فقه سیاسى از دیدگاه رهبرى (4)

( مکاتب ، گفتمان و پارادایم )

4. شرایط و عوامل تحول گفتمانى ، مکتبى و پارادایمى فقه سیاسى

فـقـه (سـیـاسـى ) شـیـعـه در طـول ادوار گـذشـتـه و بـا تـطـور زمـان و تـحـول زمـانـه بـر بـالنـدگى خود افزوده و هرچه که از زمان تأسیس خود فاصله مى گـیـرد، عـمـق و سطح و روش هاى خود را نیز تکامل بخشیده است . براین اساس باید گفت تـحول در فقه به گونه اى بوده است که مى توان فقه را فرزند زمانه خویش دانست . نـظـرى ابـتـدایـى بـه ادوار فـقـه شـیـعـه و مـبـاحـث مـطـرح شـده تـوسـط فـقـیـهـان و تحول در روش هاى اجتهاد بر این مدعا مهر تأیید مى زند:
هـمـیـشـه هـمـیـن جـور بـوده ، فقه در همه ادوار با حوادث واقعه هر دوره اى براى دوره بعد چیزهاى معمولى و به اصطلاح غیر قابل توجهى است .344
و مـا درصـددیـم که علل ، عوامل و شرایطى را که به این تحولات انجامیده است با توجه بـه دیـدگـاه هـاى مقام معظم رهبرى مورد بررسى قرار دهیم . از این رو این بحث را در سه مـقـطـع زمـانـى گـذشـتـه ، حـال و آیـنـده مورد عنایت قرار مى دهیم و براساس آن ، نقش این عوامل و شرایط در تحول فقه در زمان گذشته ، و زمان حاضر را بررسى و شرایطى را برمى شمریم که به تحول فقه در زمان آینده خواهد انجامید:

الف ) زمان گذشته

فقه شیعه که در طول سابقه هزار و دویست ساله خود آثار گرانبهایى را عرضه داشته و در طول زمان با تحول و نوآورى هاى زیادى مواجه بوده است . این قضیه گاه به تندى و گاهى به کندى انجام مى شده ، اما در هر حال شاهد گسستى در این حوزه نبوده است :
در فـقـه ، نـوآورى هـمـیـشـه بـوده اسـت . فـقـهـاى مـا در طول تاریخ هزار و دویست ساله فقاهت استدلالى و اجتهادى ، نوآورى داشتند.345
و طبیعتا این نوآورى نیز در چارچوب اجتهاد و روش هاى آن قرار داشته است ، چه آنکه اگر غـیـر از ایـن بود، تحولات در این حوزه تخصصا از مورد بحث خارج مى شد، زیرا بر این فـرض اصـل و اسـاس اجـتـهـاد آنـان بـا مـشـکـل مـواجه بوده است . از این رو تطور فقه در طول زمان على رغم تحولات بسیار، ماهیت فقه ، اجتهاد و استنباط را تغییر نداده و اجتهاد در همان بستر صورت مى گرفته است .346

علل گرایش به فقه فردى در ادوار سابق

فـارغ از آن کـه فقه در زمان هاى گذشته متحول شده ، باید گفت فقه زمان هاى گذشته عـلى رغم تحولات زیاد، در بستر فقه فردى گرفتار شده و وارد دریاى فقه اجتماعى و حکومتى نشده بود:
((لذا فـقـه شـیـعـه و کتب فقهى شیعه بیشتر فقه فردى بود، فقهى بود که براى اداره امـور دیـنـى یـک فـرد یـا حـداکـثـر دایـره هـاى مـحـدودى از زنـدگـى اجـتـمـاعـى ، مثل مسایل مربوط به خانواده و امثال اینها بود.))347
در ایـن بـخـش ، بـه بـررسـى عـلل عـدم تـوسـعـه فـقـه در آن زمـان هـا نـسـبـت بـه مسائل مهم اجتماعى از دیدگاه حضرت آیة اللّه العظمى خامنه اى مى پردازیم :

