جایگاه والای دعا و توسل به امام عصر(علیه السلام)
نويسنده: قربانعلي دري نجف‌آبادي
دعا و توسل دو مفهوم عميق و دو اصل ريشه‌دار در فرهنگ اسلامي و معارف آسماني و از نيازهاي فطري انسان‌ها بلکه موجودات ديگر عالم است. دعا کليد فتح و سلاح مؤمن و وسيله نجات است. در قرآن کريم بر مفهوم بلند دعا فراوان تأکيد و عنايت شده و از مؤمنان خواسته شده که دعا را در کليه حالات و احوال فراموش نکنند.
خطاب و نداي «اُدعوني أستجب لکم؛ [مرا بخوانيد تا شما را اجابت کنم.]1» براي هميشه تاريخ و همة جان‌هاي تشنه و دل‌هاي عاشق و گوش‌هاي شنوا و زبان‌هاي اهل دعا ندايي دل‌پسند و دلنشين و جان‌بخش است و در انسان‌ها روح اميد و نشاط را زنده مي‌کند و مايه بيداري و حيات مي‌گردد. و سخن:
«اگر دعاي شما نباشد خداوند هرگز به شما عنايت و اعتنا نخواهد فرمود».2
نيز درس بزرگ و آموزنده ديگري است که از غفلت‌ها و جهالت‌ها و غرورها و خودفراموشي‌ها برحذر مي‌دارد.
دعا مخ عبادت و جوهره عبوديت است.
در سيرة نبي اکرم و ائمه هدي(علیه السلام) درس‌هاي فراواني در اين‌باره نهفته است که لازم است نسبت به آن توجه جدي مبذول گردد.
از آن جمله وسيله قرار دادن پيامبر و اهل‌بيت(صلی الله علیه وآله) است. دراين‌باره به جملاتي از دعاي عرفه امام حسين(علیه السلام) که خود از بهترين و عميق‌ترين دعاها و مناجات‌ها است اشاره مي‌کنيم:
«بار پروردگارا، در اين شامگاه و شبي که آن را شرافت داده‌اي و عظيم قرار داده‌اي به وسيله پيامبرت محمد(صلی الله علیه وآله) و رسولت و برگزيده‌ات از ميان خلق و امين تو بر وحي که بشارت‌دهنده و هشداردهنده است، و چراغ روشن هدايت است که او را بر مسلمانان نعمت دادي و رحمت بر عالميان قرار دادي؛ به وسيله اين پيامبر به تو توجه نموده و توسل مي‌جوييم و آن وجيه در پيشگاه تو را شفيع و وجه و وسيلة توجه به سوي تو قرار مي‌دهيم».
روشن است که امام(علیه السلام)، پيامبر اکرم و و آل پاک مصطفي(علیه السلام) را وسيلة توجه و توسل، معرفي نموده، شاه‌راه سعادت را در احياي راه و ياد ايشان و اطاعت از آن بزرگواران مي‌داند.
امام سجاد(علیه السلام) نيز در دعاي 47 صحيفة نوراني سجاديه مي‌فرمايد:
«پروردگارا، بر محمد و آل محمد(صلی الله علیه وآله) و بر پاکان از آن بزرگوار درود بفرست بر پاکيزگان از آل پيامبر(صلی الله علیه وآله) ـ هم آنان که ايشان را براي امر خود برگزيده‌اي و امر ولايت و دين و بندگان خود را به ايشان داده‌اي ـ و ايشان را خزانه علم خود، و وسيلة تقرب به سوي خود و سلوک به سوي رضوانت قرار داده‌اي».
توسل به معني تهيه وسيله دو بار در قرآن آمده است؛ يکي در آية 35 سورة مائده و ديگري در آية 56 و 57 سورة اسراء.
در سورة مائده مي‌فرمايد:
«اي گروه مؤمنان پرهيزکاري و تقواي الهي را پيشه سازيد و در راه تقرب الي الله وسيله طلب کنيد و در راه خداوند مجاهدت کنيد، باشد که رستگار شويد».
در اين آيه شريفه به پنج مطالب کليدي اشاره شده است:
1. مؤمنان بايد چنين باشند و لازمة ايمان آن است که اين اصول را رعايت کنند.
2. تقوا پيشگي و پرهيزکاري که لازمه ايمان و ثمره ايمان است.
3. براي قرب به سوي خدا وسيله طلب کنيد و وسيلة لازم را جست‌وجو نماييد.
4. در راه خداوند مجاهدت و فداکاري کنيد.
5. انجام دستورات ياد شده زمينة فلاح و رستگاري شما را فراهم مي‌نمايد.
در اين آية کريمه از مؤمنان خواسته شده که به دنبال اسباب و وسايل قرب الي الله رفته، از وسايل قرب استفاده کنند.
الف) بهترين وسايل توسل: همانا بهترين وسيله‌اي که توسل‌کنندگان به خداوند، به واسطة آن به قرب خداوند متعال توسل مي‌جويند، ايمان به خداوند و به رسول اکرم و جهاد در راه خداست که قلة رفيع اسلام است. و کلمة اخلاص و توحيد که خميرماية فطري انسان است. و اقامة نماز که نشانة ملت اسلام است. و پرداخت زکات که تکليف واجب الهي است و روزه ماه رمضان که سپري است از آتش جهنم، و حج خانه خدا و عمره که فقر را برطرف مي‌کنند و گناهان را مي‌ريزند. و صلة رحم است که موجب افزايش مال و طولاني شدن عمر مي‌گردد. و صدقة پنهاني است که گناهان را مي‌پوشاند. و صدقة آشکار که مرگ ناگهاني را دفع مي‌کند. و انجام کارهاي نيک است که از سقوط در مهالک انسان را نجات مي‌بخشد.
