آراستگى و زينت در سيره رسول فضيلت

چكيده

كنكاش و پژوهش در سيره معصومان عليهم‏السلام، به‏ويژه پيامبر اعظم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله، همواره مورد نياز بوده و حاصل آن از طراوت و تازگى خاصى برخوردار است؛ زيرا تبيين و تحليل دقيق سيره معصوم و ارائه اصول مربوط، نقش مستقيم در الگودهى و الگوگيرى در سطوح مختلف جامعه دارد. محور مورد بحث در اين نوشتار، سيره نبوى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ـ كه جامع فضايل قابل دست‏يابى براى بشريت است ـ در زمينه آراستگى و زينت است.
اين محور، هم به اخلاق فردى مربوط مى‏شود و هم به اخلاق اجتماعى؛ و تلاش بر آن بوده كه از مجموع روايات سيره در منابع فريقين كه نگارنده به آنها دست يافته، ترسيم و تصويرى درست از اخلاق نبوى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در اين زمينه ارائه شود. از اين رو، عناوينى همچون: توجه به آراستگى، اصلاح مو، شانه زدن و مرتب كردن ظاهر، روغن زدن و خضاب كردن، و استفاده از عطر و انگشتر مورد بحث قرار گرفته است.

مقدمه

زيبايى و جمال، از جمله صفات ذات مقدس بارى تعالى است. خداوند خود زيباست و زيبايى را نيز دوست دارد.107 در متون دينى، هم به تلاش براى كسب زيبايى درونى سفارش شده و هم به زينت و زيبايى ظاهرى. قرآن كريم نيز از مؤمنان مى‏خواهد كه از زينت و زيبايى ظاهرى غافل نباشند:
اى پيامبر! بگو: چه كسى زينت‏هاى الهى را كه براى بندگان خود آفريده و روزهاى پاكيزه را حرام كرده است؟ بگو: اينها در زندگى دنيا براى كسانى است كه ايمان آورده‏اند (اگرچه ديگران نيز با آنها مشاركت دارند ولى) در قيامت، خالص (براى مؤمنان) خواهد بود. اين گونه، آيات (خود) را براى كسانى كه آگاهند، شرح مى‏دهيم.108
در عبادتگاه (مسجد) و به وقت نيايش نيز به طور ويژه، امر به همراه داشتن زينت شده است: «اى فرزندان آدم! زينت خود را به هنگام رفتن به مسجد همراه برداريد و (از نعمت‏هاى الهى) بخوريد و بياشاميد، ولى اسراف نكنيد كه خداوند مسرفان را دوست نمى‏دارد».109
پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به عنوان بهترين الگو براى همه ابعاد مورد نياز حيات انسانى، علاوه بر زيبايى درونى، توجه زيادى به زيبايى، زينت و جمال ظاهرى داشتند. بنابر روايات سيره، هرآنچه در آن عصر، به گونه متعارف و معتدل، نشان زينت براى مردان بود، پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله آن‏ها را رعايت مى‏كردند. براى نمونه، آراسته بودن ظاهر از طريق توجه به لباس، موى سر و محاسن و نگاه به آينه يا آب زلال پيش از خروج از خانه، بهره‏گيرى از شانه و عطر و خضاب و سرمه و روغن و انگشتر از نمودهاى زينت ظاهرىِ آن حضرت بود كه در ادامه، در اين باره توضيح خواهيم داد.

