بینش و تربیت اسلامی
بیشتر غم ها زاییده نوع بینش، تربیت و ظرفیت ماست یکی از اساسی ترین ره آوردهای اسلام در زدودن غم ها این است که بینش ها را دگرگون می سازد. بینش اسلام، غم زداست و شادی آفرین آموزه های دینی بینش انسان را چنان دگرگون می سازدکه دنیا را ناپایدار و کوچک بداند و برای از دست رفته ها اندوهناک نشود و بفهمد اندوه برای از دست رفته ها نه تنها سودی ندارد بلکه حال و آینده را نیز نابود می سازد.حضرت علی علیه السلام فرمود:
لَا تُشْعِرْ قَلْبَک الْهَمَّ عَلَی مَا فَاتَ فَیشْغَلَک عَمَّا هُوَ آت[1]
اندوه برگذشته را آویزه دل خویش مساز که غم بر آنچه رفته است تو را از توجّه به آنچه می آید باز دارد.
ریشه یابی و درمان
ابتدا باید عوامل و موجبات «غم و اندوه» را بررسی نموده و در مرحله بعد، درمان نمود زیرا مشکلی که خوب تشریح و بررسی شود، به راحتی قابل حلّ است. به عبارت روشن تر درباره رفع غم، کارهای زیر را باید انجام شود:الف) تجزیه و تحلیل علل و موجبات یک عارضه.
ب) کارهایی را می توان برای رفع آنها انجام داد.
ج) تصمیم نهایی برای انجام نزدیکترین و ساده ترین راه حل هایی که امکان پذیر است.
د) شروع به فعالیت و عمل برای بر طرف ساختن آن.
و در صورت نیافتن هیچ راه حل ظاهری، نباید خود را دستخوش غم و اندوه قرار داد و از راه حل، مأیوس شد، زیرا یأس، نتیجه بی اعتمادی به رحمت خداوند است و نباید در هیچ حال از رحمت خداوند مأیوس شد.
قرآن در این زمینه می فرماید:
... وَ لا تَیأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا ییأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکافِرُونَ[2]
واز رحمت بی منتهای خداوند نومید مباشید که جز کافران هیچ کس از رحمت خداوند نومید نیست.
تقویت ایمان
با دقّت در زمینه ها و عوامل غم و اندوه، می توان چنین نتیجه گیری کرد که بسیاری از زمینه ها و عوامل غم، ریشه در ضعف ایمان دارد و اگر ایمان به خدا و امداد و رحمت او در وجود انسان تقویت شود، بسیاری از غم ها و غصه ها از بین می رود.قرآن کریم می فرماید:
الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِک لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ[3]
آنانکه ایمان به خداوند آورده و ایمان خود را به ظلم و ستم نیالودند، ایمان آنها راست و هم آنها به حقیقت (و به سر منزل سعادت) هدایت یافته اند.
ایمان به خدا انسان را از دلبستگی به دنیا می رهاند و این باور را برای او ایجاد می کند که دنیا مقصد نیست و با این بینش، دنیا در نگاه مؤمن، رنگ می بازد و با دست نیافتن به مظاهر دنیا همچون مال، مقام و رفاه، غمگین نمی شود؛ چرا که اعتماد به رحمت بی پایان الهی دارد...
نماز خواندن
نماز و عبادت یکی از عوامل غم زدائی است «مسمع» می گوید امام صادق علیه السلام به من فرمود: «ای مسمع! وقتی یکی از شما دچار غم و اندوه دنیا شد، چه مانعی دارد که وضو بگیرد و به جایگاه عبادت خود برود و دو رکعت نماز بگذارد و دعا کند که خداوند اندوه اش را بر طرف سازد، مگر خداوند در قرآن نفرموده است:وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ[4]
کمک بجویید به صبر «روزه» و نماز.
