عرفان اسلامی (97) علم حق
نویسنده : استاد حسین انصاریان
شرح كتاب مصباح الشريعة ومفتاح الحقيقة
عرضه اسرار به محضر حضرت حق
اين معنى را قرآن و روايات با صراحت كامل بيان كرده و تمام جوانب اين مسأله را روشن كردهاند :
إِنَّ اللّهَ لاَ يَخْفَى عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي الأَرْضِ وَلاَ فِي السَّماءِ [383] .
يقيناً چيزى در زمين و در آسمان بر خدا پوشيده نيست .
رَبَّنَا إِنَّكَ تَعْلَمُ مَا نُخْفِي وَمَا نُعْلِنُ وَمَا يَخْفَى عَلَى اللَّهِ مِن شَيْءٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ فِي السَّماءِ [384] .
پروردگارا ! يقيناً تو آنچه را ما پنهان مىداريم و آنچه را آشكار مىكنيم ، مىدانى و هيچ چيز در زمين و آسمان بر خدا پنهان نيست .
يَوْمَ هُم بَارِزُونَ لاَ يَخْفَى عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَيْءٌ لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ [385] .
روزى كه همه آنان آشكار مىشوند ، [ و ] چيزى از آنان بر خدا پوشيده نمىماند . [ و ندا آيد : ] امروز فرمانروايى ويژه كيست ؟ ويژه خداى يكتاى قهّار است .
إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ وَمَا يَخْفَى [386] .
او آشكار و آنچه را پنهان است مىداند .
إِنَّ الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي آيَاتِنَا لاَ يَخْفَوْنَ عَلَيْنَا أَفَمَن يُلْقَى فِي النَّارِ خَيْرٌ أَم مَن يَأْتِي آمِناً يَوْمَ الْقِيَامَةِ اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ [387] .
مسلماً كسانى كه معانى و مفاهيم آيات ما را از جايگاه واقعىاش تغيير مىدهند [ و به تفسير و تأويلى نادرست متوسل مىشوند ] بر ما پوشيده نيستند . آيا كسى را كه در آتش مىافكنند ، بهتر است يا كسى كه روز قيامت در حال ايمنى مىآيد ؟ هر چه مىخواهيد انجام دهيد ، بىترديد او به آنچه انجام مىدهيد ، بيناست .
وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَيْتُمْ وَمَا أَعْلَنتُمْ وَمَن يَفْعَلْهُ مِنكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ [388] .
من به آنچه پنهان مىداشتيد و آنچه آشكار كرديد داناترم ، و هر كس از شما با دشمنان من رابطه دوستى برقرار كند ، مسلماً از راه راست منحرف شده است .
قُلْ إِن تُخْفُوا مَا فِي صُدُورِكُمْ أَوْ تُبْدُوهُ يَعْلَمهُ اللّهُ وَيَعْلَمُ مَا فِي السَّماواتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَاللّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ [389] .
بگو : اگر آنچه [ از نيّتهاى فاسد و افكار باطل ] در سينههاى شماست ، پنهان داريد يا آشكار كنيد ، خدا آن را مىداند . و نيز آنچه را در آسمانها و آنچه را در زمين است ، مىداند و خدا بر هر چيز تواناست .
لِلّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَإِن تُبْدُوا مَا فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُم بِهِ اللّهُ [390] .
آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است ، فقط در سيطره مالكيّت و فرمانروايى خداست ، و اگر آنچه [ از نيّتهاى فاسد و افكار باطل ]در دل داريد آشكار كنيد يا پنهان سازيد ، خدا شما را به آن محاسبه مىكند .
علم حضرت حق
آنان كه معارف را از قرآن و روايات چشيدهاند و با رياضتهاى شرعى راه را پيمودهاند درباره علم حق تعالى به موجودات و باطن و ظاهر آنان مىگويند :
ذات حضرت احديت آگاه و عالم به تمام موجودات كليه و جزئيه و بسيط و مركب و فلكى و عنصرى و زمانى و دهرى و سرمدى و مجرد و مادى و برزخى است و از احاطه علم او ذرهاى از ذرات «غيب و شهود» و آفرينش خارج نيست .
وَمَا يَعْزُبُ عَن رَبِّكَ مِن مِثْقَالِ ذَرَّةٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ فِي السَّماءِ وَلاَ أَصْغَرَ مِن ذلِكَ وَلاَ أَكْبَرَ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُبِينٍ [391] .
