مقبره‎ی سیدنا محمد

***
نام: سیدنا محمد؛ ملقب به سیدغلام رسول/ نشانی: شهرستان چابهار، بخش مرکزی، بلوار شهید ریگی/ قدمت: 465ق (سلجوقیان)/ تاریخ بازسازی: 1381/ دایر: نمازخانه، کلاس قرآن/ مدیریت: سازمان اوقاف و امور خیریه، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری/ ثبت در فهرست میراث فرهنگی: به شماره 1559 در تاریخ 1356/10/5
***

(1) موقعیت مقبره

شهرستان چابهار در تقسیم‌بندی بزرگ‌تر جزو سرزمین بلوچستان به حساب می‌آید. بلوچستان از جنوبی‌ترین مناطق ایران یعنی نزدیک‌ترین قسمت‌های کشور به خط استوا است و از جمله‌ی گرم‌ترین مناطق ایران به شمار می‌رود. آب و هوای نواحی مختلف بلوچستان با توجه به ارتفاع و موقعیت جغرافیایی و فاصله نواحی با دریا متفاوت است. تضاد و تنوع آب و هوای آن جالب و شگفت‌انگیز است. شهرستان چابهار و بندر تیس به دلیل قرار گرفتن در کنار دریای عمان جزو نواحی ساحلی محسوب می‌شود و دارای آب و هوای گرم و مرطوب است.
این شهرستان در ناحیه مکران بلوچستان قرار دارد. مکران و ناحیه ساحلی جنوب شرقی ایران در روزگار مادها به ویژه سلطنت «آستیاک و یا اشتوویگو» (585-550 ق.م) یکی از ساتراپی‌های استان‌های شرق آن دولت بوده و به نام سرزمین پاریکانیان و جشیان آسیایی از آن یاد شده است (ا.م دیاکونوف، تاریخ ماد، 1379، صص320-383). بندر چابهار در حال حاضر یکی از مناطق توریستی جنوب ایران محسوب می‌شود. مردمان این منطقه از گذشته‌ی بسیار دور به تجارت مشغول بوده‌اند و با ایجاد منطقه‌ی آزاد تجاری، صنعتی و گردشگری فعالیت‌های تجاری و تولیدی این منطقه رو به افزایش است.
مقبره‌ی سید غلام رسول در منطقه‌ی مسکونی شناخته شده‌ای در حاشیه‌ی ضلع شمال غربی بندر چابهار واقع شده است. در این مکان، بنایی گنبدی با ارتفاعی نسبتاً بلند جلب نظر می‌نماید که حاصل معماری قرن هفتم و هشتم هجری است. این بنا از دیگر بناهای منطقه متمایز است و به راحتی می‌توان آن را از منطقه ساحلی رویت کرد. دسترسی به این مقبره از طریق خیابان‌های اصلی شهر به راحتی امکان‌پذیر است.

(2) تاریخچه‌ی مقبره

الف) نام و نشان صاحب مقبره:

در خصوص شرح حال صاحب مقبره روایات مختلفی نقل شده است که در اینجا به خلاصه‌ای از آنها اشاره می‌شود:
نام اصلی ایشان سیدنا محمد است. وی مردی صالح و شیعه مذهب بود که در گذشته مورد توجه مسلمانان هندی بوده است. این توجه باعث شده است که بنای مقبره در دوره‌های بعدی، تحت تأثیر معماری هندی ساخته شود.
مقبره سیدغلام رسول در ضلع شرقی قبرستان قدیمی شهر بندری چابهار واقع شده است. به گفته برخی از راویان پس از غیب شدن سید، این مقبره را مریدان وی ساخته‌اند. این مقبره با پیروی از سبک معماری مغولی قرن‌های هفتم و هشتم هجری بنا شده است طبق روایات، سیدنا محمد مسلمانی از هند بوده است که در سفری به چابهار تصمیم می‌گیرد همسری چابهاری اختیار نماید. تدارک ازدواج می‌بیند، اما در شب عروسی مریض می‌شود، به طوری که در بستر مرگ می‌افتد و چون مورد توجه مردم بود هنگام وفات به آنها وصیت می‌کند که پس از مرگش سوگواری نکنند و در عوض ده شبانه‌روز بر سر قبرش شادی کنند تا روحش شاد شود. این مراسم هر سال از پانزدهم ذی القعده به مدت ده روز بر سر مزار وی برپا می‌شود که در سال‌های اخیر از شدت آن کاسته شده است. (گزارش بررسی آثار باستانی بلوچستان، مورخ 1336/8/11، گزارش منطقه آزاد چابهار، بی‌تا، ص129).
درباره‌ی صاحب مزار دو روایت وجود دارد؛ عده‌ای اظهار می‌نمایند این مزار متعلق به عارف وارسته و مرد حقی است به نام سیدغلام رسول و این زیارتگاه مردم شیعه چابهار است و افراد غیرشیعه هم از شیعه‌های این سرزمین تأسی می‌کنند. برخی دیگر آن را مزار یک لوطی (لودی) می‌دانند؛ در این منطقه مطرب‌های دور‌ه‌گرد را لوطی می‌نامند. از آنجایی که صاحب این قبر در شب عروسی فوت کرده است عده‌ای همه ساله در سالروز فوت وی، که در روز آخر ماه ذی القعده است، به مدت هفت روز با ساز و دهل، به آوازخوانی و رقص و پایکوبی می‌پردازند. آنان این مراسم را به دو جهت انجام می‌دهند: یکی اینکه فرد فوت شده چون عمر خود را در جهت شاد زیستن مردم صرف کرده بود وصیت می‌کند که بعد از مرگ نیز در کنار مزارش رقص و پایکوبی کنند و در حقیقت مراسم شادی برپا شود؛ زیرا او آرزو داشته است تأثیر شادمانی وجود او بعد از فوتش نیز حفظ شود. دیگر آنکه این شخص در شب عروسی خویش فوت کرده و عروسی نافرجامی داشته و با حسرت به گور رفته است، بنابرا ین دوستدارانش هرساله در سالروز فوت وی برای او جشن عروسی می‌گیرند و یاد عروسی او را زنده می‌دارند. (ناصری، 1358، صص82-83).

ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:

مقبره سیدغلام رسول در ضلع شرقی قبرستان قدیمی شهر بندری چابهار واقع شده است. به گفته برخی از راویان پس از غیب شدن سید، این مقبره را مریدان وی ساخته‌اند. این مقبره با پیروی از سبک معماری مغولی قرن‌های هفتم و هشتم هجری بنا شده است (سازمان میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان، 1386، ص22).
در سمت شرقی محوطه‌ی بیرونی مقبره در گذشته، قبرستان قدیمی مسلمانان قرار داشته است. در سمت شمالی نیز دو اتاق وجود داشته که مربوط به آبدارخانه مقبره بوده و هم‌اکنون تخریب شده است.
در سال 1381 سازمان میراث فرهنگی قسمت‌های تخریب شده مقبره را بازسازی کرده است. همچنین در سال 1385 سرویس بهداشتی در داخل حیاط به مساحت شش مترمربع ساخته شده است. ایوان داخلی حیاط به مساحت شش مترمربع ساخته شده است. ایوان داخلی مقبره نیز تخریب شده است که سازمان میراث فرهنگی آن را مرمت کرده است.