1. عدم دسترسى به قدرت و حکومت

((بـه خـاطـر طـول سـالهـایـى کـه فـقهاى شیعه و خود گروه شیعه ، در دنیاى اسلام به قـدرت و حـکـومـت دسترسى نداشتند فقه شیعه یک فقه غیر حکومتى و فقه فردى بود،... بـسـیـارى از مـبـاحـثـى کـه مـربـوط به اداره کشور است مثلا مسأله حکومت ، مسأله حسبه و چـیـزهـایـى که با کارهاى جمعى و داشتن قدرت سیاسى ارتباط پیدا مى کند چند قرن است کـه جـاى ایـنـهـا خـالى اسـت . عـلت هـم مـعـلوم اسـت ، فـقـهـاى شیعه در این مورد تقصیر یا تصورى نکرده اند براى آنها این مسائل مطرح نبوده است . شیعه حکومت نداشته است . فقه شـیـعـه نمى خواسته جامعه سیاسى را اداره کند حکومتى در اختیار او نبوده که بخواهد جهاد آن حکومت را اداره کند و احکام آن را از کتاب و سنت استنباط نماید.))348

2. در اقلیت بودن شیعه

در طـول ایـن هـزار سالى که فقه استدلالى ما داشتیم ، شیعه ، چون در اقلیت بود فقه او در پـاسـخ ایـنـکـه چـگـونه باید زندگى کنند نیست ، در پاسخ اینکه فرد چگونه باید زندگى کند هست .349

3. نا امیدى فقیهان از تشکیل حکومت شیعى

((قرنهاست که فقاهت شیعه با یأس از اداره حکومت همراه بوده ، یعنى فقیهى که مى نشست استنباط مى کرد، فکر نمى کرد که این استنباط براى اداره یک جامعه است ، براى اداره یک فرد بود.))350

4. رواج تفکر جدایى دین از سیاست

((قرن نوزدهم که اوج تحقیقات علمى در عالم غرب مى باشد، عبارت از قرن جدایى از دین و طـرد دیـن از صحنه زندگى است . این تفکر، در کشور ما هم اثر گذاشت و پایه اصلى دانـشـگاه ما بر مبناى غیر دینى گذاشته شد. علما از دانشگاه روگردان شدند و دانشگاه هم از عـلمـا و حـوزه هـاى عـلمـیـه روگـردانیدند. این پدیده مرارتبار، در حوزه علمیه اثر سوء گذاشت ؛ زیرا علماى دین را صرفا به مسائل ذهنى دینى ـ ولا غیر ـ محدود و محصور کرد و حـوزه هـا از واقـعـیـت زنـدگـى و حـوادث دنـیـاى خـارج و تحولات عظیمى که به وقوع مى پـیـوسـت ، بـى خـبـر مـانـدنـد و به یک سلسله مسایل فقهى و غالبا فرعى محدود شدند. مسایل اصلى فقه ـ مثل جهاد و تشکیل حکومت و اقتصاد جوامع اسلامى و خلاصه فقه حکومتى ـ مـنـزوى و مـتـروک و ((نـسـیـا منسیا)) شد و به مسائل فرعى و فرع الفرع و غالبا دور از حوادث و مسائل مهم زندگى ، توجه بیشترى گردید.))351