و به اندازه وزن ذرهاى در زمين و آسمان از پروردگارت پوشيده نيست و نه كوچكتر از آن ذره و نه بزرگتر از آن نيست ، مگر آنكه در كتابى روشن ثبت است .
يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنزِلُ مِنَ السَّماءِ وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ [392] .
آنچه در زمين فرو مىرود و آنچه از آن بيرون مىآيد و آنچه از آسمان نازل مىشود ، و آنچه را در آن بالا مىرود مىداند . و او با شماست هرجا كه باشيد .
« تفسير تبيان » ذيل اين آيه چنين توضيح داده است :
تمام چيزهايى كه در زمين داخل مىشود و در آن پنهان مىگردد مانند حبه و هسته و آنچه كه از زمين خارج مىشود از نباتات و حيوانات و جمادات بر ذات اقدس الهى پوشيده نيست و خداوند به همه آنها دانا و خبير است .
همچنين آنچه كه از آسمان فرود مىآيد از باران و غير باران و آنچه كه به آسمان بالا مىرود از فرشتگان و اعمال مردم ، خداوند به همه آنها عالم و آگاه است[393] .
دستيابى بشر به حقايق علمى
خدا مىدانست كه در آخر زمان افراد عالم و مردان دقيق و كنجكاو خواهند آمد ، خداوند قل هو اللّه احد و چند آيه از سوره حديد را تا وَهُوَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ [394] نازل فرمود[395] .
جمله وَمَا يَنزِلُ مِنَ السَّماءِ وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا [396] از سوره حديد ، جزء آيات پيش از عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ است كه در حديث حضرت على بن الحسين عليهالسلام آمده است .
اينكه امام سجاد عليهالسلام در فهم اين آيه به عمق دانش مردمى در آخر زمان اشاره مىكند شايد ناظر به مطلبى باشد كه دنياى امروز بدان متوجه شده است .
در فيزيك زيستى مىگويند :
هوايى كه كره زمين را در بر گرفته و قطر آن در حدود 800 كيلومتر است و با سرعت صدهزار كيلومتر در ساعت ، با حركت زمين حركت مىكند ، يكى از بزرگ ترين عواملى است كه از جهات متعدد حافظ حيات موجودات كره زمين است و يكى از آن جهات سوزاندن و متلاشى كردن سنگهايى است كه على الدوام از نقاط دور دست وارد اتمسفر زمين مىشوند .
فرانك آلن استاد فيزيك زيستى مىگويد :
جوى كه از گازهاى نگاهبان زندگى بر سطح كره زمين تشكيل شده ، آن اندازه ضخامت و غلظت دارد كه بتواند همچون زرهى زمين را از شر مجموعه مرگبار بيست ميليون سنگهاى آسمانى در روز كه با سرعتى در حدود پنجاه كيلومتر در ثانيه به آن برخورد مىكنند در امان نگاه دارد .
در اطراف خورشيد و زمين ، ميليونها و هزارها ميليون سنگهاى شهابى وجود دارد كه به دور خورشيد مانند زمين مىگردند و چون سرد و منجمد هستند ، فقط در نور خورشيد مىدرخشند ، ولى چون كوچك هستند مقدار نور منعكس آفتاب كافى نيست كه ما آنها را ببينيم .
زمين به علت قوه جاذبهاى كه دارد هر روز ميليون ها از اين سنگهاى سماوى را كه به دور خورشيد مىگردند ، جذب مىكند ، بدين ترتيب كه آنها را به طرفى كشيده و مجذوب خود مىسازد .
سرعت اين سنگها به قدرى زياد است كه گاهى تا هفتاد كيلومتر در ثانيه مىرسد و به علت همين سرعت پس از برخورد با هوا ، نه تنها داغ بلكه از حرارت سفيد مىشوند ، به اين جهت است كه ما آنها را گلولههاى آتشين مىبينيم .
امام سجاد عليهالسلام در زمينه سؤال توحيد ، به آيات اوّل سوره حديد اشاره كرده و از مردم نكته سنج و عميق دوره آخر زمان نام برده است .