اصلاح موى سر و صورت

از آن رو كه موى سر و صورت يكى از مهم‏ترين بخش‏هاى تأمين كننده جمال و زيبايى مردان است، اصلاح شايسته، شانه و مرتب كردن آن، مورد توجه و عنايت پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بود.
در اين زمينه، نكته شايان توجه آن است كه پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله تا چه ميزان اجازه مى‏دادند موى سر و صورتشان بلند باشد. اين مسئله از آنجا داراى اهميت است كه امروزه سبك‏ها و شيوه‏هاى گاه عجيبى در آرايش و اصلاح موى سر و صورت به چشم مى‏خورد كه شناخت اصل كلى و معيار حاكم بر سيره نبوى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در اين زمينه مى‏تواند راه‏گشا باشد؛ به‏ويژه كه گاه برخى رواياتِ سيره، بدون تحليل و نقادى درست، مستمسك برخى از اين افراد قرار مى‏گيرد.
اگر در زمينه سيره، همچون ديگر موارد، سخن و گزارش اهل‏بيت عليهم‏السلام را اصل قرار دهيم و آن‏ها را بر ديگر روايات ـ در صورت تعارض ـ ارجح بدانيم، در مسئله مورد بحث نيز مى‏بايد در پى تبعيت از مبنايى باشيم كه توسط اهل‏بيت عليهم‏السلامترسيم شده است؛ چراكه آنان به سيره پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و آنچه مربوط به خاندان نبوت است آگاه‏تر از ديگرانند.110 روايات رسيده از اهل‏بيت عليهم‏السلام در اين زمينه، از آن حكايت دارند كه پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله درباره بلند يا كوتاه كردن موى سر، از اعتدال و ميانه‏روى برخوردار بودند و حداكثر بلندى موى حضرت تا نرمه گوش بوده است. هنگامى كه ايوب بن هارون از امام صادق عليه‏السلام پرسيد: آيا رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از فرق سر، موى خود را باز مى‏كرد؟ پاسخ شنيد: «خير؛ زيرا آن حضرت موى سرش از نرمه گوش نمى‏گذشت».111
در روايت ديگرى، امام صادق عليه‏السلام مشهور بين مردم آن زمان را مبنى بر اينكه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرق سر باز مى‏كرد، تكذيب كردند و فرمودند: «پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرق سر باز نكرد و انبيا موى سر نگه نمى‏داشتند».112 ميزان ياد شده درباره موى سر پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله، به جز آنچه گذشت، در گزارش انس بن مالك113 نيز آمده است. علاوه بر اين، در روايت انس آمده كه موهاى حضرت نه به حالت فِر و گِرد بود و نه نرم و فروهِشته.
در مقابل، بنابر برخى روايات، موى سر پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از حد نرمه گوش نيز مى‏گذشته و گاه به حدى بلند مى‏شده كه بر شانه‏ها مى‏ريخته! و حتى آن حضرت موى خود را در دو يا چهار دسته مى‏بسته است! بنابر روايت عايشه، موى سر حضرت بيش از حد بناگوش بوده است.114 در روايت براء بن عازب نيز شبيه اين سخن آمده است.115 از ام هانى نيز نقل شده كه پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله چهار گيسوى بافته داشت!116 ابن شهرآشوب هم در ذيل اين روايت آورده است: صحيح آن است كه آن حضرت دو گيسو داشت و آن رسمى بود از هاشم جد اعلاى آن حضرت.117
از ابن عباس نيز نقل شده كه پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در ابتدا براى مخالفت با مشركان و موافقت با اهل كتاب ـ چون مشركان فرق سر باز مى‏كردند و اهل كتاب چنين نمى‏كردند ـ فرق باز نمى‏كرد، اما بعدها فرق سر باز مى‏كرد!118
هيچ‏يك از روايات مزبور توان مقابله با روايات رسيده از اهل‏بيت عليهم‏السلام در اين باره را ندارند؛ چرا كه اهل يك خانه به آنچه در آن است آگاه‏ترند و اهل‏بيت عليهم‏السلام بيش از ديگران شايستگى معرفى جدشان رسول‏اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله را دارند. بدين لحاظ، اگر نخواهيم برخى از روايات ياد شده را تلاش افرادى پس از پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله براى پايين آوردن شأن آن حضرت بدانيم، ناچار از توجيه يا حمل بر معنايى پذيرفتنى هستيم.
شايد بتوان مجموعه رواياتى را كه به گونه‏اى حكايت از بلندى موى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آلهدارند حمل بر مدت يك سالى كرد كه پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله پس از صلح حديبيه تا عمرة القضاء، موى سر را كوتاه نكردند؛ چراكه طبق وعده الهى مطمئن بودند سرانجام واردِ مسجدالحرام شده و حلق خواهند كرد و همين‏طور هم شد. اين معنا در روايت ابوبصير از امام صادق عليه‏السلام نقل شده است. در اين روايت، حضرت ضمن نفى اين‏كه فرق باز كردن در موى سر از سنت باشد، فرمودند: پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله تنها در آن موقعيت خاص (بين حديبيه تا عمرة القضاء) ناچار شد موى خود را بلند كند و فرق باز كند.119
اين روايت، حاكم بر تمامى روايات فوق‏الذكر و به گونه‏اى توجيه كننده آنهاست. اما مى‏توان به طور قطع روايت آخر از ام هانى را تكذيب كرد. چنان‏كه ابن شهرآشوب نيز از پذيرش آن اجتناب كرد و تعبير ديگرى آورده است. اين‏كه پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آلهچهار گيسوى بافته داشته، با آن‏چه از طريق اهل‏بيت عليهم‏السلامگذشت در تنافى است. در طول يك‏سال ياد شده نيز مى‏توان در نهايت، روايت ابوبصير در خصوص بلندى مو و فرق باز كردن را پذيرفت. سخن ابن شهرآشوب نيز به معناى دو دسته مو و دو زلف است كه صريح در همان فرق باز كردن و دو نيمه كردن موهاست. و اما روايت ابن عباس را مى‏توان چنين تفسير كرد كه پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله پيش از حديبيه فرق باز نمى‏كرد، اما در طول يك‏سال پس از حديبيه، چون موى حضرت بلند شده بود، فرق باز كرد. شايان ذكر آن‏كه مقتضاى روايات ياد شده، منع شرعىِ باز كردن فرقِ سر براى مردان نيست و اين روايات تنها ناظر به ترسيم چهره‏اى صحيح از پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در زمينه ياد شده هستند.
بدين سان، به نظر مى‏رسد گفتار درست درباره سيره نبوى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در خصوص موى سر، اين است كه حضرت همواره يك اصل را رعايت مى‏كردند: اصلاح و مرتب كردن مو و پرهيز از بلند كردن بيش از حد متعارف آن. تنها يك ضرورت موجب شد كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله براى مدتى موى سر را رها سازند براى اين‏كه در مكه آن را بتراشند. البته، چه در همان مدت محدودى كه آن حضرت موى سر را بلند كردند و چه در اوقات ديگر، از يك اصل غافل نبودند و آن مرتب بودن موها، آشفته نبودن، شانه زدن، و گاه روغن زدن، و پرهيز از پلشتى، نامرتب بودن و بى‏توجهى به وضع ظاهر بود. به عنوان شاهد بر اين مدعا، به اين روايت توجه كنيد: هنگامى كه پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نگاهشان به مردى با ريش بلند افتاد كه نامرتب و اصلاح ناكرده بود، فرمودند: «اين چه وضعيتى است؟! اى كاش، وى ريش خود را اصلاح مى‏كرد». اين سخن به گوش آن مرد رسيد و ريش خود را اصلاح و كوتاه كرد و سپس نزد پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله رفت. حضرت چون او را ديدند فرمودند: «چنين عمل كنيد».120
در زمينه كوتاه كردن شارِب (سِبيل)، تأكيدهاى خاصى در سنت نبوى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به چشم مى‏خورد و در منابعِ سيره، رفتار پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در اين باره گزارش شده است. آن حضرت در اين باره مى‏فرمايند: «مجوس ريش خود را تراشيده و سبيل خود را رها كرده و زياد مى‏كنند و اما ما، سبيل خود را كوتاه كرده و محاسن را وامى‏گذاريم».121 نيز در بيان ديگرى فرمودند: «شارب‏ها (سِبيل‏ها) را كوتاه كرده و محاسن را رها كنيد و خود را به يهود شبيه نسازيد».122 خود حضرت نيز چنين رفتار مى‏كردند، چنان‏كه در روايتى از امام صادق عليه‏السلام چنين آمده است: «كوتاه كردن موى شارب، به گونه‏اى كه لب‏ها آشكار شوند، از سنت نبوى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله است».123
به جز آنچه گذشت، اهتمام پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به اصلاحِ بموقعِ موى سر و ريش را مى‏توان از روايتى دريافت كه طبق آن، ايشان در سفرها چند چيز را همواره به همراه داشتند: شيشه روغن، سرمه‏دان، قيچى، آينه، مسواك و شانه.124 به همراه داشتن قيچى طبيعتا براى اصلاح سر و ريش بوده است.

