پويايي وشکوفايي مسلمين از منظر قرآن

چکيده :

در اين اجمال با استناد به آخرين آيه سوره ي آل عمران ، عوامل فلاح و رستگاري مسلمين ، اعم از صبر و استقامت در مقابل مشکلات و هوسهاي نفساني از يک سو و شکيبايي و پايداري در برابر دشمنان اسلام از دوم سو و همچنين جهاد و مراقبت از مرزهاي مسلمين از سوم سو و نقش مهم تقوا و پرهيزکاري در عزت و سربلندي و سعادتمندي مسلمين از چهارم سو را ، بر مي رسيم .
کليد واژه : صبر ، استقامت ، مسلمانان ، پرهيزکاري ، جهاد ، سعادتمندي

مقدمه :

توجه و به کار بستن دستورات الهي ضامن سعادتمندي مسلمين در همه ابعاد اعم از فردي ، اجتماعي ، فرهنگي ، سياسي و اقتصادي است ، که در شرايط مختلف بايد به آن توجه تام داشته باشند . در حقيقت اجراي دقيق اين دستورات باعث رشد و ارتقاي مادي و معنوي مسلمانان شده و عدم اجراي آن اسباب سرشکستگي و حقارت و ذلت آنان را مهيا مي نمايد. در راستاي همين مساله خداوند حکيم در آخرين آيه سوره آل عمران يک برنامه ي جامع چهار ماده اي را براي جميع مسلمانان ارائه نموده که شامل صبر و استقامت هم از جهت فردي و هم در مقابل دشمنان و حفاظت از مرزهاي مسلمين و از همه مهمتر به کارگيري تقواي الهي در امور مختلف را مورد تاکيد قرار داده است . در اين مقاله نقش هر يک از اين عوامل چهارگانه را با استناد به قرآن و احاديث حضرات معصومين (ع) و تفاسير مختلف مورد بررسي قرار داده و درپايان به نتايج و آثار مترتب تربيتي و اخلاقي آن ، براي آحاد مسلمين اشاره مي نمائيم .

دستورات جامع چهار ماده اي براي عموم مسلمانان :

« يا ايها الذين آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوالله لعلکم تفلحون »(1)
اي کساني که ايمان آورده ايد ( در برابر مشکلات و هوسها ) استقامت کنيد و در برابر دشمنان ( نيز ) استقامت به خرج دهيد و از مرزهاي خود ، مراقبت به عمل آوريد و از خدا بپرهيزيد شايد رستگار شويد .

1 ـ « اصبروا » :