ب) ذکر خدا و سنت پيامبر(صلی الله علیه وآله): در ذکر خداوند متعال فرو رويد همانا آن بهترين ذکر است. و در آنچه خداوند به آن با تقوي وعده فرموده اشتياق پيدا کنيد زيرا وعده خداوند صادق‌ترين وعده‌هاست. و به هدايت پيامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) اقتدا کنيد زيرا برترين و بهترين هدايت‌هاست. و از سنت‌هاي پيامبرتان(صلی الله علیه وآله) پيروي کنيد که همانا هدايت‌گرترين و بهترين سنت‌هاست.
ج) قرآن، زيباترين سخن: قرآن را بياموزيد همانا بهترين سخن است و درآن عميق بينديشيد که بهار دل‌هاست. و به نور آن طلب شفا نماييد که قرآن شفاي سينه‌هاست و آن را نيکو تلاوت کنيد که بهترين و نافع‌ترين قصه‌هاست.
آري قرآن شافع و مشفع است. و فرداي قيامت شفاعت مي‌کند.3
فرداي قيامت منادي رب عزت نداي مي‌دهد، هر کسي هر عملي کرده گرفتار عمل و نتايج عمل خويش است و بايد پاسخ‌گو باشد، جز آنان که در کشتزار عمر از حارثان و کشتزاران و باغبانان قرآن کريم باشند، آري آنان که قرآن کِشته باشند. قرآن درو مي‌کنند و پيروز و سعادتمند هستند.
چنان‌که در سخن اميرالمؤمنين(علیه السلام) آمده است:
«همانا جهاد بابي از ابواب بهشت است که خداوند آن را براي خواص اولياي خود گشوده است»14. در دعاي شريف ماه مبارک رمضان نيز امام سجاد(علیه السلام) مي‌فرمايد: «خدايا تو راه‌هايي براي تقرب بندگانت قرار داده‌اي تا از آن راه‌ها خود را به قرب و جوار رحمت حق واصل نمايند. و يکي از آن راه‌ها ماه مبارک رمضان است که ماه صيام و اسلام و طهارت و پاکي و پاکيزگي و تلخيص از زشتي‌ها و ماه قيام لله است. ماهي که خداوند درآن ماه قرآن را براي هدايت انسان‌ها و آيات بينات براي هدايت و فرقان بين حق و باطل قرار داده است». آن‌گاه امام(علیه السلام) به تفصيل راجع به ابعاد ماه شريف رمضان المبارک و آثار و برکات آن مي‌پردازد. که اميد است خداوند متعال به همه ما توفيق قدرشناسي از اين باب رحمت بزرگ الهي را همه ساله نصيب بفرمايد.
در دعاي اوّل صحيفه سجاديه نيز که «دعاي حمد» است، امام سجاد(علیه السلام) به ابواب ديگر از جمله باب معرفت‌الله و معرفت حمد و عنايات پروردگار متعال نسبت به بندگان پرداخته‌اند. و از جمله باب‌هاي رحمت و حمد، باب توبه و بازگشت از گناهان و شمول عنايات رباني بر تائبان است. که نشان از فضل و کرم ذات مقدس پروردگار و لطف و عنايت او بر بندگان دارد. و اگر نبود قطعاً ما هلاک مي‌شديم. و البته يکي از شاه‌راه‌هاي هدايت و قرب و امتنان حضرت حق بر بندگان وجود مبارک حضرت ختمي مرتبت محمدبن عبدالله(صلی الله علیه وآله) و خاندان پاک و مطهر اوست که در اينجا به دعاي دوم صحيفه مبارکه، دعا و صلوات بر ذات مقدس آن بزرگوار است مراجعه شود.
در آية شريفه 56 و 57 سوره مبارکه اسرا نيز چنين آمده:
«کساني را که آنان مي‌خوانند، خودشان وسيله‌اي (براي تقرب) به پروردگارشان مي‌جويند، وسيله‌اي هرچه نزديک‌تر و به رحمت او اميدوارند و از عذاب او مي‌ترسند، چرا که عذاب پروردگارت، همواره در خور پرهيز و وحشت است».
مفسران درباره اين آية کريمه بيانات گوناگوني دارند که در جاي خودش بايد جستجو شود ليکن بعيد نمي‌نمايد که آيه شريفه، اشاره به کليه وسايل و وسايط فيض داشته باشد و اينکه همه آنهايي را که ايشان (و انسان‌ها) مي‌خوانند به غلط يا درست، همه عبدالله‌اند و خود دنبال کسب فيض هستند. و دنبال وسايط رحمت و شفاعت و اوليا و فرشتگان و مقرباني که به عنوان وسايل فيض خوانده مي‌شوند.
1. خود دنبال مراتب قرب بيشتر و عبوديت و خضوع الله هستند.
2. خود دنبال تقرب بيشتر و توجه الي الله هستند و خود بنده‌اند و در مسير زندگي و عبوديت تلاش مي‌کنند.