شانه‏زدن موها

موى سر در مرد و زن، و محاسن در مردان از مهم‏ترين ابزار جمال و زيبايى است كه خداوند به انسان‏ها عطا فرموده. بدين روى، انسان درباره موها سه وظيفه بر عهده دارد: 1. اصلاح و كوتاه كردنِ بموقع مو 2. نظافت 3. شانه زدن و مرتب كردن آن.
پيش از اين درباره اولين وظيفه سخن گفتيم، اما درباره شانه كردن نيز روايات جالبى در دست است. اين روايات حاكى از آنند كه پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله شانه‏زدن موها را به عنوان يك عادت و اخلاق مستمر در برنامه زندگى خود داشتند. يكى از لوازمى كه ايشان همواره ـ حتى در سفرها ـ ملتزم بودند به همراه داشته باشند «شانه» بود.125 پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله پس از شانه زدن، شانه را زير بالش خود مى‏نهادند.126 آن حضرت زياد شانه مى‏كردند127 و (حداقل) دوبار در روز شانه زده و مى‏فرمودند: «كسى كه هفت بار شانه را بر سر و ريش و سپس بر سينه خود بكشد بيمارى به او نمى‏رسد».128 نيز شانه‏زدن را سبب دفع بيمارى وبا مى‏دانستند.129
شيوه شانه‏زدن محاسن توسط حضرت چنين بود كه تا چهل بار زير محاسن و هفت بار روى آن را شانه مى‏زدند و مى‏فرمودند: «اين كار موجب افزونى ذهن (حافظه) و زوال بلغم مى‏شود».130

مرتب كردن ظاهر

توجه به وضعيت ظاهر و مرتب كردن آن در خانه يا به هنگام خروج از خانه از ديگر مظاهر اخلاق تزيّن در پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله است. آن حضرت معمولاً با استفاده از آينه، ظاهر خود را مرتب مى‏كردند، و چه بسا ـ در صورت فقدان آينه ـ در آب زلال نگاه مى‏كردند.131 اين كار، هم در محيط خانه و براى همسران، و هم براى خروج از خانه و رفتن نزد اصحاب انجام مى‏شد.132 هنگامى كه يكى از همسران حضرت در اين باره به آن جناب عرض كرد: شما با اينكه بهترين خلق الهى، و پيامبر او هستيد براى خروج از خانه بر آب نظر مى‏كنيد؟! فرمودند: «خداوند دوست دارد كه بنده‏اش به وقت حضور در نزد برادرانش خود را آماده و متزيّن كند».133 از اين رو، آن حضرت حتى در سفرها نيز آينه‏اى را همواره به همراه داشتند.134

روغن‏زدن موها

روغن ماليدن به بدن و موى سر و محاسن، از ديگر جلوه‏هاى بهداشت و نيز زينت در پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بود، به گونه‏اى كه حتى در سفرها همواره شيشه روغن را به همراه داشتند.135 از جمله هدايايى كه حضرت آن را رد نمى‏كردند روغن بود.136 از برخى روايات برمى‏آيد كه سبب اصلى اقدام به اين كار توسط آن حضرت، پرهيز از ژوليدگى، به هم ريختگى، به هم چسبيدگى، آشفتگى و پريشانى موها و نيز معطر كردن آن و گاه براى دفع سردرد بوده است. گفته شده: «آن حضرت، روغن ماليدن را دوست داشت و از "شَعَث" اكراه داشت»؛137 و «شَعَث» به معناى ژوليدگى و به هم ريختگى ظاهر است. اما امروزه، گاه روغن ماليدن به موى سر سبب پديد آمدن چهره‏ها و تركيب‏هاى عجيبى مى‏شود كه نمى‏توان آنها را منطبق با فلسفه اصلى اين كار در سيره نبوى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله دانست.
گونه‏هاى مختلف روغن، مورد استفاده آن حضرت بود؛138 اما روغن بنفشه را برتر مى‏دانستند.139 ايشان ابتدا ابروان، سپس شارِب (سِبيل) را روغن ماليده و در ادامه داخل بينى كرده و مى‏بوييدند و سپس سر مبارك را روغن مى‏ماليدند. و گاه براى رفع سردرد، ابروان را روغن ماليده، و سپس با روغنى ديگر شارب را روغن مى‏ماليدند.140 اين‏كه آن حضرت روغن را مى‏بوييدند مى‏تواند حكايت از آن داشته باشد كه معطر كردن موها دليل ديگرى براى اين كار بوده، چنان‏كه روغن‏مالى براى رفع سردرد نيز حكايت از ثمرات طبى اين كار دارد.

