گاه شماري در عالم آراي عباسي
بعضي موافق سنه سابق هجري وبعضي مطابق سنه لاحق است يعني يکي کم است يا زياد. چون ذره حقير ملتزمست که اين نسخه عالم آرا از غوامض و مشکلات بري و عام فهم وخاص پسند باشد نظر از آن اختلاف پوشيده به سال ترکي که عام فهم تر است قرار دادکه هم مستخبران احوال را دانش افزا باشد وهم برسالکان جهانداري روشن گردد که در عهد خلافت اين يگانه دوران در هر سال چگونه قضايا روي دا ده است.)) ( پي نوشت 4: ترکمان، اسکندر بيگ، پيشين، ص379-380).در تقويم اصيل ترکي ((آغاز سال در زماني است که آفتاب در وسط برج دلو قرار گيرد که در تقويم ما برابر است با پانزدهم بهمن ماه)) (پي نوشت 5: نبئي، ابوالفضل، تقويم وتقويم نگاري در تاريخ، چاپ دوم، مشهد، آستان قدس رضوي، 1366، ص88)، اين نکته برخلاف نظر مولف عالم آرا است که آغاز سال ترکي را نوروز سلطاني مي داند واين نوروز همان نوروز قديم ايرانيان ومصادف با اولين روز ماه فروردين است.از بي توجهي به آغاز سال ترکي اين نکته روشن مي شود که گويا در دوره صفويه فقط از نام تقويم ترکي براي نام هر سال استفاده مي شده وبقيه محاسبات براساس تقويم جلالي بوده است. همان طور که در قسمتي از ب نگام تعيين تاريخ نوروز آن را((اول فروردين ماه جلالي)) (پي نوشت 6: ترکمان ، اسکندر بيگ، پيشين،ص829) مي يابيم که اين نشان از توجه به تقويم جلالي است.در اين کتاب نوروز و بسياري از حوادث مثل جنگ، صلح، فوت اشخاص و... با ذکر تاريخ روز، ايام هفته، ماه قمري ،سال ترکي وسال قمري بيان مي شوند. اصطلاحات غره و سلخ براي تعيين تاريخ به کار برده مي شوند.((از لحاظ نجومي وعلمي ماهي که مدت آن سي روز باشد مي گويند سلخ دارد.)) (پي نوشت 7: نبئي، ابوالفضل، پيشين، ص135) دانستن اين مطلب که کدام ماه سال سي روزبوده است براي علماي نجوم اهميت فراواني دارد و در محاسبات نجومي وتنظيم گاهشماري هايي با کمترين اشکالات بسيار موثر مي باشد.يکي از ارکان علم نجوم در دوره صفويه تعيين ساعات نحس و سعد بر اساس حرکت ستارگان بوده است. منجمان در دربار صفوي داراي موقعيت ممتازي بوده اند. هرچند که نحس و سعد بودن ساعات از نظر علمي ثابت نشده و در دين اسلام نيز مورد تاييد قرار نگرفته است اما توجه به ساعات نحس وسعد در روزگاران گذشته و حتي امروز نيز داراي طرفداران فراواني مي باشد.در تاريخ نگاري عالم آراي عباسي نيز به سعد و نحس بودن ساعات توجه ويژه شده و در گا بررسي بسياري از رخدادها خصوصا ورود شاه عباس به شهرها، ساخت بناهاي جديد و... بر اين مساله تاکيد شده است.