اولين برنامه که ضامن سربلندي و پيروزي مسلمين است همان استقامت و صبر و ايستادگي در برابر حوادث است ، که در حقيقت ريشه ي اصلي هر گونه پيروزي مادي و معنوي را تشکيل مي دهد .(2) صبر هم شامل صبر بر شدائد است و هم شامل صبر در اطاعت خدا ، و همچنين صبر بر ترک معصيت .(3) و يا به عبارتي در مرحله ي اول در برابر ناگواري هاي شخصي و هوسها صبر کنيد .(4)
با توجه به اينکه صبر و شکيبايي رمز و راز موفقيت و سعادتمندي انسان ها است و در شکوفايي عقل ها
و استعدادها و رشد آنها و همچنين قرار گرفتن در مسير صحيح زندگي و يا به عبارتي صراط مستقيم ، بسيار مفيد و موثر است . براي تبيين بيشتر آن پاره اي از احاديث حضرات معصومين ( عليهم السلام ) را يادآور مي شويم .
رسول خدا (ص) مي فرمايد : « تاني در کارها از خداست و شتاب زدگي از شيطان »(5) امام علي (ع) فرمود : « ايمان بر چهار پايه استوار است : صبر ، يقين ، عدل و جهاد و صبر نيز بر چهار پايه استوار است : شوق ، هراس ، زهد و انتظار » .(6)
پيامبر اعظم (ص) مي فرمايد : « صبر مايه ي خشنودي است »(7) و باز فرمود : « تاني در همه چيز نيکو جز در کار آخرت » . (8)
امام علي (ع) فرمود : « صبر کمک کارترين نيروهاست در برابر روزگار »(9) و نيز فرمود : « ايمان عبارت است از صبر در بلا و گرفتاري و شکر در وسعت و فراخي »(10) . امام سجاد (ع) فرمود : « شکيبايي نسبت به ايمان همچون سر نسبت به بدن است ، و هر که صبر ندارد، ايمان ندارد »(11).( امام باقر (ع) فرمود : « صبر دو گونه است ، صبر بر بلا که خوب و نيکو است ، ولي بهترين اين دو صبر پرهيز از محرمات است » (12). رسول خدا (ص) مي فرمايد : « ايمان دو نيمه است يکي صبر و ديگري شکر » .(13)
با توجه به آنچه پيرامون دستور قرآني « صبر » به مسلمين و احاديث متعددي که در اين خصوص از حضرات معصومين ( عليهم السلام ) به ما رسيده ، مسائلي در ذهن متبادر مي شود که به قرار ذيل است :
1ـ يکي از ارکان مهم ايمان که زمينه ي رسيدن به کمالات است « صبر و شيکبايي و استقامت » مي باشد .
2 ـ صبر و شکيبايي را بايستي در تمام مراحل زندگيمان وارد نموده و پيوسته به ياد خدا باشيم و از او استمداد بگيريم .
3ـ رسيدن انسانها به سعادت واقعي و يا به عبارتي تقرب يافتن به حضرت حق که هدف نهايي از خلقت انسان است ، بدون مجاهدت و شکيابي و استقامت ميسر نمي گردد . پس راز و رمز سعادتمندي و خوشبختي در صبوري و استقامت است .
4 ـ صبر و استقامت چه در مرحله ي فردي و چه در مراحل اجتماعي ، در حقيقت ميوه ي درخت ايمان است و اين دو همراه با ايمان لازم و ملزوم يکديگرند .
5 ـ عدم صبر و استقامت مساوي با عدم ايمان واقعي و يا به عبارتي ضعف ايمان است .

2 ـ وصابروا :