خضاب كردن

حنا گذاشتن بر موها، جلوه ديگرى از اخلاق تزيّن در رسول اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بوده است. اين امر در روايات، به عنوان يكى از ويژگى‏هاى موجود در انبيا عليهم‏السلام و ائمه عليهم‏السلام برشمرده شده است.141 اميرالمؤمنين عليه‏السلام آن را به عنوان «هُدى محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله» (از آثار هدايت‏گرى و سنت پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله) معرفى مى‏كردند.142 امام صادق عليه‏السلام نيز خضاب در سر و محاسن را از سنت برمى‏شمردند.143 محمد بن مسلم از امام باقر عليه‏السلام درباره خضاب كردن پرسيد و حضرت پاسخ دادند: «پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آلهخضاب مى‏كرد و اين موى حضرت است در نزد ما».144 پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله با گياهى به نام «كَتَم» (گياهى كه موجب سياهى مو مى‏شد و آن را با حنا مخلوط مى‏كردند) خضاب مى‏كردند.145 آن حضرت حتى اصحاب و مسلمانان را نيز به اين كار تشويق مى‏كردند و آن را «نور و اسلام و ايمان و سبب فزونى محبت همسران و سبب ترس در قلوب دشمنان» معرفى مى‏فرمودند.146 پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله صرف يك درهم براى خضاب كردن را برتر از صرف هزار درهم در غير اين كار ـ هرچند در راه خدا ـ مى‏دانستند و در سفارش‏هاى خود به اميرالمؤمنين عليه‏السلامضمن اشاره به نكته فوق، براى خضاب كردن چهارده خصلت برشمردند.147
به نظر مى‏رسد تأكيدهاى فراوانى كه براى اين كار ذكر شده و نيز جايگاه مهم آن در سيره نبوى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله، ناشى از آثار مهم اين كار است كه از جمله آنها، حفظ جمال و زيبايى و دوام خانواده است. به جز اين، از روايت پيش‏گفته برمى‏آيد كه خضاب كردن به عنوان يك حربه، براى ارعاب دشمن ـ از طريق جوان كردن ظاهرى نيروهاى اسلام در برابر دشمنان ـ در صدر اسلام مورد استفاده قرار مى‏گرفته است.148

عطر زدن

عطر زدن و خوش‏بو بودن را مى‏توان از مهم‏ترين نمودهاى اخلاق تزيّن به شمار آورد كه به صورت طبيعى براى همه افراد مطلوب است. اين ويژگى نيز يكى از سنن و خصلت‏هاى انبيا و از جمله پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله معرفى شده است.149 التزام پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به عطر و خوش‏بو بودن به قدرى بود كه كسانى كه مدت مديدى با آن حضرت معاشرت داشته‏اند اذعان كرده‏اند همواره آن حضرت را خوش‏بو يافته‏اند. انس بن مالك نقل مى‏كند: «من مدت ده سال با پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آلهمصاحبت داشتم و دايم بوى عطر استشمام كردم و بويى خوش‏بوتر از بوى او نيافتم...»150 و اين در حالى است كه بنابر رواياتى ـ كه آيه تطهير نيز آنها را تأييد مى‏كند ـ جسم پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آلهنه‏تنها از هر گونه قذارت و پليدى ـ از جمله بوى بد ـ به دور بوده، بلكه به طور طبيعى بوى خوش از آن استشمام مى‏شده است151 تا آنجا كه مردم پس از گذشتن پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از يك مسير، از بوى عطر حضرت متوجه عبور ايشان از آن مسير مى‏شدند. با اين اوصاف، از روايات سيره، تقيّد فراوان پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به استفاده از عطر قابل استفاده است. آن حضرت را مشكدانى بود كه پس از هر وضو بلافاصله آن را به دست گرفته، خود را معطر مى‏ساختند.152 تلازم ميان آن حضرت و بوى خوش به گونه‏اى بود كه در شب‏هاى تاريك پيش از آنكه در يك مسير خود حضرت ديده شود، بوى خوش ايشان استشمام مى‏شد.153
عطر از جمله چيزهايى بود كه چون به پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله اهدا مى‏شد حضرت آن را مى‏پذيرفتند.154 و چه بسا بهترين هديه مورد علاقه حضرت بود.155 چنانچه عطرى به ايشان تعارف مى‏شد، ضمن اينكه خود را به آن معطر مى‏ساختند، مى‏فرمودند: «بويش نيكو و حملش آسان است» و اگر از معطر كردن خود به آن معذور بودند، تنها سر انگشت خويش را بر آن مى‏نهادند... .156
پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بيش از پولى كه صرف غذا مى‏كردند صرف خريد عطر مى‏نمودند.157 آن حضرت از ميان عطرها، بيش از همه، «مُشك» را دوست مى‏داشتند،158 به گونه‏اى كه آثار استفاده از مشك در موهاى ايشان مشاهده مى‏شد.159 آن حضرت از عود و عنبر نيز بهره مى‏جستند.160 و اين سه، از جمله عطرهايى بودند كه مردان آنها را استفاده مى‏كردند؛ زيرا رنگ نداشتند و معروف به «ذكور الطيب» (عطر مردان) بودند. از خود آن حضرت در اين باره نقل شده كه فرمودند: «عطر مردان بوى آشكار و رنگ پنهان دارد و عطر زنان رنگ آشكار و بوى پنهان».161 «غاليه» نيز از عطرهاى مورد استفاده حضرت بود كه گاه همسران ايشان، حضرت را بدان خوش‏بو مى‏ساختند.162 در روزهاى هفته، يك روز در ميان و در روز جمعه، آن حضرت ـ به سفارش جبرئيل ـ ملتزم به معطر ساختن خويش بودند163 و اگر عطر نمى‏يافتند، لباس رنگ شده با زعفران را مرطوب كرده، دست خود را بر آن مى‏ماليدند و به صورت مى‏كشيدند.164 و گاه همين كار را با روسرى‏هاى معطّر همسران خود انجام مى‏دادند.165