دراين کتاب حتي ظهور علاماتي در آسمان مانند پيدا شدن ستارهاي جديد، سبب بروز بلايا يا عافيت شمرده مي شود. (پي نوشت 8: ر.ک به:ترکمان، اسکندر بيگ، پيشين،ج2، ص821 ،ص 861؛ج3، ص954)يکي از مهمترين نکات در تطبيق سال قمري با سال شمسي در اين است که اختلاف يازده روز تقويم شمسي با تقويم قمري سبب گردش ماههاي قمري در فصول مختلف سال شمسي مي شود. در تطبيق هر سال شمسي با سال قمري متوجه مي شويم که هر سال شمسي مصادف است با يکي از ماههاي قمري که چند روز آن در اول وآخر سال شمسي تکرارشده است.مولف عالم آراي عباسي در گاهشماري اين کتاب کوشيده است تا مشخص نمايد که وقايع در کدام يک از سالهاي قمري روي داده اند ولي در بسياري از موارد در اين امر ناموفق مانده وبه علت وجود دو سال قمري در يک سال شمسي، دقيقا معلوم نمي شود که واقعه در کدام سال قمري رخ داده است و خواننده بين دو سال مردد مي ماند.نکته ديگر اين که اسکندر بيگ منشي در هنگام تاليف اين کتاب، در بسياري از موارد مطابقت دا دن نوروز رابا سال قمري فراموش کرده و اين امر سبب بروز اشتباتي در تعيين تاريخ شده است . نويسنده در ابتداي نگارش دوران سلطنت شاه عباس در سال سوم جلوس، در عنوان اين سال را مطابق با سال 998قمري مي داند (پي نوشت 9: همان، ج2، ص409) و درمتن نوروز اين سال را جمادي الاولي 997قمري اعلام مي کند (پي نوشت 10: همان) که توجه وي را به اهميت دقيق تاريخ وقوع حوادث نشان مي دهد. محاسبه نوروز بر اساس جدول تطبيقي وستنفلد بر صحيح بودن تاريخ ارائه شده در عالم آرا گواهي مي دهد.اما نوروز سال چهارم جلوس شاه عباس را مصادف (شب دوشنبه چهاردهم شهر جمادي الاولي مطابق سنه 999) (پي نوشت 11: همان، ص 429) اعلام مي کند که با توجه به آنچه قبلا ذکر شداين تاريخ اشتباه است ونوروز سال چهارم جلوس شاه عباس برابر سال 998قمري مي باشد. مقايسه تطبيقي نوروز سال 999قمري ميان عالم آراي عباسي وتقويم تطبيقي وستنفلد نيز ثابت مي کند چهاردهم جمادي الاولي برابرنوروز 998قمري است. اسکندر بيگ منشي از سال پنجم سلطنت شاه عباس( (1000ق)) (پي نوشت 12: همان، ص 439) تا سال شانزدهم سلطنت شاه عباس ((1011ق)) (پي نوشت13: همان، ص 617) ، (به استثناي سال پانزدهم سلطنت) از مطابقت تاريخ نوروز با سال قمري خودداري مي کندو اين تاريخ را به س ه د وان نوشته است، نسبت مي دهد.اين عمل در نهايت بي دقتي انجام شده وبا توجه به توضيحاتي که ازمولف در مورد تاريخ هجري قمري ذکر شد، معلوم گرديدکه وي کاملا آگاه بوده است که سال قمري با سال شمسي به پايان نمي رسد و نوروز هر يک از سالهادر فاصله زماني مذکور (سال پنجم تا هفدهم سلطنت شاه عباس) برابر است با سال قمري که در سال شمسي قبل هنوز به پايان نرسيده است وچند ماه ازآن در سال شمسي جديد ادامه دارد.
اسکندر بيگ منشي در سالهاي بيست و يک (1015،1016ق) (پي نوشت 14: همان، ص 738) تا بيست ونه(1025،1024ق) (پي نوشت 15: همان، ص 886) سلطنت شاه عباس به تطبيق دقيق سالهاي شمسي با سالهاي قمري پرداخته است ودرستي تاريخ در اين فاصله زماني با بررسي تقويم تطبيقي وستنفلد آشکار مي شود. وي در عنوان هاي سالهاي سي(1025ق) (پي نوشت 16: همان، ص 897) تا سال چهل ودو(1037ق) (پي نوشت 17: همان، ج 3، ص 1072) سلطنت شاه عباس هر سال را با يک سال قمري مطابقت مي دهد. روش تطبيقي وي در اين قسمت از کتاب با روش تطبيقي سالهاي پنجم (1000ق) (پي نوشت 18: همان، ج 2، ص 439) تا سال بيستم(1015ق) (پي نوشت 19: همان، ص 713) سلطنت شاه عباس ، متفاوت است.