هر کدام هرچه نزديک‌تر و مقرب‌تر شوند در بندگي خاضع‌ترند و يا تلاش مي‌کنند تا به مقام قرب نزديک‌تر شوند.
3. اميد به رحمت خداوند متعال دارند و اهل رجا، و اميد به رحمت واسعه حضرت حق هستند.
4. از عذاب خدا ترسانند. و اهل خوف از مقام قهاريت حضرت حق تعالي هستند.
5. اين قطعي است که از عذاب خداوند بايد بر حذر بود و قابل تحمل نيست. البته در تفسير اين آيه کريمه بحث‌هاي فني و تفسيري قابل ملاحظه‌اي آمده وليکن قدر مسلم آن است که دو آيه نسبت به ذوي العقول و پيامبران(علیه السلام) و فرشتگان و اوليا را شامل مي‌شود که احياناً معبود بسياري از مردم قرار داشتند و يا قرار مي‌گيرند. و چه بسا عبادت بت‌ها نيز به اعتبار تشبه و تقرب به فرشتگان و يا اولياء باشد و ريشه بت‌پرستي نيز در همين معنا نهفته است که بت‌ها را وسيله قرب مي‌دانسته و بت‌ها را به تمثل و جايگزيني پيامبران و يا فرشتگان و يا بندگان الهي مي‌ساخته‌اند و رفته رفته خود بت‌ها موضوعيت پيدا کرده‌اند:
«و مي‌گويند اينها نزد ما شفاعت‌گران ما هستند».5
و يا مي‌گفتند:
«ما آنها را جز براي اينکه ما را هر چه بيشتر به خدا نزديک گردانند، نمي‌پرستيم».6
و همانگونه که در فرداي قيامت پيامبران و اوليا داراي مقام شفاعت هستند عالي‌ترين اين مقامات براي سرور کائنات حضرت محمد بن عبدالله(صلی الله علیه وآله) است که فرمود:
«و پاسي از شب را زنده بدار، تا براي تو [به منزلة] نافله‌اي باشد، اميد که پروردگارت تو را به مقامي ستوده برساند».7
و او داراي «مقام محمود» است که به «شفاعت» تفسير شده است.
در عالم دنيا و مراحل قبل از قيامت نيز آن بزرگواران وسيلة قرب و نجات هستند. با توسل به ذيل عنايات ايشان مي‌توان از خداوند متعال کسب لطف و رحمت کرد. قرآن کريم مي‌فرمايد:
«و[لي] تا تو در ميان آنان هستي، خدا بر آن نيست که ايشان را عذاب کند، و تا آنان طلب آمرزش مي‌کنند، خدا عذاب کنندة ايشان نخواهد بود».8
دو وسيله را براي دفع عذاب بيان فرموده است:
الف) وجود مبارک پيامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)،
ب) استغفار و طلب مغفرت از ذات پروردگار متعال.
البته از آيه کريمه و آيات ديگر قرآن کريم اين مطلب به خوبي استفاده مي‌شود که توسل به ذيل عنايت اوليا به معني استقلال ايشان در وجود و در اشراق و افاضه و عنايت نيست. بلکه مقام شفاعت و واسطه بودن و توسل و وسيله قرار دادن و ارتباط با وسائل فيض است تا مشمول عنايت قرار گرفته و از فيوضات رباني به وسيله اين تقرب‌جويي و هم‌سويي و اتصال بيشتر بهره‌مند شويم.
اين مطلب نيز قابل توجه است که شرط اين‌گونه تقرب، صفا، اخلاص، طهارت روح، طهارت معنوي، شوق و اشتياق، حب في الله و بغض في الله، بندگي و عبوديت است. و البته طبق آيه شريفه يکي از بهترين وسايل قرب نيز استغفار است.
امروز، عصر ولايت حضرت بقيةالله، ارواحنا فداه، و عصر امامت آن بزرگوار بوده و آن حضرت عين الله الناظره و اذن الله السامعه و يدالله الباسطه است و توسل به آن حضرت در تصفيه جان‌ها و در تقرب الي الله، کشف کربات، دفع آلام، رفع بلايا، برآورده شدن حاجات، استجابت دعاها، دفع اعدا و... بسيار کارساز و کارگشاست.
بنابراين امروز ولايت تام الهي با آن حضرت است. و آن بزرگوار تجلي حقيقت محمدي(صلی الله علیه وآله) و ولايت علوي(علیه السلام) و چشم عالم امکان و واسطة غيب و شهود و قلب نوراني فيوضات رباني و چشمه‌سار روشن برکات آسماني است. او مظهر رضايت حضرت حق، و رفتار آن بزرگوار رضايت خداوند متعال و غضب آن حضرت غضب الهي است. و همانگونه که پيامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) درباره مادر بزرگوارش فرموده‌اند:
«خداوند به رضايت فاطمه راضي مي‌شود و به غضب فاطمه غضب مي‌نمايد».
آن حضرت نيز معيار رضا و غضب خداوند متعال است. و بايد به خداوند متعال پناه برد از اينکه اعمال ما و يا افکار ما بر خلاف رضاي الهي و رضاي صاحب ولايت و سراج هدايت الهي باشد.