انگشتر به دست‏كردن

از جمله زينت‏هاى مشترك بين زن و مرد، بهره‏گيرى از انگشتر است، هرچند در نوع و شكل آن تفاوت‏هاى شرعى يا عرفى وجود دارد. پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در كنار ديگر زينت‏ها از اين زينت نيز بى‏بهره نبودند. سنت نبوى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ـ بر خلاف برخى جريان‏هاى انحرافى در ادوار پس از پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله كه انگشترى را به انگشتان دست چپ مى‏كردند ـ بر آن بود كه انگشتر را به انگشت كوچكِ دست راست كنند.166 انگشتر حضرت، معمولاً از جنس نقره،167 و نقش خاتم آن نيز «محمد رسول‏اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله» بود.168 آن حضرت به طور ويژه بر استفاده از عقيق سرخ تأكيد داشتند و آن را به اميرالمؤمنين عليه‏السلامسفارش مى‏كردند؛169 ضمن اينكه آن حضرت را از به دست كردن انگشتر طلا برحذر مى‏داشتند و مى‏فرمودند: طلا زينت تو در آخرت است.170 انگشتر پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله گاه فاقد نگين و يا داراى نگينى سياه با نقش ياد شده بود.171 درباره استفاده آن حضرت از انگشتر فيروزه و ياقوت نيز رواياتى در منابع روايى وجود دارد.172

نتيجه‏گيرى و جمع‏بندى

از مجموع آنچه گذشت، مى‏توان نكات ذيل را به عنوان جمع‏بندى مطالب و روايات برشمرد:
1. پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به اصل آراستگى و زينت ظاهرى اهتمام فراوان داشتند.
2. از نمودهاى بارز تزيّن و آراستگى در سيره آن حضرت، اصلاح موى سر و صورت بوده است و در اصلاح سر، نه آن‏چنان بود كه همواره موى سر را بتراشند، و نه آن‏چنان كه آن را همچون زنان بلند كنند؛ موى حضرت در بلندترين حالت، تا نرمه گوش ايشان مى‏رسيد.
3. در اصلاح محاسن و موهاى صورت نيز آن حضرت به كوتاه كردن سِبيل ـ در حد آشكار شدن لب‏ها ـ و بلند كردن محاسن ـ در حد متعارف ـ اهتمام داشتند.
4. آن حضرت به نظافت و بهداشت، مرتب كردن، شانه زدن، روغن زدن و حتى خضاب و رنگ نهادن بر موها اهتمام داشتند و از ژوليدگى و پَلَشتى و به هم ريختگى موها پرهيز مى‏كردند و ديگران را نيز پرهيز مى‏دادند.
5. عطر زدن و انگشتر به دست كردن ـ به‏ويژه در دست راست ـ از سنن هميشگى پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بود و آن حضرت گاه با عطر مخصوص خود شناخته مى‏شدند.

منابع :

ـ ابن شعبه حرّانى، حسن بن على، تحف العقول، تحقيق على‏اكبر غفارى، قم، مؤسسه النشر الاسلامى، 1404 ق.
ـ ابن شهرآشوب، محمد بن على، مناقب آل ابى طالب، نجف، مطبعة الحيدريه، 1376 ق.
ـ ترمذى، محمد بن عيسى، الشمائل المحمديه، تحقيق سيدعباس الجليمى، بيروت، مؤسسه الكتب الثقافيه، 1412 ق.
ـ حرّ عاملى، محمد بن الحسن، وسائل الشيعه، تحقيق عبدالرحيم ربانى شيرازى، بيروت، داراحياء التراث العربى، بى‏تا.
ـ صدوق، محمد بن على بن بابويه، من لايحضره الفقيه، تحقيق على‏اكبر غفارى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1404 ق.
ـ طباطبايى، سيدمحمدحسين، سنن النبى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله، تحقيق محمدهادى فقهى، قم، مؤسسه النشر الاسلامى، 1416 ق.
ـ طبرسى، حسن بن فضل، مكارم الاخلاق، قم، منشورات شريف رضى، 1392 ق.
ـ طوسى، محمد بن حسن، تهذيب الاحكام، تحقيق سيدحسن موسوى خرسان، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1365 ش.
ـ قاضى نعمان مغربى، دعائم الاسلام، تحقيق آصف بن على اصغر فيضى، مصر، دارالمعارف، 1383 ق.
ـ كلينى، محمدبن يعقوب، الكافى، تحقيق على‏اكبر غفارى، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1388 ق.
ـ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت، مؤسسه الوفاء، 1403 ق.
ـ نورى، ميرزا حسين، مستدرك الوسائل، به تحقيق و نشر مؤسسة آل‏البيت عليهم‏السلام، قم، لاحياء التراث، 1409 ق.