اين آيات ، حاوى نكات بزرگ كتاب آفرينش است ، در اين آيات از خلقت كيهان ، از موجودات ارضى و سماوى ، از زندگى و مرگ از آغاز و انجام ، از ظاهر و باطن ، از واردات و صادرات زمين و خلاصه از مطالبى سخن گفته كه هريك از آنها ، در دنياى كنونى به عناوين :
كيهانشناسى ، زمينشناسى ، گياهشناسى ، حيوانشناسى ، بيوشيمى و بيوفيزيك ، يك موضوع اساسى علمى دانشگاهى است ؛ بسيارى از دانشمندان الهى امروزه با مطالعه و تحقيق در يكى از اين مسائل به وجود آفريدگار جهان ايمان آوردهاند .
در اين آيات خداوند بزرگ به صفات : حكيم ، حياتبخش ، مرگآفرين ، توانا ، بينا و دانا ياد شده است ، درباره علم بارى تعالى مىگويد :
يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنزِلُ مِنَ السَّماءِ وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا [397] .
آنچه در زمين فرو مىرود و آنچه از آن بيرون مىآيد و آنچه از آسمان نازل مىشود ، و آنچه را در آن بالا مىرود مىداند .
ديروز براى آنچه از آسمان بر زمين نازل مىشود ، به باران و ابرها مثل مىزدند و همان طور كه در ادعيه و اخبار آمده است ، خداوند ، به عدد قطرات باران آگاه و عالم است ، ولى امروز با توجه به روايت امام سجاد عليهالسلام و با توضيحى كه درباره سنگهاى سماوى و سوختن آنها در جو زمين داده شد ، مىتوان باريدن سنگهاى كيهانى را نيز به عنوان مثال ديگرى براى علم الهى ذكر كرد .
دانشمندان مىگويند :
هر روز در حدود بيست ميليون سنگهاى كوچك و بزرگ از آسمان به زمين نازل مىشود ، بيست ميليون يك عدد تقريبى است ولى خداوند به عدد واقعى آنها عالم و آگاه است .
دانش امروز مىگويد : گاهى سنگهاى بزرگى وارد جو زمين مىشوند كه قسمتى از آنها بر اثر برخورد با جو مىسوزد و باقى ماندهاش در خشكى يا دريا فرود مىآيد و كسى از عدد آنها و محل فرود آمدن آنها آگاهى ندارد ، ولى خداوند از عدد واقعى و نقطه فرودشان آگاه است . جالب آنكه سنگهاى سوخته به صورت ذرات كوچك خاكستر در جو زمين پراكنده مىشوند ، بعضى از آن ذرات به زمين مىرسند و بعضى هم چنان در جو زمين سرگردان مىمانند ، عدد سرسامآور آن ذرات بر احدى آشكار نيست ، ولى خداوند از عدد آنها نيز آگاه است .
دانش امروز مىگويد :
كره زمين با نيروى جاذبه خود تمام اجسام كوچك و بزرگ را به طرف خود جذب مىكند و با نيروى جاذبه تمام اشيا و ذرات در سطح كره زمين يا در جو آن كه ميدان جاذبه زمين است نگاهدارى مىشوند ، ولى گاهى اتفاق مىافتد كه بر اثر شرايط ناشناخته و وضع و محاذات مخصوصى پارهاى از ذرات از محيط جاذبه زمين فرار مىكنند و راه فضاى بىكران كيهان را در پيش مىگيرند .
با نويدى كه حضرت سجاد عليهالسلام داده است اميد مىرود در آينده با پيشرفتهاى سريع علمى ، بشر به واقعيتهاى ديگرى پى ببرد و بسيارى از مسائل مجهول و ناشناخته امروز براى مردم فردا معلوم گردد ، در آن موقع دانشمندان الهى جمله :
وَمَا يَنزِلُ مِنَ السَّماءِ وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا [398] .
آنچه در زمين فرو مىرود و آنچه از آن بيرون مىآيد .
را از ديده وسيع ترى خواهند ديد و در پيشگاه ذات اقدس الهى با خضوع بيشترى مراتب عبوديت و بندگى خود را ابراز خواهند داشت .
علم خداوند به ساختمان طبيعى انسان درباره علم خداوند به ساختمان طبيعى انسانها و تفاوتهاى گوناگونى كه از نظر عقل ، هوش ، حافظه ، اندام ، سرشت و منش دارند و در رحم مادر پايهگذارى مىشود قرآن شريف مىفرمايد :
اللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ كُلُّ أُنثَى وَمَا تَغِيضُ الأَرْحَامُ وَمَا تَزْدَادُ وَكُلُّ شَىءٍ عِندَهُ بِمِقْدَارٍ [399] .