ب ) زمان حال و آینده

فـقـه کـه در زمـان هـاى قـبـل از جـهـات مـخـتـلف و مـتـعـددى مـتـحـول شده و به ما رسیده است ، به گونه اى نبوده است که این تحولات ، ماهیت فقه را دگـرگـون نـمـایـد، بـلکـه تـحـول در حـوزه فـقـه در بـسـتـر فقاهت و اجتهاد صورت مى پـذیـرفـتـه و در زمـان مـا نیز مى بایست تحولات در این بستر واقع شود و ماهیت اجتهاد و تـفـقه به گونه اى است که توانایى آن دارد که به مدد آن بتوانیم احکام جدید و حوادث نو را نیز استنباط نماییم :
((تـفـقـه در دوره جـدیـد بـا تـفـقـه در دوره پـیـش هـیـچ فـرقـى نـدارد، بـسـیـارى از مـسـائل امـروز در گـذشـتـه وجـود نـداشـتـه و فـقـیـه مـجـبـور نـبـوده کـه آن مـسائل را استنباط کند. این با ماهیت تفقه ارتباطى ندارد، امروز هم کسى بخواهد احکام جدید را بـه دسـت بـیـاورد بـایـد هـمـان کـارى را بـکـنـد کـه فـقـیـه پـانـصـد سال پیش انجام مى داد.))352

عوامل تحول

تـحـول فـقـه شـیـعـه عـلى رغـم اسـتـفـاده از اجـتـهـاد سـنـتـى و روش اسـتـنـبـاطـى کـه در طـول ادوار عـصـر غـیـبـت مـورد استفاده قرار مى گرفت ، در زمان حاضر ممکن بوده و در عین حـال در گرو عواملى است که ما درصددیم به برخى از آنها و البته با عنایت به کلمات مقام معظم رهبرى اشاره نماییم :

1. تحول در نگرش :

((پـس فـقـیـه امـروز عـلاوه بـر شـرایـطـى کـه هـزار سال پیش باید یک فقیه مى داشت ، لازم است شرط هوشمندى و هوشیارى و آگاهى از جامعه را داشـتـه بـاشـد والاّ اصـول و ارکـان اجـتـهـاد و تـفـقـه امـروز بـا هـزار سـال پـیـش فـرقـى نکرده ، اصول همان اصول است ، یعنى یک نوع نگاه به کتاب و سنت لازم اسـت بـراى فـقـیـه تا بتواند احکام را استنباط کند و اگر نداشته باشد نمى تواند استنباط کند.))353
و این امر مستلزم نوعى بازنگرى در تمامى ابواب فقهى از طهارت تا دیات است :
((مـا بـه بازنگرى در تمام ابواب و کتب فقهیّه احتیاج داریم . شما باید یک بار دیگر از طـهـارت تـا دیـات نـگـاه کـنـید و فقهى استنباط کنید براى حکومت کردن . ما مى خواهیم الان حکومت کنیم بر مبناى فقه اسلام .))354

2. تحول در روش :

((فـقـه سـنـتى ما خود پویاست و از آنجا که بر مبناى اجتهاد است مشکلات را علاج و حوادث واقعه را پاسخ مى دهد.))355
اما این بدان معنا نیست که این روش نیز به بالاترین مرحله خود رسیده و قابلیت پیشرفت نـدارد، بـلکـه یـکـى از راه هـایـى کـه بـه مـدد آن مـى تـوان فـقـه شـیـعـه را متحول نمود، تحول در روشى است که اینک نیز به کار مى رود:
((همان روش فقاهتى که قبلا عرض شد احتیاج به تهذیب ، نوآورى و پیشرفت دارد. باید فکرهاى نوکار بکنند تا بشود کارایى آن را بیشتر کرد.))356
((ایـن (مسئله تأثیر شرایط زمان و مکان در فتواى فقهى ) یک چیزى است که اگر فقهاى بزرگوار ما و فضلاى بزرگ در خصوص حوزه علمیه قم بر روى آن تکیه کنند، ابواب جـدیـدى از مـسائل اسلامى و احکام الهى براى مردم باز خواهد شد و ما مشکلات جامعه را بر مبناى تفکر اسلامى و با شیوه فقاهت حل خواهیم کرد.))357
((فـقـه اسـلامى اگر بخواهد براى نظام اسلامى پاسخگو و رافع نیاز باشد باید به شیوه و متد مأمور به خودش مورد بازنگرى قرار بگیرد.))358