لفظ صابروا از باب مفاعله براي اين است که بين طرفين و دو نفر است(14) . يعني صبر و استقامت در برابر صبر و استقامت ديگران است . بنابراين قرآن نخست به افراد با ايمان دستور استقامت مي دهد ( که هرگونه جهاد با نفس و مشکلات زندگي را شامل مي شود ) و در مرحله ي دوم دستور به استقامت در برابر دشمن مي دهد ، و اين خود مي رساند که تا ملتي در جهاد با نفس و اصلاح نقاط ضعف دروني پيروز نشود . پيروزي او بر دشمن ممکن نيست . همچنين از اين دستور ( صابروا ) استفاده مي شود که هر قدر دشمن بر استقامت خود بيفزايد ما نيز بايد بر پايداري و استقامت خود بيفزاييم . (15)
در همين راستا در قرآن کريم چنين آمده است : « اي کساني که ايمان آورده ايد هنگامي که با گروهي ( در ميدان نبرد ) روبرو مي شويد ثابت قدم باشيد و خدا را فراوان ياد کنيد تا رستگار شويد » .(16)
درباره ي اهميت جهاد ومقابله با دشمنان خدا و اسلام و صبر و استقامت در برابر آنان ، احاديث و روايات فراواني در متون و کتب حديثي آمده است که براي تبيين بيشتر به تعدادي از آنها اشاره مي نمائيم . رسول خدا (ص) مي فرمايد : « بهترين عمل مومن ، جهاد در راه خداست »(17) و نيزفرمود : « بهشت زير سايه ي
شمشيرهاست »(18) و باز فرمود : « مومن با شمشير و زبان خود جهاد مي کند »(19) و همچنين فرمود : « جهاد کنيد تا سالم باشيد و بي نياز شويد »(20) . و نيزفرمود : « بهشت را دري است که آن را « در مجاهدين » گويند و در حالي که مردم در جايگاه حسابرسي هستند آن در گشوده باشد و جهادگران در حالي که شمشيرهايشان را به خود آويخته اند و فرشتگان به آنان خوشامد مي گويند به سوي آن در ، گام سپارند ... »(21) امام علي (ع) مي فرمايد : « جهاد ستون دين و راه روشن نيکبختان است » .(22)
با توجه به آنچه پيرامون دومين دستور الهي «صابروا » گفته شد نکاتي در ذهن متبادر مي شود که به قرار ذيل است :
1 ـ پر واضح است که ملتي که مسير و برنامه زندگي خود را بر اساس دستورات الهي و اسلام بنيان گذاشت و پيوسته در انتشار آئين اسلام گام برداشت ، منافع عده اي از ملاء و مترفين و طاغوتها به خطر افتاده و مي کوشند به انحاء مختلف جلو حرکت و پويايي اسلام و آن ملت را مسدود نموده و از طرق مختلف چه از طريق نبرد نظامي و چه از راه تهاجمات فرهنگي و يا تحريم اقتصادي ، ضربه وارد نموده و حتي عوامل نابودي آن را مهيا نمايند .
2 ـ مسلمانان براي رهايي از ستم ظالمان و مستکبران عالم و استثمارگران و ابر قدرتها ، نياز به همکاري و شکيبايي و استقامت بيشتري دارند و نبايد تنها به حرف زدن و محکوم کردن لفظي جنايات ظاغوتها و ابرقدرتها اکتفا کنند ، بلکه در صحفه عمل نيز بايد آماده پيکار باشند .
3 ـ بي تفاوتي برخي از مسلمانان از يک سو و بي توجهي و بي کفايتي دولتمردان آنان زمينه تسلط استعمارگران و حضور آنان در ملل جهان سوم به ويژه ملل اسلامي را فراهم نموده است . حضرت امام خميني در وصيت نامه سياسي الهي خود خطاب به ملت هاي اسلامي چنين فرمودند : « و اما به ملتهاي اسلامي توصيه مي کنم از حکومت جمهوري اسلامي و از ملت مجاهد ايران الگو بگيريد و حکومت هاي جائز خود را در صورتي که به خواست ملتها که خواست ملت ايران است ، سر فرود نيارودند ، با تمام قدرت به جاي خود بنشانيد که مايه ي بدبختي مسلمانان حکومت هاي وابسته شرق و غرب مي باشند » . (23)

3 ـ و رابطوا :