خدا [ حالات ، صفات و زمان ولادت ]جنينهايى را كه هر انسان و حيوان مادهاى آبستن است ، و آنچه را رحمها [ از زمان طبيعى حمل ]مىكاهند و آنچه را مىافزايند ، مىداند و هر چيزى نزد او اندازه معينى دارد .
در كتاب « همبستگى امور »[400] مىخوانيم :
به طورى كه تحقيقات اخير دانشمندان اثبات كرده است :
هر سلول جنسى مربوط به انسان بيست و سه كروموزوم دارد و هر كروموزوم داراى قريب يك صد هزار ژن و هر ژن داراى يك مولكول درشت است و هر كدام از اين مولكول ها ده هزار پله داشته و هر پله مىتواند يك حالت به خود بگيرد .
پس با اين حساب مىتوان گفت كه حداكثر صفات و مشخصات ارثى نوع انسان 000/000/000/23=10000×000/100×23 خواهد بود .
اين عدد فقط مربوط به مسأله كروموزوم است ، تعداد سلولها و كليه امورى كه حيات انسان بر آن استوار است اعم از امور ظاهرى كه تشكيلدهنده آنها اتمها است و امور باطنى را در نظر بگيريد ببينيد چه عدد مىشود . عددى كه هيچ ماشينى و ملتى و جمعيتى و حتى تمام انسان هاى ادوار تاريخ و تمام ملائكه از احصاى آن عاجزند ، ولى براى حضرت حق تمام واقعيتهاى با وزن و جرم و عدد كاملاً روشن است .
مگر دنياى اتمها كم دنيايى است ، دنياى اتمها از بهتآورترين دنياهايى است كه بشر در صحنه عناصر و اجزاى ذره بينى عالم ديده است .
در كتاب «از اتم تا ستاره» از قول مؤلف ـ كه از دانشمندان به نام اين علم است ـ مىخوانيم :
خيال مىكنم درباره بزرگى اين اتمها فكر مىكنيد ، اگر به شما بگويم كه اتم همچون چيزى است كه قطر آن نزديك دو ميليونيم ميلىمتر است ، شايد از اين بيان زياد به حقيقت اندازه آن پى نبريد .
به همين جهت به ذكر مثالى مىپردازم ، به سكه يك ريالى توجه كنيد و بدانيد كه در كلفتى آن مىتوان ده ميليون اتم را روى يكديگر قرار داد ، در يك انگشتانه پر از هوا بيست و پنج ميليارد ميليارد اتم وجود دارد .
من راجع به ميليارد با شما سخن مىگويم و مىترسم كه به عظمت اين عدد متوجه نباشيد .
فرض كنيد كه در سال اوّل ميلاد مسيح نياكان شما ثروتى قارونى معادل بيست و پنج ميليارد ميليارد فرانك دارا بودهاند و نيز فرض كنيد در خرج كردن اين دارايى گشادبازى شده و در هر ثانيه چهارصد و هشت ميليون از آن به مصرف رسيده باشد با همه اين احوال اين ثروت شصت و يكسال ديگر تمام خواهد شد .
اگر بيست و پنج ميليارد ميليارد اتم را پهلوى يكديگر قرار دهيم ، زنجيرى ساخته مىشود كه مىتواند شصت بار دور كره زمين بپيچد !!
حالا خوب درك مىكنيد كه اشيايى به اين اندازه كوچك را هرگز نمىتوان زير قوىترين ذرهبينها تماشا كرد .
با ريزبينهاى خيلى قوى كه اكنون داريم نمىتوانيم چيزهاى دقيقتر از 2 ده هزارم ميلىمتر را ببينيم و اين دو ده هزارم ميلىمتر نسبت به يك اتم همچون موجود غولآسايى جلوه مىكند !!
شما حساب كنيد كه تمام عوالم ظاهر از اتم تشكيل شده و عدد آنها چه اندازه است ؟ قرآن مجيد مىگويد . به تمام اين اعداد و ارقام فقط خداوند عزيز آگاه و بينا و عالم است .
إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ [401] .
يقيناً او به همه چيز داناست .