(3) محوطه و معماری کنونی مقبره

مقبره را دیواری به ارتفاع یک متر و چهل سانتی‌متر محصور کرده است که با مصالح آجر و سیمان ساخته شده و نمای آن با سیمان سفید تزیین شده است. در قسمت شرقی و شمالی آن دو کوچه شش متری وجود دارد و از سمت جنوب به خیابان هشت متری محدود می‌شود. موقعیت جغرافیایی مقبره به شکلی است که دسترسی به آن از سه طرف از طریق کوچه‌ها و خیابان‌های ذکر شده امکان‌پذیر است. در اصلی آن در فاصله پانزده متری یکی از خیابان‌های اصلی شهر به نام بلوار شهید ریگی قرار دارد که مخصوص ورود زائران است.
در ضلع شرقی، در بزرگی برای ورود خودروها به محوطه وجود دارد. درِ ورودی اصلی آهنی و به ابعاد یک متر و هشتاد سانتی‌متر در یک متر و پنجاه سانتی‌متر و به رنگ سبز ساخته شده است. با عبور از در ورودی، صحن بزرگ حیاط می‌رسیم که مقبره در ضلع غربی آن واقع شده است. روبه‌روی ساختمان مقبره صفه‌ای است که یک متر از کف حیاط بلندتر است و دارای چهار پله است. مقبره روی آن قرار دارد و اندودی از کاهگل نمای بدنه را پوشانیده است.
در جلوی مقبره محوطه‌ای به صورت پیش‌خوان است که سقف دارد و با قیر و حصیر پوشش داده شده است و چند عدد ستون چوبی در زیر سقف قرار دارد؛ این پیش‌خوان نیز با پنج پله به سطح حیاط متصل می‌شود. از این پیش‌خوان به دلیل فرم ساخت و مصالحش برمی‌‎آید که چندان قدمتی ندارد و معلوم می‌شود که مدتی بعد ساخته و به مقبره ملحق شده است. دیوارهای ورودی نیز ترک خورده‌اند. کف این قسمت سیمانی است که چهار تخته فرش دوازده متری ماشینی و پنج تخته فرش نه متری نخ نما پهن است. دور تا دور نیز بیست عدد پشتی قدیمی چیده شده است. در ورودی اصلی مقبره، که در میانه‎ی ضلع غربی پیش‌خوان قرار گرفته، چوبی و به رنگ قهوه‌ای است که حکاکی‌هایی بر آن صورت گرفته است. در هنگام ورود، پله‌ای به ارتفاع بیست سانتی‌متر قرار دارد که از طریق آن وارد مقبره می‌شوند. بوی مشک و عود کلیه‌ی اتاق‌ها را معطر کرده است.
سقف گنبد از داخل با گچ سفید شده و نقاشی‌هایی با رنگ‌های مختلف بر روی آن کشیده شده است. پاطاق گنبد نیز دارای نواری از تزئینات گیاهی و هندسی است که با رنگ‌هایی مانند زرد، قرمز، قهوه‌ای، آبی و سفید به صورت گل و گیاه و ستاره دیده می‌شود. گوشواره‌ها و نیم طاق‌های زیرگنبد نیز تزئینات جالب توجهی دارند. در قسمت بالای چهار طاقی بنا، چهار نورگیر به ابعاد یک متر در دو متر با پنجره‌ای مشبک قرار دارد که قسمتی از نور داخل مقبره را تأمین می‌کند. وجود طرح‌های ستاره‌ای چه در نقاشی‌ها و چه در گچ‌کاری‌های روی گنبد و بیرون آن نشان می‌دهد که تحت تأثیر سمبل‌هایی چون خورشیده بوده‌اند. صحن مقبره مساحتی حدود سی مترمربع دارد و دور تا دور این دیوارها قاب‌هایی است که کلمه «الله» بر آنها نقش بسته است.
غیر از ورودی و گنبد می‌توانیم به محراب داخل مقبره و نیز طاق نمای ضلع غربی آن اشاره کنیم که دارای تزئینات دلپذیری هستند. گرداگرد قبر، ده ستون به ارتفاع یک متر و شصت سانتی‌متر وجود دارد که به این ستون‌ها نیز پارچه‌هایی برای شفا و به نیت گرفتن حاجت بسته شده است و به صورت حجله‌گاه خودنمایی می‌کند. ارتفاع قبر از سطح زمین شصت سانتی‌متر است. طول قبر یک متر و بیست و عرض آن هشتاد سانتی‌متر بوده که پارچه‌ای سبز رنگ بر روی آن پهن شده است. ورودی محراب آرامگاه در ضلع جنوبی آن قرار گرفته است و در ضلع غربی طاق‌هایی با تزئینات مقرنس دیده می‌شود که داخل آن عبارت «لا اله الا الله» یا «محمد» «یا علی» روی نقش گل‌ها طراحی شده است. در نمای ضلع شمالی، روبه روی محراب نیز محلی برای قرار دادن نذورات و روشن کردن شمع و عود در نظر گرفته شده است.
مقبره در میانه‌ی بنا واقع شده است و بر بالای آن به جای ضریح، حجله‌ای چوبی قرار داده‌اند که دارای شبکه‌بندی چوبی است و تزئینات پارچه به صورت منگوله‌هایی آویزان است و روایت مجلس عروسی را زنده می‌کند.
مساحت کل محوطه سه هزار مترمربع است که در حدود دویست مترمربع آن را مقبره فرا گرفته است. در درون حیاط نیز سرویس‌های بهداشتی، اتاق‌هایی برای خادمان و صد متر پارکینگ وجود دارد. همچنین در حدود شصت مترمربع از این فضا را قبرستان قدیمی به خود اختصاص داده است. درون حیاط چندین درخت وجود دارد که برخی از مردم بر طبق باور خود و به منظور باز شدن گره مشکلاتشان و گرفتن حاجت پارچه‎‌هایی به این درختان گره زده‌اند.
با توجه به وضعیت ساختمان و نظارت دو سازمان اوقاف و امور خیریه و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و نیز قدمت سازه همچنان فرسودگی بافت آن قابل مشاهده و مقبره در خطر آسیب و فرو ریختگی جدی است.