ربط به معناي پيوند است ، بنابراين رابطوا ، دلالت بر لزوم پيوند و ارتباط بين افراد جامعه جامعه ايماني دارد ، که از لوازم آن هماهنگي با يکديگر است . حراست و پاسداري از حدود و ثغور وطن اسلامي وظيفه همگاني مومنان است . رابطوا در معناي اصطلاحي آن ، مرزباني و حفظ ثغور نيزگفته شده است(24) . رابطوا علاوه بر حفظ مرزهاي جغرافيايي از هجوم دشمن ، حفظ مرزهاي اعتقادي و فکري ، از طريق مباحثات علمي و حفظ مرز دلها ، از هجوم وسوسه ها را نيزدر بر دارد .(25) شايان ذکر است که جمله ي رابطو ( از ماده ي « رباط » گرفته شده و آن در اصل به معني بستن و مراقبت دائم از مرزها و سر حدات کشورهاي اسلامي مي دهد ، تا هرگز گرفتار حملات غافلگيرانه دشمن نشوند . و نيز به آنها دستور آماده باش و مراقبت هميشگي در برابر حملات شيطان و هوسهاي سرکش مي دهد ، تا غافلگير نگردند .(26) در بعضي از روايات از امام علي (ع) اين جمله ، به مواظبت و انتظار نمازها يکي بعد از ديکري تفسير شده است .(27) زيرا کسي که با اين عبادت مستمر و پي درپي دل و جان خود را بيدار مي دارد همچون سربازي است که در برابر دشمن حالت آماده باش به خود گرفته است . با توجه به آنچه گفته شد « مرابطه » معني وسيعي دارد که هر گونه آمادگي براي دفاع از خود و جامعه ي اسلامي
را شامل مي شود .(28) در بعضي از روايات به علما و دانشمندان نيز « مرابط » گفته شده است . اين به خاطر آن است که آنها نگهبانان عقائد و فرهنگ اسلامند . در حالي که مرز داران حافظ مرزهاي جغرافيايي هستند، مسلماً ملتي که مرزهاي عقيده اي و فرهنگي او ، مورد حملات دشمن قرار گيرد و نتواند به خوبي از آن دفاع کند در مدت کوتاهي از نظر سياسي و نظامي نيز شکست خواهد خورد .(29)
با توجه به آنچه پيرامون « مرابطه » گفته شد ، نکاتي در ذهن متبادر مي شود ، حفظ مرزهاي جغرافيايي مسلمين از يک سو دربردارنده ي تثبيت موقعيت آنان و از دوم سو بيانگر اقتدار و توانمندي بالاي آنان و از سوم سو ايجاد امنيت اجتماعي و سياسي و از چهارم سو اتحاد و انسجام بيشتر ملت براي جلوگيري از تهاجم دشمنان را و از سوي پنجم شکوفايي استعدادها و نوآوري ها و خلاقيت و ابتکار به ارمغان مي آورد و بالاخره از سوي آخر مرزهاي اعتقادي و فکري مسلمين نيز محفوظ مي ماند . در همين راستا حضرت امام سجاد (ع) چنين مي فرمايد : « بارالها! بر محمد و آل او درود فرست و سوگند به عزتت که مرزهاي مسلمانان را حفظ کن ، و محافظين مرزها را به نيروي خود تاييد فرما و عطاياي ايشان را از توانگري خود سرشار ساز » .(30)

4 ـ و اتقوالله :