3. شناخت شرایط و مسائل جامعه

((نـباید تصور بشود که فقها باید بروند در مدرسه ها بنشینند و کار به دنیا نداشته بـاشـنـد! آن فـقـیـهى که کار به دنیا ندارد، از اوضاع دنیا خبر ندارد، چگونه مى تواند بـراى زنـدگـى انـسـانـهـا از قـرآن و حـدیـث و مـتـون اسـلامـى نـظام شایسته را استخراج کند؟!))359

4. تحول در انتظارات

پـس از انـقـلاب اسـلامـى ایـران و حـاکمیت فقه بر کشور ایران ، نیازهاى روزافزونى در حـوزه فـقه وارد شده و سطح انتظار پاسخ گویى از حوزه اجتهاد از محدوده فقه فردى و عبادى بالا رفته و به سقف مسائل اجتماعى و سیاسى ، بلکه تمام شئون حکومت رسیده است . و طـبـیـعـتـا فـقیهان نیز مى بایست با عنایت به نوع پرسش ها در حوزه هاى نوظهور به پاسخ اقدام نمایند:
((ایـن حـرف کـه با انقلاب ما اسلام یک حیات دوباره اى پیدا کرده و آینده بشریت آینده اى آمـیـخـتـه بـه اسـلام و راهـنـمایى هاى اسلام و نظام اسلامى خواهد بود، این ادعا ـ که ادعاى درسـت و دقـیـقى هم هست و نشانه هایش راهم داریم مشاهده مى کنیم ـ احتیاج به این دارد که ما بـراى اسـتـنـبـاط اسـلام و فـهـم اسـلام و کـار روى اسلام سرمایه گذارى بیشترى بکنیم .))360
انـقـلاب اسـلامى ایران این فرصت را به فقه شیعه داده است که ظرفیت هاى بالقوه خود را به فعلیت برساند و حیثیت هاى اجتماعى خود را به منصه ظهور برساند:
((فـقـاهت باید به ما، نیازهاى امروزمان را پاسخ بدهد، ما امروز مى خواهیم حکومت کنیم . ما مى خواهیم دولت تشکیل بدهیم ، ما مى خواهیم بخشهاى مختلف این جامعه را اداره کنیم ، جواب همه اینها در اسلام هست بایستى از اسلام استخراج بشود.))361
((فـقـه اسـتـدلالى ما، فقه فردى بود. حالا شده است فقه یک نظام ، فقه اداره یک کشور، بـلکـه فـقـه اداره دنـیا. دعوى ما این است دیگر، ما مى گوییم با این فقه دنیا را مى شود اداره کرد دیگر. مخصوص ایران که نیست .))362