پي نوشت :

* استاديار مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام‏خمينى قدس‏سره. تاريخ دريافت: 26/5/87 ـ تاريخ پذيرش 24/6/87.
107. عن ابى عبداللّه‏ عليه‏السلام قال: «ان اللّه‏ جميل يحبّ الجمال و يحبّ أن يُرى اثر نعمته على عبده» طبرسى، مكارم الاخلاق، ص 103.
108. «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا خالِصَةً يَوْمَ الْقِيامَةِ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الاْياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ». اعراف: 32
109. «يا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ». اعراف: 31
110. «اهل البيت أدرى بما فى البيت» (محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، 1403 ق، ج 78، ص 274).
111. ... عن ايوب بن هارون عن ابى عبداللّه‏ عليه‏السلام قال: قلت له: كان رسول‏اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله يفرق شعره؟ قال: لا، لانّ رسول‏اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله كان إذا طال شعره كان الى شحمة أذنه» محمد بن يعقوب كلينى، الكافى، 1388 ق، ج 6، ص 485.
112. ... عن عمرو بن ثابت عن ابى عبد اللّه‏ عليه‏السلام قال: قلت: انهم يروون أن الفرق من السنّة قال: من السنة؟ قلت: يزعمون أنّ النبى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرّق. قال: «ما فرّق النبى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله، و لا كان الانبياء عليهم‏السلام تُمسِك الشعر» كلينى، الكافى، ج 6، ص 486.
113. عن انس بن مالك: «كان شعر رسول اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله الى نصف اذنيه»؛ «لم يكن شعره صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بالجعد و لابالسبط كان يبلغ شعره شحمة اذنيه» ترمذى، الشمائل المحمديه، 1412 ق، ص 47.
114. ... عن هشام بن عروة عن أبيه عن عائشة: «كنت أغتسل أنا و رسول اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله من اناء واحد و كان له شعر فوق الجمّة و دون الوفرة» همان.
115. عن البراء بن عازب: «كان رسول اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مربوعا بعيد ما بين المنكبين و كانت جمّته تضرب شحمة أذنيه» همان.
116. أم هانى: «رأيت رسول اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ذاصفائر اربع» (ابن شهرآشوب، مناقب آل ابى طالب، 1376 ق، ج 1، ص 136، ترمذى، پيشين، ص 50).
117. «و الصحيح أنه كان له ذُؤابتان و مبدؤها من هاشم» ابن شهرآشوب، پيشين، ج 1، ص 136.
118. ... عن ابن عباس: «ان رسول اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله كان يسدل شعره و كان المشركون يفرقون رؤوسهم و كان اهل الكتاب يسدلون رؤوسهم و كان يحب موافقة اهل الكتاب فى ما لم يؤمر فيه بشى‏ء، ثم فرّق رسول‏اللّه‏» ترمذى، پيشين، ص 50 ـ 49.
119. ... عن ابى بصير قال: قلت لابى عبداللّه‏ عليه‏السلام: الفرق من السنة؟ قال: لا. قلت: فهل فرّق رسول‏اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله؟ قال: نعم. قلت: كيف فرّق رسول اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و ليس من السنة؟ قال: من أصابه ما أصاب رسول‏اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله يفرّق كما فرّق رسول‏اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله، فقد أصاب سنة رسواللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و إلا فلا. قلت له: كيف ذلك؟ قال: «إن رسول اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله حين صدّ عن البيت و قد كان ساق الهدى و أحرم، أراه اللّه‏ الرؤيا التى أخبره اللّه‏ بها فى كتابه. إذ يقول: «لقد صدق اللّه‏ رسوله الرؤيا بالحق لتدخلنّ المسجد الحرام ان شاء اللّه‏ آمنين محلّقين رؤوسكم و مقصّرين لاتخافون»، فعلم رسول‏اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله أن اللّه‏ سَيَفى له بما أراه، فمِن ثَمَّ وفّر ذلك الشعر الذى كان على رأسه حين أحرم؛ انتظارا لحلقه فى الحرم، حيث وعده اللّه‏ عزّو جلّ، فلما حلقه لمْ يُعِدْ فى توفير الشعر، و لا كان ذلك من قبله» كلينى، پيشين، ج 6، ص 486.
120. و نظر رسول‏اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله الى رجل طويل اللحية فقال: «ما كان هذا لوهيّأ من لحيته»؛ فبلغ الرجل ذلك فهيّأ من لحيته بين اللحيتين، ثم دخل على النبى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فلّما رآه قال: «هكذا فافعلوا» صدوق، من لايحضره الفقيه، 1404 ق، ج 1، ص 130، ح 330.
121. و قال رسول‏اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله: «إن المجوس جزّوا لحاهم و وفّروا شواربهم، و إنّا نحن نجّز الشوارب و نعفى اللحى» همان، ج 1، ص 130، ح 331.
122. و قال رسول‏اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله: «حفّوا الشوارب و اعفوا اللحى و لاتشبّهوا باليهود» همان، ح 329.