يعني از مخالفت اوامر خدا بترسيد تا با نعمتهاي جاويدان رستگاري يابيد و نيز گفته اند از عذاب خدا بترسيد به اينکه اوامرش را انجام دهيد و از نواهيش بپرهيزيد تا پيروز و رستگار شويد با رسيدن به آرزوهاي ابدي و اين است حقيقت فلاح . (31)
آخرين دستوري که همچون چتري بر همه دستورهاي سابق سايه مي افکند ، دستور به پرهيزکاري است و استقامت و مصابره و مرابطه ، بايد آميخته با تقوي و پرهيزکاري باشد و ازهر گونه خودخواهي و رياکاري و اغراض شخصي به دور گردد .(32)
يکي از با ارزش ترين فضايل انساني ، که زمينه سعادتمندي و رستگاري را فراهم مي نمايد ، اتصاف به تقوا و پرهيزکاري است . تقوا يعني بازداشتن نفس خويش از انواع بدي ها و آلودگي ها و پيروي از دستورات الهي در تمام جهات زندگي . امام حسن مجتبي (ع) پيرامون ارزش و اهميت تقوا چنين فرمود : « تقوا ، درب هر توبه اي بوده و سرآغاز هر حکمتي مي باشد و هر عملي با تقوا شرافت مي يابد . و هر کس از پرهيزکاران که نجات يافته است به وسيله ي تقوا نجات يافته است »(33) . امام سجاد (ع) فرمود : « هيچ بزرگواري جز به تقوا نيست ... »(34) و نيزفرمود :« اما حق نفست بر تو آن است که به تمام و کمال آن را در راه اطاعت خدا قرار دهي ، پس ادانمايي به زبان و گوش و چشم و دست و پا و شکم و دامنت حقوقشان را ، و در اداي حق آنها از خداوندکمک بجويي.»(35) امام جواد(ع) فرمود:«کسي که از خدا روي گردان شود و به غير او بپيوندد، خداوند او را به وي مي سپارد»(36) او را به وي مي سپارد » . امام حسن (ع) فرمود : « با پرهيزکاري ، خدا ترس شويد و با فرمان برداري ، به خداوند نزديکي جوييد »(37) . رسول خدا (ص) فرمود : « از ترس خدا غافل مباش که سرچشمه ي نيکي هاست »(38) و نيز فرمود : « بهترين توشه سفر حيات ، تقوا است و بهترين صفات قلب ، ايمان است »(39) امام صادق (ع) مي فرمود : « تقواي خدا پيشه کنيد و دين خود را با ورع نگهداريد » (146).
با توجه به آخرين دستور جامع الهي ، در آخرين آيه سوره ي آل عمران نکاتي قابل ذکر است :
1 ـ در سايه ي ايمان حقيقي ، تقواي الهي به دست مي آيد که سرچشمه ي جميع فضايل و نيکي هاست .
2 ـ در نتيجه برخورداري از تقواي الهي ، معرفت حاصل مي گردد و در چنين شرايطي ، انسان در ادامه راه حق تزلزلي به خود راه نمي دهد و اگر در اين راه قطعه قطعه شود نيز همچنان به عهد الهي اش باقي است .
3 ـ در مسير صراط مستقيم که منتهي به تقواي الهي مي گردد ، سختي ها و مشکلات همواره وجود دارد که مسلمانان بايد با توکل به خداوند و استعانت جستن از مقام شامخ اهل بيت (عليهم السلام ) ، مشکلات را بر طرف و حل نمايند . در اين زمينه امام رضا (ع) فرمود : « هر گاه سختي بر شما واقع شود ، به واسطه ي ما از خداوند عزوجل ، استعانت جوييد » .(41)
حضرت فاطمه (س) فرمود : « خداوند اطاعت و پيروي از ما اهل بيت را سبب برقراري نظم اجتماعي و رهبري ما را عامل وحدت و ايمني از تفرقه قرار داده است » .(42)
ابن عباس در تفسير سخن خداوند : « يا ايها الذين آمنوا اصبروا و صابروا » گفت : يعني بر محبت علي بن ابي طالب (ع) شکيبايي کنيد . « و اتقوا الله » يعني در محبت علي بن ابي طالب (ع) و فرزندان او از خدا پروا کنيد .(43)
نتيجه : از آنچه تا کنون پيرامون مقاله ي « پويايي و شکوفايي و سعادتمندي مسلمين از منظر قرآن کريم » گفته شد ، نتايج تربيتي و اخلاقي ذيل مترتب مي گردد :
1 ـ اجراي دستورات الهي ضامن سعادتمندي و شکوفايي و نوآوري مسلمين است .
2 ـ اولين ابزار مهم رستگاري و فلاح مسلمين ، صبر و استقامت در برابر حوادث مختلف است .
3 ـ صبر و شکيبايي و استقامت ورزيدن ، رمز و راز کليد موفقيت مسلمانان است .
4 ـ نتيجه ي استقامت ورزيدن در راه خداوند ، کسب رضاي الهي بوده و مقدمه اي براي رسيدن به کمال است .
5 ـ صبر و شکيبايي و استقامت ، زمينه اي براي کسب معرفت است و همچنين مصمم تر شدن در ادامه هدف و مسير صحيح زندگي و مبارزه با انواع مفاسد و رذايل است .
6 ـ مسلمانان بايستي از نظر نيروي نظامي و دفاعي خود را مستحکم نموده و در مقابل دشمنان و توطئه هاي آنان استقامت نمايند .
7 ـ مسلمانان در تمام امور بايستي به ياد خداوند بوده و خدا را فراوان ياد کنند تا رستگار شوند .
8 ـ مسلمانان بايستي مرزهاي اعتقادي و فکري خود را با تمسک به دستورات خداوند و الگو قرار دادن اهل بيت (عليهم السلام ) از هجوم دشمنان و وسوسه هاي شيطاني محفوظ نگاه دارند .
9 ـ مسلمانان بايستي از مرزهاي جغرافيايي خود براي جلوگيري از تهاجمات دشمنان ، پاسداري نمايند .
10 ـ به کارگيري تقواي الهي عامل شکوفايي و نوآوري و سعادتمندي مسلمين و سرچشمه ي فضايل و نيکي ها براي آنان است .