به قبرستان رفتن
یکی از مسایلی که حزن و غم را از بین می برد، «رفتن به قبرستان» و نگاه عبرت آموز به انسان های خاموش و آرام است که روزی آنها هم غم و مشکلات دنیا را می خوردند. اینکه دستور داده شده است. هنگام غم و غصه به قبرستان بروید نه به باغ و بستان، برای این است که ریشه غم، حب دنیاست و در قبرستان انسان به فنای دنیا اذعان می کند.به قبرستان گذر کردم کم و بیش
بدیدم قبر دولتمند و درویش
نه درویش بی کفن در خاک خفته
نه دولتمند برده یک کفن بیش
بدیدم قبر دولتمند و درویش
نه درویش بی کفن در خاک خفته
نه دولتمند برده یک کفن بیش
نگاه کردن به آب و سبزه
امام رضا علیه السلام فرمود:ثَلَاثٌ یجْلِینَ الْبَصَرَ النَّظَرُ إِلَی الْخُضْرَةِ وَ النَّظَرُ إِلَی الْمَاءِ الْجَارِی وَ النَّظَرُ إِلَی الْوَجْهِ الْحَسَن[5]
سه چیز دیده را روشن می سازد: نگاه کردن به سبزه، آب جاری و به صورت زیبا.
و در زبان شعر نیز چنین آمده است:
ثَلاثةٌ یذْهِبْنَ عَنْ قَلْبِ الْحَزَنْ
الْماءُ وَ الْخَضْراءُ وَ الْوَجَهُ الْحَسَنِ
عطر و عسل
امام علی علیه السلام فرمود:الطِّیبُ نُشْرَةٌ وَ الْعَسَلُ نُشْرَةٌ وَ الرُّکوبُ نُشْرَةٌ وَ النَّظَرُ إِلَی الْخُضْرَةِ نُشْرَة[6]
عطر، عسل، سوارکاری و نگاه به سبزه، موجب نشاط و انبساط می شود و حزن و غم را از بین می برد.
شستن سر
شستن سر به هنگام اندوه، می تواند موجب رفع اندوه شود.امام صادق علیه السلام فرمود:
مَنْ وَجَدَ هَمّاً فَلَا یدْرِی مَا هُوَ فَلْیغْسِلْ رَأْسَهُ وَ قَالَ إِذَا تَوَالَتِ الْهُمُومُ فَعَلَیک بِلَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّه[7]
هر که دچار اندوهی شد و ندانست از چیست؟ سرش را بشوید و فرمود: چون به اندوه پیاپی دچار شدی بر تو باد گفتن: لا حول و لا قوة الا بالله.
همچنین در زمینه غسل حدود صد غسل مستحبی وارد شده است که همه آنها نشاطآور است و جالب اینکه یکی ازغسل ها، به نام غسل نشاط است.[8]..
خود مشغولی
ساده ترین راه برای رفع غم هایی که برایتان به وجود می آید، دست به کار شدن و خود مشغولی است؛ به وسیله ورزش، راه رفتن، قدم زدن، در فضاهای سرسبز، میهمانی رفتن و هم سخن شدن با دوستان است...
عمومی بودن غم
توجه به این نکته که زندگی همه انسان ها در تمام زمان ها توأم با غم و اندوه بوده و هست و انسانی، بی غم پیدا نمی شود، می تواند عاملی باشد برای تسکین و آرامش شخص غم زده. و در زبان شعر، این آمیختگی غم و شادی، زیاد به چشم می خورد، در اینجا به چند نمونه از آنها اشاره می شود:تا کی دلت از چرخ حزین خواهد بود
با محنت و درد همنشین خواهد بود
خوش باش که روزگار پیش از من و تو
تا بود چنین بود و چنین خواهد بود
****
نوش بی نیش نیابی هرگز
هر کجا هست گلی، خاری هست
****
در این عالم کسی بی غم نباشد
اگر باشد بنی آدم نباشد
با محنت و درد همنشین خواهد بود
خوش باش که روزگار پیش از من و تو
تا بود چنین بود و چنین خواهد بود
****
نوش بی نیش نیابی هرگز
هر کجا هست گلی، خاری هست
****
در این عالم کسی بی غم نباشد
اگر باشد بنی آدم نباشد
بنابراین گزارش جهان هر چه باشد تو همیشه خندان باش تا جهانت خندان باشد.
