مقدمه:
در قرآن و و روایات واحادیث و عرف عموم مردم و عرفان به مقدس بودن عدد چهل یا اربعین اشاره زیادی شده است، در این گفتار در ذیل پاسخگویی به سوال مطرح شده به موضوعاتی مانند عدد چهل یا اربعین از منظر قرآن، اسرار عدد چهل یا اربعین در متون دینی و روایی و علت مقدس بودن عدد چهل یا اربعین را نیز مورد بررسی قرار خواهیم داد.
عدد 40 یا اربعین چیست و چرا به آن توجه می شود؟
اربعین واژه‌ای است عربی که در متون دینی ما زیاد به آن توجه شده است. به گونه‌ای که این کلمه از قداست خاصی برخوردار است.
این عدد شاید در نگاه اول عادی به نظر برسد اما در فرهنگ عرفان اسلامی در ارتباط با کیفیات مطرح می شود و تکرار عمل برای 40 مرتبه ، ابعاد روحانی و عرفانی انسان را تکمیل می کند.
آیت‌الله جوادی آملی قائل است: در رقم اربعین، خصوصیتی وجود دارد که در سایر ارقام، آن خصوصیت وجود ندارد.غالب انبیاء در سن چهل سالگی به مقام رسالت رسیده‌اند.
مدت مناجات حضرت موسی (علیه‌السلام) در کوه طور چهل شب بود: «و واعدنا موسی اربعین لیله»؛[۱]
گفته‌اند در نماز شب ۴۰ مومن را دعا کنید...برای حسین بن علی (علیه‌السلام) آسمان و زمین چهل روز گریستند.[۲]
عدد چهل یا اربعین از منظر قرآن
اشاره قرآنی به چهل سال سرگردانی بنی‌اسرائیل [3]
را نیز، در تعبیری عرفانی، حاکی از طی مرحله‌ای از تصفیه قوم از وجود نافرمانان و ورود به وضع جدید تلقی کرده‌اند.
به‌ویژه قول قرآنی خلوت چهل شبانه‌روزی موسی علیه‌السلام در کوه طور [4]
در کنار حدیث معروف «مَن أَخْلَصَ لِلهِ أَربَعینِ صَباحآ...»، [5]
مبنایی برای سنّت چله‌نشینی صوفیان گردیده است.
علاوه بر اینها، حدیث معروف دیگری که بنابر آن، خدا ، گِلِ آدم را در چهل روز سرشت، [6]
یکی از مضامین اشعار و موضوع اشارات و تلمیحات بسیار در ادب عرفانی است. [7]
آیه 51 بقره از میقات چهل شبه موسی خبر می دهد :« واِذ وعَدنا موسی اَربَعینَ لَیلَةً»ا
که در آیه 142 اعراف به این صورت تفصیل داده شده است :
مفسران برآنند که آن چهل شب در سی شب ذی القعده و دهه اول ذی الحجه بوده است؛
چنان که در روایاتی از امام صادق (ع) نیز بر این تعیین دلالت دارد؛ میقات چهل روز و چهل شب حضرت موسی(ع) در تورات نیز آمده است.
در آیه 26 مائده از چهل سال ممنوعیت ورود بنی اسراییل به سرزمین مقدس و چهل سال سرگردانی آن ها در قطعه ای از زمین خبر داده است :« قالَ فَاِنَها مُحَرَمَةٌ عَلَیهِم اَربَعینَ سَنَةً یَتیهونَ فِی الاَرضِ فَلاتَأسَ عَلَی القَومِ الفـسِقین ».
این ممنوعیت پس از آن بود که موسی به قوم خود برای ورود به سرزمین مقدس فرمان داد؛ اما بنی اسراییل به این دلیل که در آنجا مردمی جبارند ، از اطاعت موسی سر باز زدند و گفتند :
تا آنان از آن جا بیرون نروند ، ما هرگز وارد آن شهر نمی شویم. در تورات نیز داستان سرگردانی بنی اسراییل ذکر شده است.
اسرار عدد چهل یا اربعین در متون دینی و روایی
یکی از تعابیر رایج عددی ، تعبیر عدد چهل می باشد که در بسیاری از موارد به کار رفته است.
ک نمونه از آن سن چهل سالگی رسول خدا (ص) در زمان مبعوث شدن است.
عدد چهل در سن انسانها ، نشانه بلوغ و رشد فکری است ،
حضرت عیسی مسیح 40 روز در بیابان روزه گرفت تا خود را در برابر اهریمن بیازماید.