(4) توضیحات تکمیلی و ملاحظات

1. زائران:

در مقبره در همه‌ی ایام هفته بر روی زائران باز است. زائران افراد محلی روستاها و شهرهای استان سیستان و بلوچستان و گردشگران ایرانی هستند. روزهای پنج‌شنبه مقبره نسبتاً شلوغ‌تر است. زائران زن بیشتر از مردان هستند. افغان‌های مقیم شهرستان چابهار نیز علاقه خاصی به این مکان دارند. علاوه بر زوار ایرانی، از کشورهای شبه قاره هند نیز افرادی برای انجام عبادت و نذر و نیاز به این مقبره می‌آیند. میانگین سالیانه حضور افراد را بیش از صد هزار نفر ذکر کرده‌اند (اطلاعات بقاع و اماکن متبرکه، 1388، گزارش 87). افراد برای ورود به داخل مقبره، کفش‌های خود را درمی‌آورند و در ورودی را می‌گویند. سپس نزدیک‌تر می‌شوند و دستی به ستون‌های چوبی داخل مقبره می‌کشند و ایستاده سلام می‌دهند و به نشانه احترام کمر را خم می‌کنند. سپس وارد قسمت حرم می‌شوند. هفت مرتبه دور قبر می‌چرخند و به خواندن فاتحه و دعا مشغول می‌شوند. بادبزن‌های بافته شده از حصیر زیادی وجود دارد که هر کس یکی از آنها را برمی‌دارد و با دست تکان می‌دهد و دعا می‌خواند. آنها دلیل انجام این کار را دور شدن از شیاطین می‌دانند. همچنین اگر وجه نقدی برای نذر داشته باشند به صندوق صدقات می‌اندازند یا در پارچه‌ای می‌‎اندازند که در چهار طرف ستون بالای قبر بسته شده است. زائران معمولاً با ریختن گل و گلبرگ بر روی قبر، به صاحب قبر ادای احترام می‌کنند.

2. نذورات:

معمولاً در عصر روز پنج‌شنبه کسانی که نذری دارند نذورات خود را که شامل خرما، غذا از جمله آش و ... است به این مکان می‌‌آوردند و در بین مردم توزیع می‌کنند. طبق گفته راویان، گاهی هم در این مکان گوسفند و بز به صورت نذری ذبح و گوشت آن بین مردم تقسیم می‌شود.

3. موقوفات:

از سال 1381 چگونگی اداره‌ی این موقوفه به سازمان اوقاف و امور خیریه سپرده شده است ولی سازمان میراث فرهنگی در این مورد اعتراض نموده است و اکنون اداره‌ی مقبره را دو خادم برعهده دارند که از دو سازمان متبوع هستند.