5. تعامل نزدیک فقاهت و سیاست

فـقـه شـیـعـه بـه عـللى کـه بـر شـمـرده شـده اسـت در طول عصر غیبت ، با سیاست و حاکمیت ارتباطى نداشت در استنباط خود هم به عنصر استنباط نـمـى پـرداخت و هم از مؤ لفه هاى سیاست در استنباط خود بهره نمى جست و لیکن با ورود به عرصه حاکمیت و پیروزى انقلاب اسلامى ایران ، این خلا در فقه شیعه نیز پر شده و در ایـن حـوزه نـیـز فـقـه شـیـعـه ، رو بـه تـکـامـل و تحول دارد. مقام معظم رهبرى در این راستا مى فرماید:
((فـقـاهـت امـروز بـا بـیـنـش سـیـاسـى مـنـافـاتـى نـدارد، بـلکـه بـیـنـش سـیـاسـى مکمل و کیفیت بخش آن است .))363
امـر هـمـراهـى فـقـاهـت بـا سـیـاست در عرصه اجتهاد گرچه توسط فقیهان دیگر نیز مورد تـأکـیـد قـرار گـرفته ، اما این قضیه تا وقتى که با تدوین فقه شیعه براین اساس همراه نباشد در مرحله عمل راه به جایى نبرده و گره اى را نمى گشاید:
((مـا بـایـسـتى این فکر را (تفکر جدایى دین از سیاست ) در حوزه ریشه کن کنیم ، به این شـکـل کـه هـم فـقـاهـت را ایـن طـور قـرار بـدهـیـم و هـم در عـمـل ایـن گـونـه بـاشـیـم ؛ یـعنى چه ؟ یعنى : استنباط فقهى ، براساس فقه اداره نظام بـاشـد، نـه فـقـه اداره فرد. فقه ما از طهارت تا دیات ، باید ناظر به اداره یک کشور، اداره یک جامعه و اداره یک نظام باشد.))364
و در هـمـیـن راسـتـا نـیـز مـى بـایـسـت بـه تـألیـف کـتـاب هـاى مستقل در ابواب فقه سیاسى اقدام کرده و در حوزه سیاست داخلى و خارجى به پرسش ها و معضلات پاسخ گفت و احکام متناسب را استنباط نمود:
((در ارتـبـاط بـا کـشـورهـاى دیـگـر در سیاست خارجى و دیپلماسى جمهورى اسلامى احتیاج داریـم بـه کـتـاب سـیـاسـات کـه در فقه ما وجود ندارد. این کتاب باید در فقه به وجود بیاید.))365
هـرچـند مباحث فقه سیاسى بنا به نظر مقام معظم رهبرى در سالهاى اخیر به موازات بخش هاى دیگر فقه مورد عنایت فقیهان شیعه قرار گرفته است :
((البـتـه در فـقـه مـا، بـه مـسـائل سـیـاسـى بـه بـعـضـى از فـصـول مـبـاحـث سـیـاسـى کـمـتـر پـرداخـتـه شـده مـگـر در ایـن اواخـر کـه در ایـن مـرحـله قـبـل از تـشکیل جمهورى اسلامى و بعد از تشکیل جمهورى اسلامى تا حالا، مباحث سیاسى هم با همان توسع و عمق مباحث عبادات و معاملات مورد بررسى ما قرار گرفته .))366

پي نوشت ها :

344. مصاحبه آیة اللّه خامنه اى با روزنامه کیهان ، 4/10/61.
345. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار طلاب حوزه علمیه مشهد، 22/4/76.
346. همان .
347. سخنرانى در مراسم هشتمین سالگرد ارتحال حضرت امام (ره )، 14 / 3 / 76.
348. همان .
349. سخنرانى در جمع طلاب مشهد در دانشگاه رضوى ، 4/1/65.
350. سخنرانى در جمع طلاب ، 27/6/63.
351. سخنرانى در دیدار با دانشگاهیان و طلاب حوزه هاى علمیه ، 29/9/68.
352. سخنرانى مقام معظم رهبرى در تاریخ 4/10/61.
353. مصاحبه آیه اللّه خامنه اى با روزنامه کیهان ، 4/10/61.
354. بیانات در دیدار با روحانیون حوزه علمیه مشهد، 11/6/64.
355. کتاب قبسات النور، ص 69.
356. کتاب انوار ولایت ، ص 65 ـ 64.
357. سخنرانى در خطبه هاى نماز جمعه تهران ، 16/10/67.
358. سخنرانى در تاریخ 29 / 8 / 64.
359. سخنرانى در جمع کثیرى از مردم قم ، 27/2/62.
360. بیانات در مراسم عمامه گذارى طلاب مدرسه عالى شهید مطهرى ، 20/9/63.
361. سخنرانى در تاریخ ، 28/4/66.
362. سخنرانى در مراسم عمامه گذارى طلاب ، 8/3/73.
363. سخنرانى در تاریخ 9/1/62.
364. سخنرانى در آغاز درس خارج فقه ، 31/6/70.
365. سخنرانى در جمع طلاب مدرسه فیضیه قم ، 10/9/66.
366. سخنرانى در دیدار مهمانى از کویت ، 31/3/78.

منبع: حصون ، زمستان 1385، شماره 10
/خ