رشد انسان در چهل سالگی به کمال می رسد. «غوالی الئالی ، ص431»
حضرت آدم در فراق بهشت 40 روز گریست. «بحارالانوار ، ج11، ص162»
حضرت آدم در مرگ هابیل چهل شب گریه کرد. «بحارالانوار ، ج 11، ص 44»
زمین چهل روز در مرگ مومن می گرید. «تفسیر عیاشی ، ج2، ص154»
خداوند چهل روز به فرعون مهلت داد. «اتحاف الساده ، ج1، ص75»
چهل شب تعطیلی مساجد از نشانه های ظهور است. «صحیفه الرضا ، ص14»
هر کس چهل حدیث حفظ کند ، خداوند او را فقیه و عالم محشور کند. «بحارالانوار ، ج2، ص253»
کسی که شراب خواری کند ، نمازش تا 40 روز مقبول واقع نمی شود.«مستدرک الوسائل ، ج 17، ص 57»
زیارت اربعین یکی از نشانه های مومن است. «امالی شیخ صدوق ، ص251»
در احادیث بسیاری عدد چهل ، به سبب خاصیت افاده کثرت ، بیشتر جنبه تقویت کنندگی تشویقی یا تحذیری دارد :توصیه به چهل بار ختم قرآن ، حفظ چهل حدیث ، دعا کردن در حق چهل مومن ،
حضور یافتن چهل تن در تشییع جنازه مومن و گواهی دادن ایشان به نیکی و ایمان وی و این که چنین شهادتی موجب آمرزش مرده خواهد شد
حد همسایگی تا چهل خانه از هر سو است.(کلینی ، کافی ، ج2،ص 669؛ کتاب الخصال ، ج2، ص538،537،541،544)
گفته شده است که عدد چهل در سن انسانها، نشانه بلوغ و رشد فکری است. گفتنی است، برخی از انبیا در سنین کودکی به نبوت رسیده‌اند.
در قرآن آمده است «میقات» موسی با پروردگارش در چهل روز حاصل شده است.
در نقل است که، حضرت آدم چهل شبانه روز بر روی کوه صفا در حال سجده بود.(مستدرک وسائل، ج 9، ص 329.)
درباره بنی اسرائیل هم آمده که برای استجابت دعای خود چهل شبانه روز ناله و ضجه می‌کردند.[8]
اعتبار حفظ چهل حدیث که در روایات فراوان دیگر آمده، سبب تألیف صدها اثر با عنوان اربعین در انتخاب چهل حدیث و شرح و بسط آنها شده است.
در این نقلها آمده است که اگر کسی از امت من، چهل حدیث حفظ کند که در امر دینیش از آنها بهره برد، خداوند در روز قیامت او را فقیه و عالم محشور خواهد کرد.
در نقل دیگری آمده است که امیرمومنان(علیه‌السلام) فرمودند: اگر چهل مرد با من بیعت می‌کردند، در برابر دشمنانم می‌ایستادم.[9]
مرحوم کفعمی نوشته است: زمین از یک قطب، چهار نفر از اوتاد و چهل نفر از ابدال و هفتاد نفر نجیب، هیچگاه خالی نمی‌شود.[10]
درباره نطفه هم تصور بر این بوده که بعد از چهل روز علقه می‌شود.
همین عدد در تحولات بعدی علقه به مضغه تا تولد در نقلهای کهن به کار رفته است، گویی که عدد چهل مبدأ یک تحول دانسته شده است.
در روایات ائمه علیهم السلام، مضامین مختلفی ناظر بر این مطلب آمده است همانند:
«کسی که شرابخواری کند، نمازش تا چهل روز قبول نمی‌شود»
«که کسی که چهل روز گوشت نخورد، خلقش تند می‌شود»
«کسی که چهل روز طعام حلال بخورد، خداوند قلبش را نورانی می‌کند».
و نیز رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «کسی که لقمه حرامی بخورد، تا چهل روز دعایش مستجاب نمی‌شود».[11]
علت مقدس بودن عدد چهل یا اربعین
در آیه 15 سوره احقاف آمده است :
« ووصَینَا الاِنسـنَ بِولِدَیهِ اِحسـنـًا حَمَلَتهُ اُمُهُ کُرهـًا و وضَعَتهُ کُرهـًا و حَملُهُ وفِصــلُهُ ثَلـثونَ شَهرًا حَتی اِذا بَلَغَ اَشُدَهُ و بَلَغَ اَربَعینَ سَنَةً قالَ رَبِ اَوزِعنی اَن اَشکُرَ نِعمَتَکَ الَتی اَنعَمتَ عَلَیَ و عَلی ولِدَیَ و اَن اَعمَلَ صــلِحـًا تَرضـهُ و اَصلِح لی فی ذُرِیَتی اِنی تُبتُ اِلَیکَ وانی مِنَ المُسلِمین».
در این آیه از چهل سالگی انسان یاد شده و این که خداوند به همه انسان ها درباره نیکی به پدر و مادر سفارش کرده است.