البته دعاهايي که در اين باب آمده بسيار آموزنده و نوراني است. از جمله دعاهاي شريف «افتتاح»، «عديله»، «عهد»، «زيارت آل يس»، «ندبه»، زيارت «جامعه کبيره»، دعاي «عظم البلا» و «استغاثه» به آن بزرگوار و دعاهاي فرج و صلوات وارده در حق آن بزرگوار و نيز نمازهاي وارده در اين رابطه و دستورات گوناگون راجع به صدقه دادن و خيرات و احسان و توسل و توجه و ذکر و استغاثه و دعاهاي مربوط به انتظار فرج. که هر يک از عناوين ياد شده سرفصلي در راه معرفت امام عصر ارواحنا فداه محبت آن بزرگوار، اطاعت از آن حضرت، توسل به ذيل عنايات آن حضرت، نحوه ارتباط با آن حضرت، عهد و پيمان با آن بزرگوار ندبه و گريه براي وصال و قرب، زيارت حضرت بقيةالله، استغاثه به آن حضرت، تقرب به ولي الله اعظم و تعهد عاشقانه و عارفانه در حقّ آن بزرگوار و درس‌ها و آموزه‌هاي فراوان ديگري را تداعي نموده و يادآور مي‌شود که چراغ راه اولياء و مايه صفاي قلب اصفيا و اتقياست. در اينجا به ذکر چند نمونه بسنده نموده، اميدست موجب روشنايي قلوب همه ما و رضايت قلب آن بزرگوار گردد.
دعاها و زيارت‌نامه‌ها را مي‌توان در چند فصل ارائه نمود:
الف ـ دعاي عهد و عهدنامه‌ها،
ب ـ زيارت آل يس،
ج ـ زيارت‌نامه‌هاي مربوط به امام عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف)،
د ـ دعاها مانند دعاي افتتاح، عديله و ندبه،
ه ـ استغاثه‌ها،
و ـ نماز و توسل،
ز ـ صلوات بر آن حضرت،
ح ـ صدقات، احسان و انفاق،
ط ـ نذر و عهد،
ي ـ صدقات جاريه و اقدامات ماندگار.
به نظر اين جانب دعاهاي عهد بيشتر مسئوليت‌آفرين و الهام‌بخش است. براي اينکه در مفهوم عهد و عقد و بيعت يک نوع التزام و تکليف نهفته است. و نشان‌دهنده بار سنگين مسئوليت و پيماني است که انسان با امام زمانش متعهد و ملتزم مي‌شود. و بالطبع بايد به عهد و پيمان خود وفادار باشد. موضوع وفاي به عهد در معارف اسلامي از نشانه‌هاي مؤمن به حساب آمده و قرآن کريم در صفات مؤمنان مي‌فرمايد:
«و آنان که امانت‌ها و پيمان خود ر ا رعايت مي‌کنند».9
و باز قرآن کريم درباره حضرت آدم(علیه السلام) مي‌فرمايد: «پيش از اين، از آدم پيمان گرفته بوديم، امّا او فراموش کرد و عزم استواري براي او نيافتيم».10
و باز مي‌فرمايد:
«آيا با شما عهد نکردم اي فرزندان آدم که شيطان را نپرستيد، که او براي شما دشمن آشکاري است؟!»11
در يکي از دعاهاي شريف عهد پس از صلوات و درود همه جانبه بر آن حضرت و اظهار اشتياق فوق‌العاده در وصال آن بزرگوار مي‌خوانيم:
خدايا من با آن حضرت امروز و در هر روز عهد و پيمان خود را و عقد و بيعت خود را تجديد مي‌نمايم و در گردن مي‌گيرم.12
آن‌گاه از خداوند مي‌خواهيم همانگونه که توفيق اين معرفت را نصيب ما نموده و به ما اين شرافت و فضيلت را اعطا فرموده، بر مولاي ما و سيد و بزرگ ما حضرت صاحب‌الزمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) درود و صلوات فرستد، و ما را از زمرة ياران، پيروان و مدافعان حريم آن بزرگوار قرار دهد، توفيق شهادت در نزد آن بزرگوار را به ما کرامت فرمايد، و ما را در صف دوستداران آن حضرت ـ همانگونه که در قرآن کريم فرموده: صفاً کانهّم بنيانٌ مرصوص ـ قرار دهد و سرانجام مي‌گوييم:
«خدايا اين بيعتي است براي آن بزرگوار در گردن من تا روز قيامت».
در اينجا اشاره به بيان نوراني امام سجاد(علیه السلام) در دعاي 47 صحيفه سجاديه که به مناسبت روز عرفه وارد شده مي‌خوانيم:
بار پروردگارا تو در هر عصر و زماني دينت را با امامي که او را براي بندگانت پرچمدار هدايت، علمدار سعادت و منار هدايت قرار دادي تأييد و ياري‌کردي، پس از آنکه رشتة ارتباط و اتصال آنها را به خودت مرتبط و متصل کردي و او را وسيله به سوي رضوان خود قرار دادي و اطاعت او را از بندگان فرض کردي و از معصيت او بر حذر داشتي و دستور به پيروي از اوامرش و انتهاي از نواهيش دادي.
از خداوند متعال مسئلت داريم تا به همه ما ديده بينا و گوش شنوا و دل بيدار عنايت فرمايد.