غم ها را زمینه قرب به خدا دانستن
بر خلاف تصور ما که غم ها و بلاها را شرّ می دانیم، در فرهنگ روایات، غم ها و بلاها زمینه های قرب و رشد هستند، لذا خداوند متعال به کفار، بلا و درد نمی دهد؛ تا در غفلت بماند چنانچه برای قارون و فرعون، و بسیاری از طاغوت ها درد و بلایی نقل نشده امّا خداوند آنهایی را که دوست دارد بلا می دهد تا صدای ناله آنان را بشنود.در حدیث قدسی آمده است:
یا مُحَمَّدُ إِذَا أَحْبَبْتُ عَبْداً أَجْعَلُ مَعَهُ ثَلَاثَةَ أَشْیاءَ قَلْبَهُ حَزِیناً وَ بَدَنَهُ سَقِیماً وَ یدَهُ خَالِیةً عَنْ حُطَامِ الدُّنْیا[9]
ای محمد هر گاه بنده ای را دوست می دارم سه چیز به او می دهم، دلش را محزون می گردانم، بدنش را بیمار می کنم، و دستش را از مال دنیا کوتاه می نمایم.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
مَن أرادَ أَن تستجابَ دَعوَته وَ أَن تَکشِف کربَته فَلْیفَرَجْ عَنْ مُعْسِرٍ[10]
هر که بخواهد دعوتش مستجاب بشود و غمش از بین برود تنگدستی را گشایش دهد.
درد دل کردن با برادران دینی
یکی از عواملی که حزن و غم را از بین می برد، در میان گذاشتن عقده ها و گرفتاری ها با هسته های مشاوره و مؤمنانی که اهل درد و سوزند، تا بدین وسیله غم های خود را برطرف نمایید. امام صادق علیه السلام فرمود:إِذَا ضَاقَ أَحَدُکمْ فَلْیعْلِمْ أَخَاهُ وَ لَا یعِینُ عَلَی نَفْسِه[11]
هر گاه یکی از شما دچار گرفتاری و غم و اندوهی شد باید برادر خود را آگاه سازد تا مشکلش را بر طرف نماید و به توانایی خود اکتفا نکند (و خودش را با فشارهای روحی از بین نبرد)
توبه و استغفار
انسان گنهکار همیشه به خاطر گناهانی که انجام داده، اندوهگین و شرمسار است. امروزه، روانشناسان به این نتیجه رسیده اند که تعداد زیادی از بیماری های روانی، متعلق به کسانی است که در جامعه، دچار لغزش و نابهنجاری ها می شوند. و این وضع ادامه دارد تا خود را به وسیله توبه و استغفار، از احساس گناه و رنج عذاب وجدان، رها سازد.پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
مَنْ أَکثَرَ الِاسْتِغْفَارَ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ مِنْ کلِّ هَمٍّ فَرَجاً وَ مِنْ کلِّ ضِیقٍ مَخْرَجاً[12]
هر کسی که بسیار استغفار و طلب آمرزش کند، خداوند او را از هر اندوهی گشایشی و از هر تنگنایی راه نجاتی قرار می دهد.
حوقله گفتن
«حوقله» یعنی گفتن«لا حَولَ وَلا قُوَّةَ الّابِاْللّه»،
می تواند نقش مؤثّری در از بین بردن غم ها و غصّه ها داشته باشد؛ زیرا خداوند متعال از تمام دردها و غصه های ما خبر دارد پس می تواند نیازهای ما را تأمین نماید.
«مالک بن انس» می گوید: امام صادق علیه السلام به «سفیان ثوری» فرمود:
یا سُفْیانُ إِذَا حَزَنَک أَمْرٌ فَأَکثِرْ مِنْ قَوْلِ لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فَإِنَّهَا مِفْتَاحُ الْفَرَجِ[13]
زمانی که چیزی تو را محزون ساخت، جمله حوقله را زیاد بگو؛ زیرا حوقله، کلید شادی است.
امام صادق علیه السلام فرمود:
إِذَا تَوَالَتِ الْهُمُومُ فَعَلَیک بِلَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّه[14]
هنگام روی آوردن غم و غصه ها، برتو باد به گفتن حوقله.