اين شيئى كه اسمش بسيار عظيم است ، خود بس خرد مىباشد ، در هواى گرم اگر ليوان آبى به دست بگيريد چقدر اتم در اين ليوان است ؟
جواب اين سؤال تقريبا عددى است مساوى با يك و در برابر او بيست و چهار صفر !!
اين عدد براى هيچ كس معناى صحيحى ندارد ، براى روشنتر شدن مسأله اينطور بايد گفت : به فرض چند صد ميليون از اتمى كه در ليوان است بگيريد و آن را روى مربعى كه دو و نيم سانتىمتر مربع مساحت دارد قرار دهيد ، اين كار را تكرار كنيد ، چندين بار صدها ميليون اتم را از ليوان گرفته و روى يك مربع ديگر به همين اندازه قرار دهيد تا ليوان خالى شود . به زودى خواهيد دانست كه به اين ترتيب با اتمهاى محتوى يك ليوان كليه سطح زمين را پوشانيدهايد !!
آن وقت حساب كنيد چه اندازه آب در عالم است و چقدر موجود كه وجود همه آنها از اتم مركب است در صفحه هستى است ، عدد اين اتمها را خيلى راحت و آسان خداوند بزرگ مىداند آن هم به علم تفصيلى نه اجمالى !
بحث در علم اللّه فقط در اعداد و اوزان نيست ، بلكه پروردگار بزرگ به همه چيز با تمام خصوصياتش به طور تفصيل آگاه و بينا است .
*گوشهاى ديگر از علم حق در آيات و روايات
قرآن درباره علم حق در آيات متعددى مسائل مهمى را طرح مىكند ، از جمله مىفرمايد :
إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الأَرْحَامِ [402] .
يقيناً خداست كه دانش قيامت فقط نزد اوست ، و [ تنها او ] باران را نازل مىكند ، و [ اوضاع و احوال ] آنچه را در رحمهاست مىداند .
درباره علم خداوند به تمام اعمال خوب و بد و كارهاى روا و نارواى مردم قرآن شريف مىگويد :
إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَصْنَعُونَ [403] .
بىترديد خدا به آنچه انجام مىدهند داناست .
درباره علم پروردگار به سرائر و ضمائر مردم و اين كه خداوند از نيّات و افكار آنان آگاه است در قرآن مجيد آيات متعددى آمده است :
يَعْلَمُ خَائِنَةَ الأَعْيُنِ وَمَا تُخْفِي الصُّدُورُ [404] .
[ او ] چشمهايى را كه به خيانت [ به نامحرمان ]مىنگرد و آنچه را سينهها پنهان مىدارند ، مىداند .
راوى حديث از حضرت صادق عليهالسلام معنى « خائنة الاعين » را پرسيد . حضرت در پاسخ فرمود :
آيا نديدهاى كه گاهى انسان چيزى را به طورى نگاه مىكند كه گويى آن را نمىبيند ، اين خائنه اعين است[405] .
محمد بن مسلم از امام صادق عليهالسلام معنى آيه يَعْلَمُ السِّرَّ وَأَخْفى [406] را پرسيد ، حضرت فرمود :
سر آن چيزى است كه در ضميرت وجود دارد و آن را پنهان نگاه مىدارى و اخفى آن چيزى است كه زمانى به دلت خطور كرده ، آن گاه آن را فراموش كردهاى[407] !
شما اگر بخواهيد به علم حضرت او آگاه شويد ، ابتدا بايد به قسمتى از هويت و هستى موجودات واقف گرديد و دنياى اعجابانگيز بعضى از مخلوقات را دقت كنيد ، سپس آن ها را نمونه كل هستى گرفته و با نظر به هستى و اينكه وسعت آن را تا قيامت و بعد از آن كسى آگاه نمىشود به دورنمايى بسيار دور از علم حق به موجودات آگاه شويد !!
عَنْ سُلَيْمانِ بْنِ سُفْيانِ ، قالَ : حَدَّثَني أَبُوعَليِّ الْقَصَّابِ قالَ : كُنْتُ عِنْدَ أَبي عَبْدِاللّهِ عليهالسلام فَقُلْتُ : أَلْحَمْدُ لِلّهِ مُنْتَهى عِلْمِهِ فَقالَ : لا تَقُلْ ذالِكَ فَإِنَّهُ لَيْسَ لِعِلْمِهِ مُنْتَهى[408] .