خطاب و نداي «اُدعوني أستجب لکم؛ [مرا بخوانيد تا شما را اجابت کنم.]1» براي هميشه تاريخ و همة جان‌هاي تشنه و دل‌هاي عاشق و گوش‌هاي شنوا و زبان‌هاي اهل دعا ندايي دل‌پسند و دلنشين و جان‌بخش است و در انسان‌ها روح اميد و نشاط را زنده مي‌کند و مايه بيداري و حيات مي‌گردد. و سخن:
«اگر دعاي شما نباشد خداوند هرگز به شما عنايت و اعتنا نخواهد فرمود».2
نيز درس بزرگ و آموزنده ديگري است که از غفلت‌ها و جهالت‌ها و غرورها و خودفراموشي‌ها برحذر مي‌دارد.
دعا مخ عبادت و جوهره عبوديت است.
در سيرة نبي اکرم و ائمه هدي(علیه السلام) درس‌هاي فراواني در اين‌باره نهفته است که لازم است نسبت به آن توجه جدي مبذول گردد.
از آن جمله وسيله قرار دادن پيامبر و اهل‌بيت(صلی الله علیه وآله) است. دراين‌باره به جملاتي از دعاي عرفه امام حسين(علیه السلام) که خود از بهترين و عميق‌ترين دعاها و مناجات‌ها است اشاره مي‌کنيم:
«بار پروردگارا، در اين شامگاه و شبي که آن را شرافت داده‌اي و عظيم قرار داده‌اي به وسيله پيامبرت محمد(صلی الله علیه وآله) و رسولت و برگزيده‌ات از ميان خلق و امين تو بر وحي که بشارت‌دهنده و هشداردهنده است، و چراغ روشن هدايت است که او را بر مسلمانان نعمت دادي و رحمت بر عالميان قرار دادي؛ به وسيله اين پيامبر به تو توجه نموده و توسل مي‌جوييم و آن وجيه در پيشگاه تو را شفيع و وجه و وسيلة توجه به سوي تو قرار مي‌دهيم».
روشن است که امام(علیه السلام)، پيامبر اکرم و و آل پاک مصطفي(علیه السلام) را وسيلة توجه و توسل، معرفي نموده، شاه‌راه سعادت را در احياي راه و ياد ايشان و اطاعت از آن بزرگواران مي‌داند.
امام سجاد(علیه السلام) نيز در دعاي 47 صحيفة نوراني سجاديه مي‌فرمايد:
«پروردگارا، بر محمد و آل محمد(صلی الله علیه وآله) و بر پاکان از آن بزرگوار درود بفرست بر پاکيزگان از آل پيامبر(صلی الله علیه وآله) ـ هم آنان که ايشان را براي امر خود برگزيده‌اي و امر ولايت و دين و بندگان خود را به ايشان داده‌اي ـ و ايشان را خزانه علم خود، و وسيلة تقرب به سوي خود و سلوک به سوي رضوانت قرار داده‌اي».
توسل به معني تهيه وسيله دو بار در قرآن آمده است؛ يکي در آية 35 سورة مائده و ديگري در آية 56 و 57 سورة اسراء.
در سورة مائده مي‌فرمايد:
«اي گروه مؤمنان پرهيزکاري و تقواي الهي را پيشه سازيد و در راه تقرب الي الله وسيله طلب کنيد و در راه خداوند مجاهدت کنيد، باشد که رستگار شويد».
در اين آيه شريفه به پنج مطالب کليدي اشاره شده است:
1. مؤمنان بايد چنين باشند و لازمة ايمان آن است که اين اصول را رعايت کنند.
2. تقوا پيشگي و پرهيزکاري که لازمه ايمان و ثمره ايمان است.
3. براي قرب به سوي خدا وسيله طلب کنيد و وسيلة لازم را جست‌وجو نماييد.
4. در راه خداوند مجاهدت و فداکاري کنيد.
5. انجام دستورات ياد شده زمينة فلاح و رستگاري شما را فراهم مي‌نمايد.
در اين آية کريمه از مؤمنان خواسته شده که به دنبال اسباب و وسايل قرب الي الله رفته، از وسايل قرب استفاده کنند.
دعا از نگاه امير مؤمنان(علیه السلام)
الف) بهترين وسايل توسل: همانا بهترين وسيله‌اي که توسل‌کنندگان به خداوند، به واسطة آن به قرب خداوند متعال توسل مي‌جويند، ايمان به خداوند و به رسول اکرم و جهاد در راه خداست که قلة رفيع اسلام است. و کلمة اخلاص و توحيد که خميرماية فطري انسان است. و اقامة نماز که نشانة ملت اسلام است. و پرداخت زکات که تکليف واجب الهي است و روزه ماه رمضان که سپري است از آتش جهنم، و حج خانه خدا و عمره که فقر را برطرف مي‌کنند و گناهان را مي‌ريزند. و صلة رحم است که موجب افزايش مال و طولاني شدن عمر مي‌گردد. و صدقة پنهاني است که گناهان را مي‌پوشاند. و صدقة آشکار که مرگ ناگهاني را دفع مي‌کند. و انجام کارهاي نيک است که از سقوط در مهالک انسان را نجات مي‌بخشد.
ب) ذکر خدا و سنت پيامبر(صلی الله علیه وآله): در ذکر خداوند متعال فرو رويد همانا آن بهترين ذکر است. و در آنچه خداوند به آن با تقوي وعده فرموده اشتياق پيدا کنيد زيرا وعده خداوند صادق‌ترين وعده‌هاست. و به هدايت پيامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) اقتدا کنيد زيرا برترين و بهترين هدايت‌هاست. و از سنت‌هاي پيامبرتان(صلی الله علیه وآله) پيروي کنيد که همانا هدايت‌گرترين و بهترين سنت‌هاست.