نماز شب
نماز شب نیز یکی دیگر عوامل رفع حزن و غم است امام صادق علیه السلام فرمود:صَلَاةُ اللَّیلِ... وَ تُذْهِبُ الْهَمّ[15]
نماز شب غم و اندوه را از بین می برد.
قرائت قرآن
از آنجا که قرآن مظهر ذکر خداست، انس با قرآن، تأثیر زیادی در دفع و رفع حزن و اندوه دارد؛ چه قرائت قرآن و چه شرکت در مجالس و محافل قرآنی.
بزرگ نکردن غم ها و مصیبت ها
حقیقت این است که هر کس مسائل و گرفتاری های خود را بیش از اندازه بزرگ می بیند و این کار صحیحی نیست؛ زیرا باید بدانیم که ممکن است در زندگی اتفاقات تلخی رخ دهد و بسیار ناراحت کننده باشد، امّا این به معنای پایان زندگی نیست، بلکه با واقع نگری می توان با حفظ تعادل خود، بر غم ها چیره شد و اگر انسان دربرابر مصایب و گرفتاری ها از خود ضعف و سستی نشان دهد، مصیبت بدتر از این هم خواهد شد، فرض کنید اگر چنین غمی برای دیگران پیش آمده بود، آیا آن قدرها ناراحت کننده بود که شما تصورش می کنید؟ پس با خونسردی سعی کنید معقول ترین راه را در برابر غم ها و ناملایمات به کار ببرید. امام صادق علیه السلام به هنگام مصائب و ناملایمات می فرمود:الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یجْعَلْ مُصِیبَتِی فِی دِینِی...[16]
حمد خدا را که مصیبت مرا در دینم قرار نداد.
گریستن
«گریستن» یکی از راه های رفع حزن و فشارهای روحی است. بارها شنیده ایم افراد داغدار و گرفتاری که بعد از گریه، اظهار رضایت می کنند و می گویند: اگر گریه نمی کردم دق می کردم اما اکنون بعد از گریستن راحت شدم. روان شناسان می گویند گریستن، فشارهای ناشی از عقده های انباشته درونی انسان را کاهش می دهد و موجب تسکین آلام و رنج های درونی انسان است، در حقیقت اشک چشم سوپاپ اطمینانی است برای جسم و روح آدمی که در اوضاع بحرانی روحی، موجب تعادل انسان می گردد، مانند گریستن برای مصایب دلخراش یا حوادث ناگوار که اشک ریختن، موجب تنفس آرام انسان می شود.. ..اوید- شاعر روسی- می گوید:
در گریستن لذّتی است زیرا اندوه ها و تأثرات درونی که در اعماق روح و قلب انسان است با سیلاب اشک بیرون آمده و نابود می شوند.[17]
صدقه دادن
«صدقه» نیز می تواند در رفع حزن و غم مؤثّر باشد. امام علی علیه السلام فرمود:تَدارَکوا الْهُمومَ وَ الْغَمُومَ بِالصَّدَقاتِ یکشِفُ اللّهِ ضَرَّکمْ[18]
رنج ها، غم ها و غصه های خود را با صدقات جبران کنید تا خداوند رنج هایتان را بر طرف نماید.
توجه به ارزش پاداش صبر و تحمّل
از مسایلی که می تواند در برابر مصایب و ناکامی ها میزان تحمل و صبر انسان را بالا ببرد، توجه به ارزش و ثواب صبر است. امام هادی علیه السلام فرمود:الْمُصِیبَةُ لِلصَّابِرِ وَاحِدَةٌ وَ لِلْجَازِعِ اثْنَتَان[19]
مصیبت صابر یکی است و مصیبت کسی که جزع و بی تابی می کند، دو تاست.