4. مراسم:

در گذشته مراسم به شرح زیر بوده است: در بامداد روزهای اول و دوم دهه ذی القعده حیاط آرامگاه را زنان جارو می‌زدند و مردها نیز با لباس‌های پاکیزه بساط جشن را فراهم می‌کردند با طلوع آفتاب‌ ساز و دهل نواخته می‌شد و قوالان پاکستانی، رقاصان هندی، آوازخوانان و مهمان‌نوازان بلوچ به هر طریقی برای این شادی خدمت می‌کردند. این مراسم به مدت ده روز در سه نوبت صبح، عصر و شامگاه اجرا می‌شد.
زنان مسن به داخل مقبره می‌رفتند تا شفای دردمندان و برآورده شدن حاجات دیگران را بخواهند. در همین زمان، مردان در بیرون محوطه و پیشخوان به ساز و دهل مشغول می‌شدند. آنها این کار را تا ده روز تکرار و پس از ده روز این مکان را ترک می‌کردند تا سال دیگر در مراسم جشن شرکت کنند (گزارش بررسی آثار باستانی، سند شماره 65/10063، به تاریخ 1336/8/11).
اما در سال‌های اخیر این مراسم به فراموشی سپرده شده است و از جمله برنامه‌های مذهبی که داخل مقبره برپا می‌شود می‌توان به برگزاری دعاهای کمیل و ندبه اشاره کرد. همچنین در این مکان مجالس ختم قرآن نیز برگزار می‌شود که عموماً در بعدازظهر جمعه است. روشن کردن شمع و دود کردن مشک و عود از دیگر مراسم این مکان است. برای سوزاندن عود و مشک در سمت چپ ورودی مقبره، قسمتی چوبی تعبیه شده است. از دیگر مراسم می‌توان به نخستین روز زندگی زناشویی زوج‌های جوان اشاره کرد که دامادها قبل از رفتن به خانه عروس به این مکان می‌آیند، شیرینی پخش می‌‌کنند و گاهی صاحبان عروسی گوسفندی را قربانی می‌نمایند و گوشت آن را بین مستمندان توزیع می‌کنند. براساس باورها و اعتقادات محلی، در گذشته پسری را که می‌خواستند برای اولین بار موی سرش را بتراشند، به این مکان می‌آورند و سر او را تراشیده و موی سر را در داخل کیسه‌ای رنگی به درختانی که در محوطه حیاط مقبره قرار داشتند، آویزان می‌‎کردند. (نمونه‌هایی از این کیسه‌ها هم اکنون نیز به درختان حیاط آویزان است)؛ البته این مراسم در حال حاضر کمتر انجام می‌شود. بستن پارچه‌های رنگی و حتی قفل به درختان ضریح و ستون‌ها نیز از دیگر رسوم این مردم است.

5. دفن شدگان:

این بنا در گذشته جزئی از قبرستان عمومی شهر بوده و وقفی است و با توجه به طرح تفضیلی شهر در سالهای گذشته و قرار گرفتن این بنا در میان بلوار شهید ریگی باعث تخریب برخی از قبرها شده است به گونه‌ای که به سختی می‌توان تشخیص داد که کسی در آنجا دفن شده است.

6. متولیان و خادمان:

در سال‌های گذشته، این بنا زیر نظر حیدرآبادی که خانواده ایشان چند نسل کلیددار این مکان بوده‌اند اداره می‌شده است. ولی در حال حاضر، مدیریت مقبره را دو شخص به نام زاهدی، از سازمان اوقاف و امور خیریه و زارعی، از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، برعهده گرفته‌اند.

راویان محلی:

بارکزهی، آزادی، زارعی

تحقیق میدانی:

1388/11/10
منبع مقاله :
کمالیان، امین‌رضا؛ (1390)، شماری از مقبره‌های استان سیستان و بلوچستان شهرستان‌های ایرانشهر، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، چاپ اول.