ج) قرآن، زيباترين سخن: قرآن را بياموزيد همانا بهترين سخن است و درآن عميق بينديشيد که بهار دل‌هاست. و به نور آن طلب شفا نماييد که قرآن شفاي سينه‌هاست و آن را نيکو تلاوت کنيد که بهترين و نافع‌ترين قصه‌هاست.
آري قرآن شافع و مشفع است. و فرداي قيامت شفاعت مي‌کند.3
فرداي قيامت منادي رب عزت نداي مي‌دهد، هر کسي هر عملي کرده گرفتار عمل و نتايج عمل خويش است و بايد پاسخ‌گو باشد، جز آنان که در کشتزار عمر از حارثان و کشتزاران و باغبانان قرآن کريم باشند، آري آنان که قرآن کِشته باشند. قرآن درو مي‌کنند و پيروز و سعادتمند هستند.
چنان‌که در سخن اميرالمؤمنين(علیه السلام) آمده است:
«همانا جهاد بابي از ابواب بهشت است که خداوند آن را براي خواص اولياي خود گشوده است»14. در دعاي شريف ماه مبارک رمضان نيز امام سجاد(علیه السلام) مي‌فرمايد: «خدايا تو راه‌هايي براي تقرب بندگانت قرار داده‌اي تا از آن راه‌ها خود را به قرب و جوار رحمت حق واصل نمايند. و يکي از آن راه‌ها ماه مبارک رمضان است که ماه صيام و اسلام و طهارت و پاکي و پاکيزگي و تلخيص از زشتي‌ها و ماه قيام لله است. ماهي که خداوند درآن ماه قرآن را براي هدايت انسان‌ها و آيات بينات براي هدايت و فرقان بين حق و باطل قرار داده است». آن‌گاه امام(علیه السلام) به تفصيل راجع به ابعاد ماه شريف رمضان المبارک و آثار و برکات آن مي‌پردازد. که اميد است خداوند متعال به همه ما توفيق قدرشناسي از اين باب رحمت بزرگ الهي را همه ساله نصيب بفرمايد.
در دعاي اوّل صحيفه سجاديه نيز که «دعاي حمد» است، امام سجاد(علیه السلام) به ابواب ديگر از جمله باب معرفت‌الله و معرفت حمد و عنايات پروردگار متعال نسبت به بندگان پرداخته‌اند. و از جمله باب‌هاي رحمت و حمد، باب توبه و بازگشت از گناهان و شمول عنايات رباني بر تائبان است. که نشان از فضل و کرم ذات مقدس پروردگار و لطف و عنايت او بر بندگان دارد. و اگر نبود قطعاً ما هلاک مي‌شديم. و البته يکي از شاه‌راه‌هاي هدايت و قرب و امتنان حضرت حق بر بندگان وجود مبارک حضرت ختمي مرتبت محمدبن عبدالله(صلی الله علیه وآله) و خاندان پاک و مطهر اوست که در اينجا به دعاي دوم صحيفه مبارکه، دعا و صلوات بر ذات مقدس آن بزرگوار است مراجعه شود.
در آية شريفه 56 و 57 سوره مبارکه اسرا نيز چنين آمده:
«کساني را که آنان مي‌خوانند، خودشان وسيله‌اي (براي تقرب) به پروردگارشان مي‌جويند، وسيله‌اي هرچه نزديک‌تر و به رحمت او اميدوارند و از عذاب او مي‌ترسند، چرا که عذاب پروردگارت، همواره در خور پرهيز و وحشت است».
مفسران درباره اين آية کريمه بيانات گوناگوني دارند که در جاي خودش بايد جستجو شود ليکن بعيد نمي‌نمايد که آيه شريفه، اشاره به کليه وسايل و وسايط فيض داشته باشد و اينکه همه آنهايي را که ايشان (و انسان‌ها) مي‌خوانند به غلط يا درست، همه عبدالله‌اند و خود دنبال کسب فيض هستند. و دنبال وسايط رحمت و شفاعت و اوليا و فرشتگان و مقرباني که به عنوان وسايل فيض خوانده مي‌شوند.
1. خود دنبال مراتب قرب بيشتر و عبوديت و خضوع الله هستند.
2. خود دنبال تقرب بيشتر و توجه الي الله هستند و خود بنده‌اند و در مسير زندگي و عبوديت تلاش مي‌کنند.
هر کدام هرچه نزديک‌تر و مقرب‌تر شوند در بندگي خاضع‌ترند و يا تلاش مي‌کنند تا به مقام قرب نزديک‌تر شوند.
3. اميد به رحمت خداوند متعال دارند و اهل رجا، و اميد به رحمت واسعه حضرت حق هستند.
4. از عذاب خدا ترسانند. و اهل خوف از مقام قهاريت حضرت حق تعالي هستند.
