی عشرة فصاعدا لا یقسط فیهم الا جاء یوم القیامة فی الاصفاء و الاغلال. قال رسول الله: من ولی عشرة یعدل فیهم جاء یوم القیامه و یداه و رجلاه و رأسه فی ثقبِ فأس.
7. اول من یدخل فی النار امیر متسلط لم یعدل.

منابع تحقیق :
• جمشیدی، محمدحسین (1380) «نظریه عدالت در اندیشه فارابی، امام خمینی (رحمةالله) و شهید صدر»، تهران، پژوهشگاه امام خمینی (رحمةالله).
• جمشیدی، محمدحسین (1388) «عدالت در اندیشه و سیره پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)»، در نظریه سیاسی عدالت در اسلام به کوشش علیخانی و همکاران، تهران، پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم.
• خامنه‌ای، سید علی، (سال‌های 68 تا 94)، دیدار با کارکنان اطلاعاتی.
• دهخدا (1378) «لغت‌نامه دهخدا»، تهران، دانشگاه تهران.
• رالز، جان (1376)، «عدالت و انصاف و تصمیم‌گیری عقلانی»، مصطفی ملکیان، نقد و نظر، سال سوم، شماره‌های دوم.
• ساوه درودی، مصطفی (1392)، «جامعه‌شناسی سیاسی ایران معاصر»، تهران، دانشکده فارابی.
• ساوه درودی، مصطفی (1392)، «جریان‌های فکری - سیاسی ایران معاصر و عدالت»، رساله دکتری.
• عمید، حسن (1390)، «فرهنگ فارسی عمید»، تهران، امیرکبیر.
• مجلسی، محمدباقر (1403)، «بحارالانوار»، تهران، دارالکتب اسلامیة.
• مطهری، مرتضی (1361) «بیست گفتار»، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
• مطهری، مرتضی (1368)‌ «نظری به نظام اقتصادی اسلام»، تهران، صدرا.
• مطهری، مرتضی (1372) «اسلام و مقتضیات زمان»، قم، صدرا.
منابع لاتین تحقیق:
• barry. Brian (1989)"a tratise on social justice" V.1. Ttheories of justice ,London" harvester-wheatsheaf.
• E.Kant (1965),"The Metaphysical Elements of justice" ,Tr:j. Jadd, New York.
• Forst, Rainer (2002)," Contexts of justice" translated by john M. farrell, University of California press.
• Loke, John (1968),"A Letter on Toleration", Latin Text Edited with a preface by Raymond Klibansky, Translated with an Introduction.
• Nozick, Robert, (1971) "Anarchy": State and Utopia, London, Blackwell.
• www. khamenei. ir.
• www. leader. ir.

منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان؛ (1395)، مجموعه مقالات اولین همایش ملی فقه اطلاعاتی جلد دوم (اطلاعات و قواعد فقهی؛ مباحث نظری)، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه اطلاعات و امنیت ملی، چاپ اول.