در فاصله ساله ي هل ودو سلطنت شاه عباس، سال قمري که هر سال شمسي باآن برابر دانسته است اولين سال قمري مي باشد که با آن سال شمسي مصادف بوده و تنها قسمتي از وقايع آن سال مانند نوروز درسال قمري نام برده شده قرار گرفته است. دراين فاصله زماني نامي از سال هجري دوم که در ادامه سال مي باشد ،برده نمي شود. تنها از روي ماهها مي توان به تغيير سال قمري پي برد وتاريخ دقيق سال قمري که وقايع مورد نظر در آن رخ داده را محاسبه نمود.به عنوان مثال در عنوان چهل ودومين سال سلطنت شاه عباس مي خوانيم: ((آغاز سال پر ملال لوي ئيل ترکي مطابق سنه سبع وثلثين والف که سال دوازدهم قرن ثاني زمان فرمانفرمائي عباسي است.)) (پي نوشت 20: همان، ج 3، ص 1072) يعني نويسنده اين سال رامطابق با سال1037ق دانسته است امامرگ شاه عباس که در اين سال اتفاق افتاده در(بيست وچهارم جمادي الاولي ) (پي نوشت 21: همان، ص 1077) بوده است. چون (نوروز در سال 1037ق برابر با ماه رجب) (پي نوشت 22: همان، ص 1072) بوده وماه جمادي الاولي قبل از ماه رجب مي باشد به اين نکته پي مي بريم که شاه عباس در سال 1038ق وفات يافته است وسال 1038 ق نيز با چهل ودومين سال سلطنت وي مطابق مي باشد.تغيير روش در تطبيق ا در عنون هاي عالم آرا از سال 1025ق به اين سبب مي باشد که اسکندر بيگ منشي نگارش کتاب را در سال 1025ق آغاز کرده است. (پي نوشت23: همان، ج 1، ص 4)
جلد اول ودوم کتاب را در اين سال به اتمام رسانده و تاليف جلد سوم را آغاز نموده است. (پي نوشت 24: همان، ج 1، ص 4)
از اين سال به بعد کتاب به مرور زمان و روي دادن حوادث نوشته شده است واعلام تاريخ درآن دقيق تر مي باشد.در اين پژوهش براي تعيين دقت عالم آراي عباسي در تطبيق سالهاي قمري با سالهاي سلطنت شاه عباس،جدولي بر اساس مقايسه نوروز هر سال در عالم آرا وتقويم وستنفلد طراحي شده است.در اين جدول در دوران سلطنت شاه عباس، اول فروردين را برابربا يازدهم مارس دانسته ايم زيرا ((Julian Calender داراي 365 شبانه روز بوده و هر چهار سال يک بار آن را 366شبانه روز حساب مي کردند يعني کسر سال به جاي 2422ر0 برابر25ر0 شبانه روز به حساب مي آوردند.خطايي که به اين ترتيب از استعمال اين تقويم گرد مي آيد در قرن شانزده به ده شبا نه روز بالغ شده بود واعتدال ربيعي که در سال 325ميلادي (تاريخ برگزاري اولين شوراي نيقيه) در 21 مارس بوده به 11 مارس انتقال يافته بود.)) (پي نوشت 25: وستنفلد، فرديناندو – ماه ادوارد، يم تطبيقي هزار و پانصد ساله هجري قمري و ميلادي، تهران، فرهنگسراي نياوران،1360، ص15)در جد ول ذيل با مقايسه نوروز بر اساس کتاب عالم آراي عباسي وتقويم تطبيقي وستنفلد متوجه مي شويم که نوروز اکثر سالها براساس مقايسه اين دو منبع چند روزي متفاوت است که اين تفاوت احتمالا به سبب اختلاف در رويت هلال ماه در سالهاي سلطنت شاه عباس ومحاسبات در تقويم وستنفلد مي باشد. حتي امروزه نيز گاهي آغاز ماههاي سال قمري با آنچه در تقويم مشاهده مي شود تفاوت دارد واين امر به سبب اختلاف در رويت هلال ماه و محاسبات نجومي به وجود مي آيد .براي بهتر روشن شدن نحوه مطابقت سالهاي شمسي وقمري در کتاب عالم آراي عباسي به جدول زير توجه فرماييد.