5. اين قطعي است که از عذاب خداوند بايد بر حذر بود و قابل تحمل نيست. البته در تفسير اين آيه کريمه بحث‌هاي فني و تفسيري قابل ملاحظه‌اي آمده وليکن قدر مسلم آن است که دو آيه نسبت به ذوي العقول و پيامبران(علیه السلام) و فرشتگان و اوليا را شامل مي‌شود که احياناً معبود بسياري از مردم قرار داشتند و يا قرار مي‌گيرند. و چه بسا عبادت بت‌ها نيز به اعتبار تشبه و تقرب به فرشتگان و يا اولياء باشد و ريشه بت‌پرستي نيز در همين معنا نهفته است که بت‌ها را وسيله قرب مي‌دانسته و بت‌ها را به تمثل و جايگزيني پيامبران و يا فرشتگان و يا بندگان الهي مي‌ساخته‌اند و رفته رفته خود بت‌ها موضوعيت پيدا کرده‌اند:
«و مي‌گويند اينها نزد ما شفاعت‌گران ما هستند».5
و يا مي‌گفتند:
«ما آنها را جز براي اينکه ما را هر چه بيشتر به خدا نزديک گردانند، نمي‌پرستيم».6
و همانگونه که در فرداي قيامت پيامبران و اوليا داراي مقام شفاعت هستند عالي‌ترين اين مقامات براي سرور کائنات حضرت محمد بن عبدالله(صلی الله علیه وآله) است که فرمود:
«و پاسي از شب را زنده بدار، تا براي تو [به منزلة] نافله‌اي باشد، اميد که پروردگارت تو را به مقامي ستوده برساند».7
و او داراي «مقام محمود» است که به «شفاعت» تفسير شده است.
در عالم دنيا و مراحل قبل از قيامت نيز آن بزرگواران وسيلة قرب و نجات هستند. با توسل به ذيل عنايات ايشان مي‌توان از خداوند متعال کسب لطف و رحمت کرد. قرآن کريم مي‌فرمايد:
«و[لي] تا تو در ميان آنان هستي، خدا بر آن نيست که ايشان را عذاب کند، و تا آنان طلب آمرزش مي‌کنند، خدا عذاب کنندة ايشان نخواهد بود».8
دو وسيله را براي دفع عذاب بيان فرموده است:
الف) وجود مبارک پيامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)،
ب) استغفار و طلب مغفرت از ذات پروردگار متعال.
البته از آيه کريمه و آيات ديگر قرآن کريم اين مطلب به خوبي استفاده مي‌شود که توسل به ذيل عنايت اوليا به معني استقلال ايشان در وجود و در اشراق و افاضه و عنايت نيست. بلکه مقام شفاعت و واسطه بودن و توسل و وسيله قرار دادن و ارتباط با وسائل فيض است تا مشمول عنايت قرار گرفته و از فيوضات رباني به وسيله اين تقرب‌جويي و هم‌سويي و اتصال بيشتر بهره‌مند شويم.
اين مطلب نيز قابل توجه است که شرط اين‌گونه تقرب، صفا، اخلاص، طهارت روح، طهارت معنوي، شوق و اشتياق، حب في الله و بغض في الله، بندگي و عبوديت است. و البته طبق آيه شريفه يکي از بهترين وسايل قرب نيز استغفار است.
توسل به امام عصر(علیه السلام)
امروز، عصر ولايت حضرت بقيةالله، ارواحنا فداه، و عصر امامت آن بزرگوار بوده و آن حضرت عين الله الناظره و اذن الله السامعه و يدالله الباسطه است و توسل به آن حضرت در تصفيه جان‌ها و در تقرب الي الله، کشف کربات، دفع آلام، رفع بلايا، برآورده شدن حاجات، استجابت دعاها، دفع اعدا و... بسيار کارساز و کارگشاست.
بنابراين امروز ولايت تام الهي با آن حضرت است. و آن بزرگوار تجلي حقيقت محمدي(صلی الله علیه وآله) و ولايت علوي(علیه السلام) و چشم عالم امکان و واسطة غيب و شهود و قلب نوراني فيوضات رباني و چشمه‌سار روشن برکات آسماني است. او مظهر رضايت حضرت حق، و رفتار آن بزرگوار رضايت خداوند متعال و غضب آن حضرت غضب الهي است. و همانگونه که پيامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) درباره مادر بزرگوارش فرموده‌اند:
«خداوند به رضايت فاطمه راضي مي‌شود و به غضب فاطمه غضب مي‌نمايد».
آن حضرت نيز معيار رضا و غضب خداوند متعال است. و بايد به خداوند متعال پناه برد از اينکه اعمال ما و يا افکار ما بر خلاف رضاي الهي و رضاي صاحب ولايت و سراج هدايت الهي باشد.
البته دعاهايي که در اين باب آمده بسيار آموزنده و نوراني است. از جمله دعاهاي شريف «افتتاح»، «عديله»، «عهد»، «زيارت آل يس»، «ندبه»، زيارت «جامعه کبيره»، دعاي «عظم البلا» و «استغاثه» به آن بزرگوار و دعاهاي فرج و صلوات وارده در حق آن بزرگوار و نيز نمازهاي وارده در اين رابطه و دستورات گوناگون راجع به صدقه دادن و خيرات و احسان و توسل و توجه و ذکر و استغاثه و دعاهاي مربوط به انتظار فرج. که هر يک از عناوين ياد شده سرفصلي در راه معرفت امام عصر ارواحنا فداه محبت آن بزرگوار، اطاعت از آن حضرت، توسل به ذيل عنايات آن حضرت، نحوه ارتباط با آن حضرت، عهد و پيمان با آن بزرگوار ندبه و گريه براي وصال و قرب، زيارت حضرت بقيةالله، استغاثه به آن حضرت، تقرب به ولي الله اعظم و تعهد عاشقانه و عارفانه در حقّ آن بزرگوار و درس‌ها و آموزه‌هاي فراوان ديگري را تداعي نموده و يادآور مي‌شود که چراغ راه اولياء و مايه صفاي قلب اصفيا و اتقياست. در اينجا به ذکر چند نمونه بسنده نموده، اميدست موجب روشنايي قلوب همه ما و رضايت قلب آن بزرگوار گردد.