123. عن السكونى عن ابى عبداللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله قال: قال رسول‏اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله: «من السنة أن تأخذ من الشارب حتى يبلغ الاطار» كلينى، پيشين، ج 6، ص 487، ح 6.
124. «و كان صلى‏الله‏عليه‏و‏آله لايفارقه فى أسفاره قارورة الدهن و المكحلة و المقراض و المرآة و المسواك و المشط» طبرسى، مكارم الاخلاق، ص 35.
125. ر.ك: طبرسى، پيشين، ص 35.
126. «و كان عليه‏السلام يضع المشط تحت و سادته اذا تمشطّ» همان، ص 33.
127. عن انس بن مالك «كان رسول اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله يكثر دهن رأسه و تسريح لحيته...» ترمذى، الشمائل المحمديه، ص 51.
128. و فى رواية عن النبى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله أنه قال: «من امرّ المشط على رأسه و لحيته و صدره سبع مرّات لم‏يقاربه داء ابدا» طبرسى، پيشين، ص 33 اين روايت مى‏تواند ناظر به نقش بهداشتى شانه‏زدن و دفع بيمارى‏هايى باشد كه از ناحيه بى‏توجهى به موها نصيب انسان مى‏شود.
129. و كان صلى‏الله‏عليه‏و‏آله يقول: «ان المشط يذهب بالوباء» همان.
130. «و كان صلى‏الله‏عليه‏و‏آله يسرّح تحت لحيته أربعين مرة و من فوقها سبع مرّات و يقول: انه يزيد فى الذهن و يقطع البلغم» همان.
131. «و كان صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ينظر فى المرآة و يرجّل جمّته و يتمشط و ربما نظر فى الماء و سوّى جمّته فيه» طبرسى، مكارم الاخلاق، ص 34.
132. «و لقد كان صلى‏الله‏عليه‏و‏آله يتجمّل لاصحابه فضلاً عن تجمله لأهله» همان.
133. فقال صلى‏الله‏عليه‏و‏آله: «ان اللّه‏ يحب من عبده اذا خرج الى اخوانه أن يتهيّأ لهم و يتجمّل» همان.
134. «و كان صلى‏الله‏عليه‏و‏آله لايفارقه فى اسفاره قارورة الدهن و المكحلة و المقراض و المرآة و المسواك و المشط» همان، ص 35.
135. همان، ص 35.
136. عن ابن عمر: قال رسول‏اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله «ثلاث لاتردّ: الوسائد و الدهن و الطيب» ترمذى، الشمائل المحمديه، ص 179.
137. «و كان صلى‏الله‏عليه‏و‏آله يحبّ الدهن و يكره الشعث...» طبرسى، پيشين، ص 33.
138. «و كان صلى‏الله‏عليه‏و‏آله يدّهن بأصناف من الدهن» همان.
139. «و كان صلى‏الله‏عليه‏و‏آله يدّهن بالبنفسج و يقول: هو افضل الأدهان» همان.
140. «و كان صلى‏الله‏عليه‏و‏آله إذا ادّهن بدء بحاجبيه ثم بشاربيه ثم يدخله فى أنفه و يشمّه ثم يدهن رأسه. و كان صلى‏الله‏عليه‏و‏آلهيدّهن بحاجبيه من الصداع و يدّهن بشاربيه بدهن سوى دهن لحيته» همان.
141. قال الصادق عليه‏السلام: «أربع من سنن المرسلين: التعطّر و السواك و النساء و الحناء» (صدوق، من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 52، ح 111؛ قاضى نعمان مغربى، دعائم الاسلام، ج 1، ص 52 و 118).
142. مجلسى، بحارالانوار، ج 73، ص 99.
143. عن حفص الاعور قال: سألت اباعبداللّه‏ عليه‏السلام عن خضاب اللحية و الرأس أمن السنة؟ فقال: نعم... كلينى، الكافى، ج 6، ص 481، ح 5؛ طبرسى، مكارم الاخلاق، ص 81.
144. ... عن محمد بن مسلم، انه سأل ابا جعفر عليه‏السلام عن الخضاب، فقال: «كان رسول‏اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله يختضب و هذا شعره عندنا» صدوق، من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 122، ح 277.
145. ... عن الحلبى قال: سألت اباعبداللّه‏ عليه‏السلام عن خضاب الشعر، فقال: «قد خضب النبى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و الحسين بن على و ابوجعفر محمد بن على عليهم‏السلامبالكتم» صدوق، پيشين، ج 1، ص 122، ص 279؛ كلينى، پيشين، ج 6، ص 481، ح 7.
146. طبرسى، مكارم الاخلاق، ص 79.
147. كلينى، پيشين، ج 6، ص 482، ح 12؛ صدوق، پيشين، ج 1، ص 123، ح 285؛ طبرسى، پيشين، ص 79.
148. كلينى، پيشين، ج 6، ص 481، ح 4؛ حرّ عاملى، وسائل الشيعه، ج 1، ص 404.
149. ... عن معمّر بن خلاد، قال: «سمعت على بن موسى الرضا عليه‏السلام يقول: ثلاث من سنن المرسلين: العطر، و اخذ الشعر و كثرة الطروقة» (كلينى، پيشين، ج 5، ص 320، ح 3؛ صدوق، پيشين، ج 3، ص 382، ح 4341؛ طوسى، تهذيب الاحكام، 1365، ج 7، ص 403، ح 20؛ ابن شعبه حرّانى، تحف العقول، 1404 ق، ص 442؛ و نيز از امام صادق عليه‏السلام به همين مضمون: قاضى نعمان، دعائم الاسلام، ج 2، ص 192، ح 695).
150. عن انس بن مالك: «صحبت رسول اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله عشر سنين و شممت العطر كلّه فلم أشمّ نكهة أطيب من نكهته...» طبرسى، پيشين، ص 17.
151. ر.ك: ترمذى، الشمائل المحمديه، ص 285 و حسين بن فضل طبرسى، مكارم الاخلاق، ص 24 و 34.
152. ... عن عبد اللّه‏ بن سنان عن ابى عبداللّه‏ عليه‏السلام قال: «كانت لرسول اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ممسكة إذا هو توضأ، أخذ بيده و هى رطبة، فكان إذا خرج عرفوا انه رسول اللّه‏ برائحته» كلينى، الكافى، ج 6، ص 515، ح 3.