صفحه عالم آراي عباسي | سال ترکي مطابق با سال قمري در عالم آراي عباسي | نوروز عالم آراي عباسي | نوروز وستنفلد | نتيجه |
379 | سال اول جلوس: تنگوزئيل(996ﻫ ، ظل الله) |
| 11 ربيع الثاني،995 ﻫ |
|
386 | سال دوم جلوس: سيچقان ئيل(997ﻫ) |
| 22جمادي الاولي،996ﻫ | سال دوم جلوس برابر با سالهاي (996،997 ﻫ) |
409 | سال سوم جلوس: اودئيل(998 ﻫ) | 3 جمادي الاولي،997 ﻫ | 4 جمادي الاولي، 999 ﻫ | سال سوم جلوس برابربا سالهاي(998 ،997 ﻫ) |
429 | سال چهارم جلوس: بارس ئيل(999 ﻫ) | 14جمادي الاولي،999 ﻫ | 14 جمادي الاولي،998 ﻫ | سال چهارم جلوس برابربا سالهاي (998،999ﻫ) |
438 | سال پنجم جلوس: توشقان ئيل(1000 ﻫ) | 25جمادي الاولي | 25 جمادي الاولي،999 ﻫ | سال پنجم جلوس برابرباسالهاي (999،1000 ﻫ) |
447 | سال ششم جلوس : لوي ئيل(1001 ﻫ) | 3 جمادي الثاني | 7جمادي الثاني،1000 ﻫ | سال ششم جلوس برابربا سالهاي(1000،1001 ﻫ) |
459 | سال هفتم جلوس: ئيلان ئيل(1002 ﻫ) |
| 17 جمادي الثاني،1001 ﻫ | سال هفتم جلوس برابربا سالهاي(1001،1002 ﻫ) |
491 | سال هشتم جلوس: يونت ئيل(1003 ﻫ) |
| 28 جمادي الثاني، 1002 ﻫ | سال هشتم جلوس برابرباسالهاي( 1002،1003 ﻫ) |
506 | سال نهم جلوس: قوي ئيل(1004 ﻫ) | 10 رجب | 10 رجب ،1003 ﻫ | سال نهم جلوس برابرباسالهاي(1005،1004 ﻫ) |
518 | سال دهم جلوس: پيچن ئيل(1005 ﻫ) | 21 رجب | 21 رجب ،1004 ﻫ | سال دهم جلوس برابرباسالهاي(1004،1005 ﻫ) |
532 | سال يازده جلوس: تخاقوي ئيل(1006 ﻫ) | 2 شعبان | 2شعبان،1005 ﻫ | سال يازده جلوس برابربا سالهاي(1005،1006 ﻫ) |
547 | سال دوازده جلوس: ايت ئيل(1007 ﻫ) | 11 شعبان | 12 شعبان، 1006ﻫ | سال دواز ده جلوس برابرباسالهاي(1006،1007 ﻫ) |
589 | سال سيزده جلوس: تنگوز ئيل(1008 ﻫ) | 23 شعبان | 23شعبان،1007 ﻫ | سال سيزده جلوس برابرباسالهاي (1007،1008 ﻫ) |
599 | سال چهارده جلوس: سيچقان ئيل(1009) | 5 رمضان | 6 رمضان، | سال چهارده جلوس برابرباسالهاي(1008،1009 ﻫ) |
609 | سال پانزده جلوس: اودئيل(1009،1010 ﻫ) | 16 رمضان | 16رمضان،1009 ﻫ | سال پانزده جلوس برابربا سالهاي (1009،1010 ﻫ) |
619 | سال شانزده جلوس: بارس ئيل(1011 ﻫ) | 26 رمضان | 27رمضان،1010 ﻫ | سال شانزده جلوس برابربا سالهاي(1010،1011 ﻫ) |
634 | سال هفده جلوس: توشقان ئيل(1011،1012 ﻫ) | 7 شوال ،1011 ﻫ | 8شوال، 1011 ﻫ | سال هفده جلوس برابرباسالهاي(1011،1012 ﻫ) |
652 | سال هيجده جلوس: لوي ئيل(1012،1013ﻫ) | 19 شوال | 19شوال، 1012 ﻫ | سال هيجده جلوس برابرباسالهاي(1012،1013 ﻫ) |
676 | سال نوزده جلوس: ئيلان ئيل(1014 ﻫ) | غره ذيقده،1014 ﻫ | 1ذيقعده،1013 ﻫ | سال نوزده جلوس برابرباسالهاي(1013،1014 ﻫ) |
713 | سال بيست جلوس: يونت ئيل( 1015 ﻫ) | 15ذيقعده | 12ذيقعده،1014 ﻫ | سال بيست جلوس برابرباسالهاي (1013،1014 ﻫ) |
737 | سال بيست و يک جلوس: قوي ئيل(1015،1016 ﻫ) | 22ذيقعده،1015 ﻫ | 22ذيقعده،1015 ﻫ | سال بيست ويک جلوس برابرباسالهاي(1015،1016 ﻫ( |