پی نوشت :

1) سوره آل عمران ، آيه 200
2) جمعي از نويسندگان ، تفسير نمونه ، ج 3 ، ص 223
3) طباطبايي ، ترجمه تفسيرالميزان ، ج 4 ، ص 143
4) قرائتي ، تفسير نور ، ج 2 ، ص 233
5) مجلسي ، بحارالانوار ، ج 68 ، ص 340 ، حديث 12
6) دشتي ، ترجمه نهج البلاغه ، حکمت 31 ، ص 457
7) نهج الفصاحه ، حديث 2380 ص 330
8) همان ، منبع ، حديث 971 ، ص 142
9) رسولي محلاتي ، ترجمه غررالحکم و دررالکلم آمدي ، ج 1 ، حديث 4793 ، ص 607
10) همان منبع ، حديث 4797 ، ص 607
11) حرعاملي ، وسائل الشيعه ، ج 3 ، حديث 3572 ، ص 258
12) کليني اصول کافي ، ج 3 ، ص 145
13) ابن شيعه الحراني ، تحف العقول ، ص 52
14) ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن ، ج 4 ، ص 399
15) تفسير نمونه ، ج 3 ، ص 233 و 234
16) سوره ي انفال ، آيه 45
17) نهج الفصاحه ، حديث شماره 1209، ص 174
18) همان منبع ، حديث شماره ي 1214 ، ص 175
19) همان منبع ، حديث شماره ي 1210 ، ص 174
20) همان منبع ، حديث شماره ي 1208 ، ص 174
21) شيخ صدوق ، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال ، ص 435
22) رسول محلاتي ، ترجمه غررالحکم و دررالکلم آمدي ، ج 1 ، حديث 1301 ، ص 201
23) امام خميني (ره) وصيتنامه سياسي ، الهي ، ص 29
24) هاشمي رفسنجاني ، تفسير راهنما ، ج 2 ، ص 267
25) قرائتي ، تفسير نور ، ج 2 ، ص 233
26) تفسير نمونه ، ج 3 ، ص 234
27) ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن ، ج 4 ، ص 400
28) تفسير نمونه ، ج 3 ، ص 234
29) همان منبع ، ص 235 ، 234
30) صحيفه ي کامله سجاديه ، دعاي بيست و هفتم ، ص 209
31) ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن ، ج 4 ، ص 400
32) تفسير نمونه ، ج 3 ، ص 235
33) دشتي ، نهج الحياه ، ج 5 ( فرهنگ سخنان امام حسن (ع) ، ص 144
34) حر عاملي ، وسائل الشيعه ، ج 1 ، ص 47 ، حديث 85
35) رساله حقوق امام سجاد (ع) ( شرح نراقي ) ص 33
36) مجلسي ، بحارالانوار ، ج 75 ، ص 363 ، حديث 4
37) اين شعبه الحراني ، تحف العقول ، ص 255
38) نهج الفصاحه ، ص 153 ، حديث 1057
39) همان منبع ، حديث 1051 ، 153
40) کليني ، اصول کافي ، ج 3 ( باب ورع ) ص 122
41) مجلسي ، بحارالانوار ، ج 91 ، ص 22 ، حديث 17
42) ترجمه القيومي الاصفهاني ، صحيفه ي الزهرا ( س) ، ص 222
43) ترجمه ي جعفري ، شواهد التنزيل لقواعد التفضيل ، ص 78 تحقيق از : سيد حسين حر مربي و مدرس در دانشگاه آزاد اسلامي خميني شهر

منبع:نشريه فصلنامه قرآني کوثر شماره28
/خ