مقبره‎ی پیر زیارتجاه

***
نام: پیر زیارتجاه، شاه ولی، شاه رحمت الله ولی/ نشانی: شهرستان زهک، بخش جزینک، دهستان خمک، بین روستای جانی گلزار و روستای زیارتجاه/ تاریخ نخستین بنا: نیمه اول قرن دهم (دوره صفوی)/ تاریخ بازسازی: 1376/ دایر: نمازخانه، قبرستان عمومی/ مدیریت: مردمی
***

(1) موقعیت مقبره

مقبره‌ی پیر زیارتجاه در حدفاصل روستاهای جانی گلزار و زیارتجاه از توابع شهرستان زهک، بخش جزینک، دهستان خمک در شرقی‌ترین نقطه‌ی جغرافیایی کشور واقع شده است. این مقبره به نام «شاه ولی» نیز معروف است. بنای فعلی مقبره‌ی شاه ولی به رغم استفاده از مصالح جدید و بازسازی در سده اخیر، همچنان شیوه و اسلوب معماری دوران صفویه را دارد. بنای فوق که بر تپه‌ی کوچکی به ابعاد بیست و هفت متر در سی سانتی‌متر قرار دارد، متشکل از سه قسمت ورودی بنا، مقبره و دالان طواف است. ساختمان مقبره با طرحی منحصر به فرد در منطقه، در مسیر اصلی جاده روستای زیارتجاه بر بلندای تپه‎ای به ارتفاع پنج متر در بین قبرستان عمومی و متصل به جاده بنا شده است. به طوری که از فاصله دور قابل مشاهده و دسترسی به آن به راحتی امکان‌پذیر است.

(2) تاریخچه‌ی مقبره

الف) نام و نشان صاحب مقبره:

اثر مکتوبی درباره‌ی زمان تولد و وفات پیر زیارتجاه وجود ندارد و تنها کتاب کندو، به نقل از کتاب احیاءالملوک از کرامات این عارف خبر داده است. عارف مذکور در نیمه‌ی اول قرن دهم هجری می‌زیسته است (رئیس الذاکرین، 1370، صص51-52).
اشعاری به گویش سیستانی در مدح این عارف به شرح زیر سروده شده است.

پیر زیارتجاه
ای زیارت جا ورمه بگک اشمت و جای تره که داره *** درمونده دل وج وجکو ورمه پنای تره که داره
آتش و دل از جو من و از دومن ناپاک گنایو *** ای لته گناره بگو که ام لتک و سای تره که داره
ندر تو شی یو وز که تو جلال و جلای تره که داره *** مه خورده بر خاک تو نو خاک تو تا روز قیامت
شیخ رحمتی علی از مه سلام از تو علیک از تو کرامت *** مه سجده گرو خورده بر شیخ خدایو ته قیامت
از خواجه انصار خدادوست نیه خاک تو کم بیش *** ام وزن تو در تربت جام احمد وارسته درویش
صد عابد پاکیزه دومه قبله مزار تو بلا پیش *** استاده‌ی تا از سر صدق از تو ملم بل دل ریش
تو جزیه خر زاهد و زاهد و تو بی‌غیش *** زاهد ته پینک اشته چنک اشته دعا یوشته اجابت
شیخ رحمتی علی از مه سلام از تو علیک از تو کرامت *** مه سجده گرو خورده بر شیخ خدایو ته قیامت
خوارده پلگت خاک تو خی نور خداخواهی بسیار *** تو عاشق بی سد خدای خوا بودی ور تو خدا یار
یار تره و سر نور و برق و چرخ خوا کشته و یگ بار *** ئی گور گور تو واسره کی از تن تو دار
تو گرم تو و عشق خدای خوا نو از خوا و گم گدار *** خلق و سر زیارت تو از سر شوق گرم عبادت
شیخ رحمتی علی از مه سلام از تو علیک از تو کرامت *** مه سجده گرو خورده بر شیخ خدایو ته قیامت

معنای برخی واژه‌های محلی این شعر عبارت‌اند از: بُ گَ ک: بگو؛ وَرمـِه: برای من؛ شته: شده؛ گُم و گدار: از خود بی خود شده؛ اشمت: حشمت؛ تو دار: تب دار؛ نَدر: فدا، خیرات؛ وَز: جز؛ جومن: جامه؛ پِنَک: پیشانی؛ خورده: خاک تبرک؛ اشتَه: گذاشته؛ ملم: مرهم؛ چرخ: درخشش (رئیس الذاکرین، خال کجک، صص31-33).

ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:

این بنا بر تپه‌ای در قبرستان عمومی روستا واقع شده است و زمین‌های کشاورزی و درختان گز در اطراف آن دیده می‌شود. طبق گفته‌ی اهالی محلی، مقبره از ابتدا به صورت خشت و گل بوده است و از گذشته تاکنون به همت اهالی روستاهای اطراف، تعمیرات جزئی در آن صورت گرفته است. گفته می‌شود که در گذشته، مقبره به صورت اتاقی گنبدی با چهار مناره در اطراف بوده است که طایفه‌ی قزاق آن را نگهداری می‌کرده‌اند. متأسفانه با گذشت زمان، ساختمان مذکور بر اثر عوامل جوی و طبیعی تخریب شد. پس از تخریب، فردی به نام سنجرانی، که یکی از اهالی روستا بود، به بیماری سختی دچار شد و پس از بهبودی به بازسازی این مکان پرداخت. وی پس از شفا یافتن با وجوهی نقدی، که از اهالی روستاهای اطراف جمع‌آوری کرد، نذر خود را ادا نمود و مقبره را بازسازی کرد. تاریخ آخرین تعمیرات این بنا سال 1376 بوده که بنایی افغانی آن را انجام داده است.

(3) محوطه و معماری کنونی مقبره

بنای فعلی مقبره‌ی شاه ولی به رغم استفاده از مصالح جدید و بازسازی در سده اخیر، همچنان شیوه و اسلوب معماری دوران صفویه را دارد. بنای فوق که بر تپه‌ی کوچکی به ابعاد بیست و هفت متر در سی سانتی‌متر قرار دارد، متشکل از سه قسمت ورودی بنا، مقبره و دالان طواف است.
ورودی بنا بسیار ساده و شامل پنج پله کشیده است که هر یک سی سانتی‌متر ارتفاع دارند. حاشیه‌ی این پله‌ها را با رجی از آجر دورگیری نموده‌اند به نحوی که از فضای پیرامون مستقل شده است. در سمت چپ این پلکان، سکویی ساده به ارتفاع یک متر و بیست سانتی‌متر از آجر و سیمان وجود دارد که برای استراحت زائران و همچنین قرار دادن اشیا در هنگام مراسم مختلف ساخته شده است.
پلکان به صحن کوچک ورودی منتهی می‌گردد که قسمتی از محیط مدور پلان کلی بنا را شامل می‌شود. این فضا بدون سقف است و تنها حواشی آن را تا ارتفاع پنجاه سانتی‌متر بالا آورده‌اند تا ظاهری منسجم‌تر بگیرد. این صحن از روبه رو به در ورودی مقبره و از جناحین به صورت کاملاً قرینه به طاق‌های ورودی دالان طواف متصل می‌شود.
مقبره شامل ورودی، اتاق ضریح، گنبد و منارک‌های تزیینی است. ورودی، دالان کوچکی است به ابعاد دو متر در یک متر و بیست سانتی‌متر و دری فلزی به رنگ فیروزه‌ای دارد. طاق این ورودی به صورت قوسی ساده نیست بلکه سازنده‌ی بنا آن را به صورت تاجی متشکل از پنج قوس کوچک (دالبر) و با رعایت اصل قرینه‌سازی ساخته است. محیط بیرونی این طاق ساده و به صورت مثلثی متساوی الساقین است که در قسمت فوقانی زائده‌دار شده است. در انتهای آن نیز محلی برای قرار گرفتن پرچم وجود دارد.
در طرف ورودی، نیمه ستون‌های مدوری قرار دارد که به منارک‌های دوکی شکل کنار طاق ورودی ختم می‌شود. این نیم ستون‌ها به رنگ سفید است که ارتفاعی برابر با ارتفاع ورودی دارد و علاوه بر زیبایی، ابهت خاصی به این بنای کوچک داده است. منارک‌های مذکور نیز کاملاً ساده و توپر هستند که با رنگ سبز یک دست پوشیده شده‌اند. اتاق ضریح تقریباً مدور به قطر دو متر و چهل سانتی‌متر با دیوارهای آجری و رویه سیمانی است که هیچ‌گونه تزئیناتی ندارد و تنها در قسمت انتهای آن و درست در مقابل درِ ورودی، پنجره‌ای کوچک با حفاظ فلزی ایجاد نموده‌اند. دیوارهای این اتاق تا ارتفاع یک و نیم متری به رنگ آبی و بقیه بدون رنگ و به صورت سیمانی است.
ضریح نیز صندوقی با قاب آلومینیومی و دیواره‌ی شیشه‌ای است که در آن قبر شاه ولی به صورت برآمدگی مکعب مستطیل به ابعاد یک متر و شصت سانتی‌متر در پنجاه سانتی‌متر و ارتفاع پنجاه سانتی‌متر قرار دارد. امروزه، قسمت‌هایی از شیشه‌ها شکسته و مردم نذورات خود را از این قسمت‌ها به داخل ضریح می‌اندازند. روی این قبر را با پارچه‌ای سبز رنگ پوشانده‌اند که حکایت از تقدس آن دارد. گنبد این مقبره نیز بسیار ساده از مصالح آجر و سیمان است که نمای خارجی آن را با رنگ سبز پوشانده‌اند. این گنبد ساده فاقد نظم دقیق در گریو و از نوع بدون ساقه است.
قسمت سوم زیارتگاه یا همان دالان طواف عبارت است از یک راهروی نیم دایره که دور مقبره می‌چرخد و در واقع مقبره را در میان گرفته است. این راهرو، در اصل فضایی استوار بر یازده ستون مربع به ضلع پنجاه سانتی‌متر است که سقفی مسطح دارد و فاصله‌ی بین این ستون‌ها را که بین یک متر تا یک متر و بیست سانتی‌متر متغیر است با طاق‌هایی با قوس شکسته‌ی سه ضلعی پر نموده‌اند. ورودی این دالان طواف نیز از طریق دو طاق دیگر است که در طرفین صحن ورودی قرار دارد. در بالای هر کدام از این ورودی‌های طاقدار نیز یک منارک کوچک سه بخشی و یک تاج ساده‌ی دالبری وجود دارد.
از دیگر تأسیسات وابسته به این زیارتگاه می‌توان به تنور و سنگ قربانی موجود در پای تپه اشاره نمود که در هنگام مراسم و دادن نذورات مورد استفاده قرار می‌گیرد. در قسمت شمال غربی مقبره، فضایی به مساحت دویست و پنجاه متر برای برگزاری نماز میت ساخته شده است.