سليمان بن سفيان مىگويد : ابو على قصاب گفت : در محضر حضرت صادق عليهالسلام بودم ، پس گفتم : حمد خداى را به منتهاى علمش . حضرت فرمود : اينگونه مگو ؛ زيرا براى علم او نقطه منتها نيست .
امام صادق عليهالسلام بنابر نقل صدوق در كتاب «التوحيد» مىفرمايد :
خداوند به تمام كائنات قبل از آفرينش آسمان ها و زمين آگاه بود[409] .
براى درك صفات حق به خصوص علم ، قدرت و اراده ، قبل از رجوع به كتب فلسفى ، ضرورى است به قرآن مجيد و روايات اصيل اسلامى مراجعه كرد ، آن گاه براى پى بردن به نقص و عيب كلام بعضى از فلاسفه در صفات حضرت حق به كتب فلسفه مراجعه نمود .
براى درك اينگونه مسائل به نحو تفصيل به حكيمان و فيلسوفانى مراجعه كنيد كه تشنگى علمى خويش را از چشمه پر بركت علم انبيا و امامان عليهمالسلام سيراب كردهاند .
اين بزرگواران آنچه در كتب خود آوردهاند ، نتيجه زحمات و كوشش آنان ، در آيات قرآن و روايات و آيات آفاق و انفس است .
در هر حال به فرموده حضرت صادق عليهالسلام اسرار خود را به جناب او از باب عجز و شكستگى عرضه بدار و به يقين و حقيقت بدان كه بر حضرت او چيزى از آشكار و نهان پنهان نيست .
او در عين اينكه واقف به اسرار و تمام اوضاع كيفى و كمى موجودات است ، ولى علاقه دارد ، عبد در پيشگاهش به تضرع و زارى برخيزد و ملتمسانه به دربارش اشك بريزد و با زبان سرّ ، حال دل و روح خويش را به مولايش عرضه بدارد .
چنانچه به مسأله دعا در قرآن اشاره رفته و از بندگانش مىخواهد به درگاهش بنالند و در حال دعا و زارى و توبه و انابه باشند .
... ادامه دارد.
پي نوشت :
[383] ـ آل عمران 3 : 5 .
[384] ـ ابراهيم 14 : 38 .
[385] ـ مؤمن 40 : 16 .
[386] ـ اعلى 87 : 7 .
[387] ـ فصلت 41 : 40 .
[388] ـ ممتحنه 60 : 1 .
[389] ـ آل عمران (3) : 29 .
[390] ـ بقره 2 : 284 .
[391] ـ يونس 10 : 61 .
[392] ـ حديد 57 : 4 .
[393] ـ التبيان : 9/519 ـ 520 ، ذيل آيه 4 سوره حديد .
[394] ـ حديد 57 : 6 .
[395] ـ الكافى : 1/91 ، باب النسبة ، حديث 3 ؛ التوحيد ، صدوق : 283 ، باب 40 ، حديث 2 ؛ بحار الأنوار : 3/263 ، باب 9 ، حديث 21 .
[396] ـ حديد 57 : 4 .
[397] ـ حديد 57 : 4 .
[398] ـ حديد 57 : 4 .
[399] ـ رعد 13 : 8 .
[400] ـ همبستگى امور : 119 .
[401] ـ شورى 42 : 12 .
[402] ـ لقمان 31 : 34 .
[403] ـ فاطر 35 : 8 .
[404] ـ غافر 40 : 19 .
[405] ـ معانى الأخبار : 147 ، باب معنى خائنة الأعين ، حديث 1 ؛ بحار الأنوار : 4/80 ، باب 2 ، حديث 4 .
[406] ـ طه 20 : 7 .
[407] ـ معانى الأخبار : 143 ، باب معنى السر وأخفى ، حديث 1 ؛ بحار الأنوار : 4/79 ، باب 2 ، حديث 2 .
[408] ـ التوحيد ، صدوق : 134 ، باب 10 ، حديث 1 ؛ وسائل الشيعة : 7/137 ، باب 58 ، حديث 8938 ؛ بحار الأنوار : 4/83 ، باب 2 ، حديث 11 .
[409] ـ التوحيد ، صدوق : 135 ، باب 10 ، حديث 5 ؛ بحار الأنوار : 4/84 ، باب 2 ، حديث 14 .
/س