و شاید علت دوتا بودن مصیبت؛ یکی مصیبت وارده او و دیگری مصیبت نابود شدن اجر اوست به جهت جزع و بی تابی وی چنان که در بعضی از روایات آمده است:
فَانَّ الْمُصَابَ مَنْ حُرِمَ الثَّوَاب[20]
مصیبت زده واقعی کسی است که از ثواب بی بهره بماند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در نامه ای که برای تسلیت و تعزیت معاذ در مرگ فرزندش نوشت، فرمود:
فرزند موهبت الهی است که به صورت امانت در اختیار تو قرار داده شده، اگر در گرفتن این امانت صبور باشی، اجر کثیر و رحمت و هدایت الهی از آن تو خواهد بود. مبادا مصیبت خود را با بی تابی بیشتر نمایی؛ چرا که در این صورت، علاوه بر مصیبت وارده، اجر خود را نیز از دست می دهی.[21]
شستن سر با سدر
شستن سر به ویژه با سدر نقش بسزائی در رفع حزن دارد نقل شده است روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم غمناک گردید، جبرئیل از جانب خدا بر او امر کرد که سر خود را با سدر بشوید.«مرحوم حاج شیخ عباس قمی» شستن سر با گل ختمی را نیز برای رفع حزن، مفید دانسته است.[22]
شستن لباس
شستن لباس و پوشیدن لباس تمیز نقش بسزائی در رفع حزن و اندوه دارد. امام علی علیه السلام فرمود:غَسْلُ الثِّیابِ یذْهَبُ بِالْهَمِّ وَ الْحُزْنِ[23]
شستن لباس، غم و اندوه را بر طرف می سازد.
و در روایت دیگر فرمود:
الَنَّظیفُ مِنَ الْثِّیابِ یذْهِبُ الْهَمَّ وَ الْحُزْن[24]
لباس تمیز پوشیدن، غم و غصّه را از بین می برد.
استفاده از خوردنی های نشاط آور
استفاده از بعضی خوردنی ها غم زداست مثلًا انگور و بعضی از میوه ها به جهت تسکین اعصاب و ایجاد نشاط در حد خود می تواند رفع حزن نماید. امام صادق علیه السلام فرمود:یکی از پیامبران از غم و غصه به خدا شکایت کرد، خداوند به او امر نمود که انگور بخورد.[25]
و در بعضی از روایات وارد شده که برای رفع غم، انگور سیاه بخورید.[26] در روایتی آمده است که خداوند به حضرت نوح دستور داد که انگور سیاه بخورد تا اندوهش برطرف شود[27] و در برخی روایات آمده است خوردن عسل غم را می زداید.[28]
پی نوشت ها:
[1] . غرر الحکم، ج 6، ص 345 و ج 3، ص 176.
[2] . یوسف/ 87.
[3] . انعام/ 82.
[4] . بقره/ 45.
[5] . وسائل الشیعه، ج 14، ص 38؛ بحارالانوار، ج 10، ص 246.
[6] . همان، ج 1، ص 442، کتاب الطهارة؛ بحارالانوار، ج 63، ص 291.
[7] . بحارالانوار، ج 73، ص 323.
[8] . عروة الوثقى، ج 1 ص 464 العشرون لتحصیل النشاة فی الصلاة
[9] . بحارالانوار، ج 69، ص 48.
[10] . نهج الفصاحه، حدیث 2961.
[11] . وسائل الشیعه، ج 2، ص 55، و ج 12، ص 12. بحار الانوار، ج 71، 287.
[12] . نهج الفصاحة، حدیث 2941؛ بحارالانوار، ج 74، ص 174.
[13] . بحار الانوار، ج 78، ص 201.
[14] . بحارالانوار، ج 73، ص 232.
[15] . وسائل الشیعه، ج 5، ص 272؛ بحارالانوار، ج 59، ص 268.
[16] . تحف العقول ص 285؛ بحارالانوار، ج 75، ص 268.
[17] . ره توشه راهیان نور تابستان 79 ص 180.
[18] . غررالحکم، حدیث 1134.
[19] . بحارالانوار، ج 68، ص 75.
[20] . امالى صدوق، ص 275.
[21] . منتهى الآمال، ج 2، ص 375.
[22] . نزهة النواظر، محدث قمى، بحث حزن.
[23] . بحار الانوار، ج 10، ص 91.
[24] . وسائل الشیعه، ج 3، ص 346.
[25] . بحار الانوار، ج 76، ص 323.
[26] . بحار الانوار، ج 76، ص 84؛ شیخ عباس قمى، نزهة النواظر.
[27] . همان، ج 83، ص 9.
[28] . همان، ج 66، ص 391.
منبع: حوزه نت