153. «وكان يعرف فى‏الليلة المظلمة قبل از يُرى بالطيب، فيقال: هذا النبى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله» طبرسى، مكارم الاخلاق، ص 34.
154. قال انس بن مالك: «ان النبى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله كان لايردّ الطيب»، و عن ابن عمر: قال صلى‏الله‏عليه‏و‏آله «ثلاث لا تردّ: الوسائد و الدهن و الطيب» ترمذى، الشمائل المحمديه، ص 178 ـ 179.
155. ... عن رجل نصرانى: فسألت من أصحابه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله: أى شى‏ء أحبّ اليه من الهدايا؟ فقالوا: «الطيب أحبّ اليه من كل شى‏ء و إن له رغبة فيه» نورى، مستدرك الوسائل، 1409 ق، ج 1، ص 420، ح 1054.
156. «و كان صلى‏الله‏عليه‏و‏آله لايعرض له طيب الا تطيّب و يقول: هو طيّب ريحه خفيف محمله، و إن لم يتطيّب وضع اصبعه فى ذلك الطيب ثم لعق منه» طبرسى، مكارم الاخلاق، ص 34.
157. عن اسحاق الطويل العطار عن ابى عبداللّه‏ عليه‏السلام «كان رسول اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ينفق فى الطيب أكثر مما ينفق فى الطعام» كلينى، الكافى، ج 6، ص 512، ح 18؛ طبرسى، مكارم الاخلاق، ص 43.
158. و فى ذخيرة المعاد: «و كان ـ أى المسك ـ أحبّ الطيب اليه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله» طباطبايى، سنن النبى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله، 1416 ق، ص 97، ح 107.
159. ... عن ابى البخترى عن ابى عبداللّه‏ عليه‏السلام: «ان رسول اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله كان يتطيّب بالمسك حتى يرى و بيصه فى مفارقه» كلينى، پيشين، ج 6، ص 514 ـ 515، ح 2؛ طبرسى، پيشين، ص 33.
160. «و كان صلى‏الله‏عليه‏و‏آله يتطيّب بذكور الطيب و هو المسك و العنبر» طبرسى، پيشين، ص 33 ـ 34.
161. عن ابى هريره عنه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله: «طيب الرجال ما ظهر ريحه و خفى لونه، و طيب النساء ما ظهر لونه و خفى ريحه» ترمذى، پيشين، ص 179.
162. «و كان صلى‏الله‏عليه‏و‏آله يتطيّب بالغالية، تطيّبه بها نساؤه بأيديهنّ» همان، ص 34.
163. عن ياسر عن ابى الحسن عليه‏السلام قال: قال رسول‏اللّه‏: قال لى حبيبى جبرائيل: «تطيّب يوما و يوما لا. و يوم الجمعه لابدّ و لاتترك له» كلينى، الكافى، ج 6، ص 511، ح 12 و قال صلى‏الله‏عليه‏و‏آله لعلى عليه‏السلام: «يا علىّ، عليك بالطيب فى كل جمعة فانه من سنتى و تكتب لك حسناته مادام يوجد منك رائحته» (طبرسى، مكارم الاخلاق، ص 43).
164. «كان رسول اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله اذا كان يوم الجمعة، و لم يصب طيبا، دعا بثوب مصبوغ بزعفران، فرّش عليه الماء ثم مسح بيده ثم مسح به وجهه» صدوق، من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 425، ح 1257.
165. ... عن السكن الخزاز قال: «سمعت اباعبداللّه‏ عليه‏السلام يقول: حق على كل محتلم فى كل جمعة اخذ شاربه و اظفاره و مسّ شى‏ء من الطيب و كان رسول اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله إذا كان يوم الجمعة و لم يكن عنده طيب دعا ببعض خمر نسائه فبلّها فى الماء ثم وضعها على وجهه» كلينى، الكافى، ج 6، ص 511، ح 10.
166. ... عن ابن القداح عن أبى عبداللّه‏ عليه‏السلام: «ان النبى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله كان يختّم فى يمينه» كلينى، الكافى ج 6، ص 469، ح 11 طبق روايت حسين بن خالد از امام هادى عليه‏السلام، آن حضرت ضمن انتقاد از اينكه حتى شيعيان، در آن عصر انگشتر به دست چپ مى‏كردند، سيره پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و اميرالمؤمنين عليه‏السلام را خلاف آن معرفى كرده است (همان، ج 6، ص 478، ح 8).
167. ... عن هشام بن سالم عن ابى عبداللّه‏ عليه‏السلام قال: «كان خاتم رسول‏اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله من ورق» همان، ج 6، ص 468، ح 1.
168. ... عن عبداللّه‏ بن سنان عن ابى عبداللّه‏ عليه‏السلام قال: «كان نقش خاتم النبى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله محمد رسول اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله» (همان، ج 6، ص 473، ح 1).
169. سلمان الفارسى عن النبى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله قال: «يا علىّ، تختّم بالعقيق تكن من المقرّبين». قال: يا رسول اللّه‏، و ما المقربون؟ قال: «جبرئيل و ميكائيل». قال فبم أتختّم؟ قال: «بالعقيق الأحمر» ابن شهرآشوب، مناقب آل ابى طالب، ج 3، ص 87.
170. عن روح بن عبدالرحيم عن ابى عبداللّه‏ عليه‏السلام قال: «قال رسول اللّه‏ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله لاميرالمؤمنين عليه‏السلام لاتختم بالذهب فانه زينتك فى الاخرة» كلينى، الكافى، ج 6، ص 468، ح 5.
171. ر.ك: همان، ج 2، ص 474، ح 7.
172. ر.ك: همان، ج 6، ص 471 ـ 472.

منبع:http://www.qabas.net
/س