(4) توضیحات تکمیلی و ملاحظات

1. زائران:

افرادی که به این مقبره می‌آیند از اهالی روستاهای اطراف و همچنین از دیگر شهرهای استان هستند که گاه شب را در این مکان می‌گذرانند.

2. نذورات:

روزهای پنج‌شنبه و جمع زائران بیشتری به این مکان می‌آیند. همچنین روزهای چهارشنبه در این مکان نان محلی نذری پخته می‌شود و برای این کار تنوری وجود دارد. در قسمت جنوب غربی مقبره مکانی بدون حصار به جهت ذبح گوسفند قرار گرفته است.

3. موقوفات:

بنای مقبره در قبرستانی قرار دارد که اهالی روستاهای اطراف فوت شدگان خود را در آن دفن می‌کنند.

4. مراسم:

در کنار ضریح، دو چوب به ارتفاع دو متر با فاصله‌ی نیم متر از یکدیگر وجود دارد که محل دخیل بستن زائران و زنگوله‌ای به چوب‌ها آویزان است که زائران در هنگام ورود، زنگوله را تکان می‌دهند و سپس دور قبر طواف می‌کنند و دعا و فاتحه می‌خوانند. از سوی دیگر، بر روی قبر سنگ‌هایی وجود دارد که بنا بر اعتقاد راویان محلی، گرد و خاک حاصل از سایش سنگ‌ها و مخلوط نمودن آنها با آب، شفابخش است. معمولاً بیماران از این مخلوط برای درمان دردهای مفصلی استفاده می‌نمایند. همچنین طبق گفته‌های راوی در گذشته رسم بر این بوده است که افرادی که به زیارت امام رضا (علیه السلام) به مشهد مقدس می‌رفتند؛ شب را در این مکان اتراق می‌کردند و صبح عازم سفر می‌شدند. این رسم با گذشت زمان رو به فراموشی است. افراد بیمار و گرفتار بنا بر اعتقادات در روز چهارشنبه با درست کردن نان محلی و توزیع در بین مردم طلب حاجت می‌کنند. این افراد شب را در این مکان دخیل می‌‌شوند. همچنین طبق گفته‌های مردم محلی در سال‌های دور در قسمت پایین تپه، سنگ بزرگی قرار داشته است که افراد به نیت برآورده شدن حاجت آن را بلند می‌کردند و به نزدیکی قبر پیر می‌آوردند. طبق رسم و اعتقادشان هر کس این عمل را به درستی انجام می‌داد، حاجتش روا می‌شده است.

5. دفن شدگان:

بیشتر قبرها متعلق به اهالی روستاهای اطراف است.

6. متولیان و خادمان:

در سال‌های گذشته، طایفه قزاق یکی از طایفه‌های سیستانی، متولی این مکان بوده‌اند و با گذشت زمان، غلامعلی سنجرانی متولی است.

راویان محلی:

مشتاقی از اعضای شورای روستای زیارتجاه؛ همسر سنجرانی

تحقیق میدانی:

1388/12/8
منبع مقاله :
کمالیان، امین‌رضا؛ (1390)، شماری از مقبره‌های استان سیستان و بلوچستان شهرستان‌های ایرانشهر، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، چاپ اول.