دعاها و زيارت‌نامه‌ها را مي‌توان در چند فصل ارائه نمود:
الف ـ دعاي عهد و عهدنامه‌ها،
ب ـ زيارت آل يس،
ج ـ زيارت‌نامه‌هاي مربوط به امام عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف)،
د ـ دعاها مانند دعاي افتتاح، عديله و ندبه،
ه ـ استغاثه‌ها،
و ـ نماز و توسل،
ز ـ صلوات بر آن حضرت،
ح ـ صدقات، احسان و انفاق،
ط ـ نذر و عهد،
ي ـ صدقات جاريه و اقدامات ماندگار.
به نظر اين جانب دعاهاي عهد بيشتر مسئوليت‌آفرين و الهام‌بخش است. براي اينکه در مفهوم عهد و عقد و بيعت يک نوع التزام و تکليف نهفته است. و نشان‌دهنده بار سنگين مسئوليت و پيماني است که انسان با امام زمانش متعهد و ملتزم مي‌شود. و بالطبع بايد به عهد و پيمان خود وفادار باشد. موضوع وفاي به عهد در معارف اسلامي از نشانه‌هاي مؤمن به حساب آمده و قرآن کريم در صفات مؤمنان مي‌فرمايد:
«و آنان که امانت‌ها و پيمان خود ر ا رعايت مي‌کنند».9
و باز قرآن کريم درباره حضرت آدم(علیه السلام) مي‌فرمايد: «پيش از اين، از آدم پيمان گرفته بوديم، امّا او فراموش کرد و عزم استواري براي او نيافتيم».10
و باز مي‌فرمايد:
«آيا با شما عهد نکردم اي فرزندان آدم که شيطان را نپرستيد، که او براي شما دشمن آشکاري است؟!»11
در يکي از دعاهاي شريف عهد پس از صلوات و درود همه جانبه بر آن حضرت و اظهار اشتياق فوق‌العاده در وصال آن بزرگوار مي‌خوانيم:
خدايا من با آن حضرت امروز و در هر روز عهد و پيمان خود را و عقد و بيعت خود را تجديد مي‌نمايم و در گردن مي‌گيرم.12
آن‌گاه از خداوند مي‌خواهيم همانگونه که توفيق اين معرفت را نصيب ما نموده و به ما اين شرافت و فضيلت را اعطا فرموده، بر مولاي ما و سيد و بزرگ ما حضرت صاحب‌الزمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) درود و صلوات فرستد، و ما را از زمرة ياران، پيروان و مدافعان حريم آن بزرگوار قرار دهد، توفيق شهادت در نزد آن بزرگوار را به ما کرامت فرمايد، و ما را در صف دوستداران آن حضرت ـ همانگونه که در قرآن کريم فرموده: صفاً کانهّم بنيانٌ مرصوص ـ قرار دهد و سرانجام مي‌گوييم:
«خدايا اين بيعتي است براي آن بزرگوار در گردن من تا روز قيامت».
در اينجا اشاره به بيان نوراني امام سجاد(علیه السلام) در دعاي 47 صحيفه سجاديه که به مناسبت روز عرفه وارد شده مي‌خوانيم:
بار پروردگارا تو در هر عصر و زماني دينت را با امامي که او را براي بندگانت پرچمدار هدايت، علمدار سعادت و منار هدايت قرار دادي تأييد و ياري‌کردي، پس از آنکه رشتة ارتباط و اتصال آنها را به خودت مرتبط و متصل کردي و او را وسيله به سوي رضوان خود قرار دادي و اطاعت او را از بندگان فرض کردي و از معصيت او بر حذر داشتي و دستور به پيروي از اوامرش و انتهاي از نواهيش دادي.
از خداوند متعال مسئلت داريم تا به همه ما ديده بينا و گوش شنوا و دل بيدار عنايت فرمايد.
پي نوشت :
1. سورة غافر (40)، آية 60.
2. سوره فرقان (25)، آية 77.
3. و اعلموا انهّ شافع و مشفع و قائل و مصدق و انه من شفع له القرآن يوم القيمه شفع فيه و من محل من القرآن يوم القيمه صدق عليه.
4. إنّ الجهاد باب من ابواب الجنة فتحه الله لخاصة اوليائه.
5. سورة يونس(10)، آية 18.
6. سورة زمر(39)، آية 3.
7. سورة اسراء (17)، آية 79.
8. سورة انفال(8)، آية 33.
9. سورة مؤمنون(23)، آية 8.
10. سورة طه(20)، آية 115.
11. سورة يس(36)، آية 60.
12. اللهمّ إنّي اجدد له في هذا اليوم و في کل يوم عهداً و عقداً و بيعة له في رقبتي.