اما فقط نیکوکاران به این سفارش الهی عمل و به پدر و مادر خود نیکی می کنند و این نیکی را تا رسیدن به رشد کامل خود و رسیدن به چهل سالگی ادامه می دهند؛ آن گاه در چهل سالگی دعا می کنند و از خداوند توفیق می طلبند تا در برابر نعمت هایی که خود و پدر و مادرشان از آن برخوردار بوده اند ، شکرگزار او باشند.
موسی بن ابراهیم مروزی از موسی بن جعفر (ع) نقل کرده است که پیامبر (ص) فرمود :
از میان امت من هر کس چهل حدیث از احادیثی که مردم در دین خود بدان نیازمندند حفظ کند ، خداوند او را در روز قیامت فقیه و عالم محشور خواهد ساخت. (ثواب الأعمال و عقاب الأعمال/ترجمه انصاری ، ج 1، ص 259)
امام صادق (ع) فرمود : هر یک از شیعیان ما چهل حدیث را حفظ کند ، خداوند در روز قیامت او را فقیه و عالم بر می انگیزد و او را عذاب نمی کند. و نیز فرمودند :
آنگاه که مومنی بمیرد و چهل مومن بر جنازه اش حاضر شوند و بگویند خدایا! ما از او چیزی جز خیر ندیدیم و تو بر او از ما داناتری ، خداوند تبارک و تعالی می فرمایند : شهادت شما را قبول کردم و او را آمرزیدم ، آنچه را که شما نمی دانید.(وسائل الشیعه ، ج 27، ص 29)
پیامبر اکرم(ص) فرمودند :هر کس چهل روز تنها برای خداوند متعال اخلاص ورزد ، خداوند چشمه های حکمت را از قلب بر زبانش جاری می سازد. (میزان الحکمه ، ج 4، ص 1930)
از ابن عباس(گویا به نقل از پیامبر) نقل شده است که اگر کسی چهل ساله شد و خیرش بر شرش غلبه نکرد ، آماده رفتن به جهنم باشد. (آداب و اخلاق در اسلام - مسعود بن عیسی ورام ، ص35)
یادبود انسانهای فوت شده بعد از چهل روز
یادبود اربعین تنها منحصر به مسلمانان نیست ، بلکه غیر مسلمانان نیز تا چهل روز بعد از وفات نزدیکان خود ، به عزای آنها توجه می کنند و در روز چهلم ، نزدیکان و دوستان و خانوده اش بر سر قبرش حاضر می شوند تا به یاد او عزاداری کنند.
مسیحیان نیز به همین طریق مراسم عزای چهلم وفات شخص خود را با اجتماع در کلیسا برگزار می کنند و این اعمال را در نیم سال وفات شخص و یکسال تمام نیز انجام می دهند.
همچنین یهودیان؛ عزای شخص وفات یافته را پس از سی روز و نه ماه و یکسال کامل برگزار می کنند. (مقتل الحسین (ع) ، سید عبد الرزاق المقرم ، ص 365)
نتیجه:
عدد چهل و اربعین از مهم‌ترین رمزهای عددی رایج در میان تقریبآ همه اقوام و فرهنگها است.اربعین یا عدد چهل از اعدادی است که رازهای بسیاری از اسرار خداوند در آن نهفته است.
عدد چهل در قرآن و روایات مختلف بارها و بارها استفاده شده است، نمونه شاخص عدد اربعین و چهل در متون مذهبی بسیار زیاد هستند که به موارد مشهور آن اشاره نمودیم.
پی نوشت ها:
۱. اعراف (سوره۷)، آیه ۱۴۲.
۲. مقاله اربعین حسینی، برگرفته از سخنرانی آیت الله جوادی آملی، نشریه انتخاب، ۱۳۸۱/۰۲/۰۱.
3. مهدی علمداری، فرهنگ عامیانه دماوند، تهران ۱۳۷۹ش.
4. مهدی غروی، آرامگاه در گستره فرهنگ ایرانی، تهران ۱۳۷۶ش.
5. مقدسی.
6. جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد آلن نیکلسون، چاپ نصراللّه پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ش.
7. احمدبن محمد میدانی، مجمع‌الامثال، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
8. مستدرک، ج5، ص239.
9. الاحتجاج، ص84 .
10. بحارالانوار، ج53، ص200 .
11. مستدرک وسائل، ج5، ص217 .
منبع:
https://fa.wikifeqh.ir/
https://namnamak.com/
http://fa.wikifeqh.ir/%DA%86%D9%87%D9%84_(%D8%B9%D8%AF%D8%AF)
مرکز مطالعات شیعه
تبیان
*این مقاله در تاریخ 1401/6/12 بروز رسانی شده است.