763 | سال بيست و دوجلوس: پيچي ئيل(1016،1017 ﻫ) | 3ذيحجه | 4ذيحجه، 1016 ﻫ | سال بيست ودوجلوس برابرباسالهاي(1016،1017 ﻫ) |
780 | سال بيست وسه جلوس: تخاقوي ئيل(1017،1018 ﻫ) | 14ذيحجه،1017 ﻫ | 14ذيحجه، 1017 ﻫ | سال بيست وسه جلوس برابربا سالهاي(1017،01018 ﻫ) |
806 | سال بيست وچهار جلوس: ايت ئيل(1018،1019 ﻫ) | 25ذيحجه،1018 ﻫ | 25ذيحجه،1018 ﻫ | سال بيست وچهار جلوس برابربا سالهاي(1018،01019،1020 ﻫ) |
829 | سال بيست وپنج جلوس: تنگوزئيل(1020،1021 ﻫ) | 6محرم،1020 ﻫ | 6محرم،1020 ﻫ | سال بيست وپنج جلوس برابربا سالهاي( 1020،1021 ﻫ) |
853 | سال بيست و شش جلوس: سيچقان ئيل(1021 ﻫ ) | 16محرم،1021 ﻫ | 18محرم،1021 ﻫ | سال بيست وشش جلوس برابرباسالهاي(1021،1022) |
861 | سال بيست وهفت جلوس:اودئيل(1022،1023ﻫ) | 27محرم،1023 ﻫ | 29محرم،1022 ﻫ | سالبيستوهفت جلوس برابرباسالهاي(1022،1023ﻫ) |
873 | سال بيست وهشت جلوس: پارس ئيل(1023،1024ﻫ) | 10صفر،1023ﻫ | 9صفر،1023ﻫ | سال بيست وهشت جلوس برابربا سالهاي (1023،1024ﻫ) |
886 | سال بيست ونه جلوس: توشقان ئيل(1024،1025ﻫ) | 21صفر | 20صفر،1024ﻫ | سال بيست ونه جلوس برابرباسالهاي(1024،1025ﻫ) |
897 | سال سي جلوس: لوي ئيل(1025ﻫ) | 10ربيع الاول،1025ﻫ | 3 ربيع الاول،1025ﻫ | سال سي جلوس برابربا سالهاي(1025،1026ﻫ) |
919 | سال سي ويک جلوس: ئيلان ئيل(1026ﻫ) | 12ربيع الاول | 13 ربيع الاول،1026ﻫ | سال سي ويک جلوس برابرباسالهاي(1026،1027ﻫ) |
930 | سال سي ودو جلوس: يونت ئيل(1027ﻫ) | 23 ربيع الاول،1027ﻫ | 24ربيع الاول،1027ﻫ | سال سي ودوجلوس برابرباسالهاي(1027،1028ﻫ) |
944 | سال سي وسه جلوس: قوي ئيل(1028ﻫ) | 4 ربيع الثاني،1028ﻫ | 4ربيع الثاني،1028ﻫ | سال سي وسه جلوس برابربا سالهاي(1028،1029ﻫ) |
948 | سال سي وچهار جلوس: پيچي ئيل(1029ﻫ) | 15 ربيع الثاني،1029ﻫ | 16ربيع الثاني،1029ﻫ | سال سي وچهار جلوس برابرباسالهاي (1029،1030ﻫ) |
957 | سال سي وپنج جلوس: تخاقوي ئيل(1030ﻫ) | 25ربيع الثاني | 27ربيع الثاني،1030ﻫ | سال سي وپنج جلوس برابربا سالهاي (1030،1031ﻫ) |
969 | سال سي وشش جلوس: ايت ئيل(1031ﻫ) | 8جمادي الاولي،1031ﻫ | 8جمادي الاولي،1031ﻫ | سال سي وشش جلوس برابرباسالهاي (1031،1032ﻫ) |
992 | سال سي وهفت جلوس : تنگوزئيل(1032ﻫ) | 19جمادي الاولي | 19جمادي الاولي، 1032ﻫ | سال سي وهفت جلوس برابربا سالهاي(1032،1033ﻫ) |
1011 | سال سي وهشت جلوس:سيچقان ئيل(1033ﻫ) | سلخ جمادي الثاني | 1جمادي الثاني،1033ﻫ | سال سي وهشت جلوس برابربا سالهاي(1033،1034ﻫ) |
1023 | سال سي ونه جلوس: اودئيل(1034ﻫ) | 12جمادي الثاني | 11جمادي الثاني،1034ﻫ | سال سي ونه جلوس برابرباسالهاي(1034،1035ﻫ) |
1043 | سال چهل جلوس: بارس ئيل(1035ﻫ) | 22جمادي الثاني،1035ﻫ | 22جمادي الثاني،1035ﻫ | سال چهل جلوس برابرباسالهاي(1035،1036ﻫ ) |
1059 | سال چهل ويک جلوس: توشقان ئيل(1036ﻫ) | 2رجب | 3رجب،1036ﻫ | سال چهل ويک جلوس برابرباسالهاي(1036،1037ﻫ) |
1072 | سال چهل ودوجلوس: لوي ئيل(1037ﻫ) | 13رجب،1037ﻫ | 15رجب،1037ﻫ | سال چهل و دوجلوس برابربا سالهاي (1037،1038ﻫ) |
/خ
