خدای متعال در میان ایام سال، ماهها و روزهای بسیار ارزشمند و طلایی را در پیش روی جامعه انسانی قرار داده است که اگر انسان به خوبی قدردان آن لحظات ناب و طلایی باشد و برای استفاده بهینه از آنها برنامه ریزی و طرح نو داشته باشد، می تواند علاوه بر دستیابی به آبادانی و سعادت مادی و دنیوی، آینده روشنی نیز در حیات ابدی برای خود رقم بزند. یکی از این لحظات ناب که خدای متعال در پیشروی جامعه بشری قرار داده، ماه بسیار ارزشمند و گران قیمت رجب است، ماه شگفت انگیزی که توصیف فراوان آن در منابع روایی انسان را حیرت زده کرده و برای استفاده هر چه بیشتر از آن به تکاپو وا می دارد. در ابتدای این ماه ارزشمند شبی قرار دارد که شاید بتوان بدون اغراق این چنین بیان کرد که فرشتگان آسمان و زمین چشم به راه آن بوده و برای استفاده بهینه از آن لحظه شماری می کنند. این شب ارزشمند عبارت است از اولین شب جمعه ی ماه رجب که در فرهنگ روایات از آن به عنوان «لیلة الرغائب» یاد شده است.

رجب ماهی شگفت انگیز و رویایی

قبل از اینکه به اهمیت و ارزش «لیلة الرغائب» بپردازیم و آداب و آرزوهای خوب این شب را مورد بررسی قرار دهیم لازم و ضروری است به ماه و ظرفی که این شب زیبا در آن قرار گرفته دقت و توجه کافی داشته باشیم تا به اهمیت این شب بیشتر واقف شویم. اهمیت و فضیلت ماه رجب در میان سایر ماههای سال آن قدر زیاد است که انسان را به شوق آورده تا هرچه بیشتر و بهتر به عبودیت و بندگی حق تعالی بپردازد. چه بسیار انسانهای خطاکاری که به دنبال فرصتی برای آشتی با خدای متعال و توبه و بازگشت به سوی او می گردند، به طور قطع و یقین بهترین ماه برای پاک سازی روح و زدودن آلودگی و گناه از روح و جان این ماه مبارک می باشد، کما اینکه در اهمیت و ارزش این ماه در منابع روایی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) این چنین نقل شده است: «رسول اللّه (صلى الله علیه و آله) : ألا إنَّ رَجَبًا شَهرُ اللّهِ الأَصَمُّ ، وهُوَ شَهرٌ عَظیمٌ ، وإنَّما سُمِّی الأَصَمَّ لِأَنَّهُ لا یقارِنُهُ شَهرٌ مِنَ الشُّهورِ عِندَ اللّهِ عز و جلحُرمَةً وفَضلاً ، وکانَ أهلُ الجاهِلِیةِ یعَظِّمونَهُ فی جاهِلِیتِها ، فَلَمّا جاءَ الإِسلامُ لَم یزدَد إلاّ تَعظیمًا و فَضلاً ؛[1]پیامبر(صلى الله علیه و آله) بدانید که رجب، ماه سنگین خداست و آن، ماهى بزرگ است و بدان جهت، ماه رجب را «اصمّ» نامیده اند؛ زیرا هیچ ماهى در احترام و فضیلتْ به پایه اش نرسد. مردمان جاهلى، این ماه را بزرگ مى شمردند؛ پس هنگامى که اسلام آمد، بر عظمت و فضیلت آن افزود».

ماه رجب و فرشته ی خوش خبر

بسیاری از روایات اسلامی روح امیدواری و پویایی را در زندگی انسان تزریق می نمایند، با این وجود در متون روایی، روایاتی در فضیلت ماه شگفت انگیز رجب وجود دارد که اشک شوق و شور عبادت و بندگی و شتاب به سوی خدا را در زندگی انسان صد چندان می نماید، به خصوص روایت ارزشمندی که نوید بخش روزهای خوش زندگی است و خبرهای خوشی از خدای متعال برای جامعه بشری به ارمغان آورده است در منابع روایی نقل شده است: پیامبر خدا صلى الله علیه و آله این چنین فرمودند: «خداوند متعال، در آسمان هفتم، فرشته اى گماشته است که به آن ، «داعى» مى گویند و چون ماه رجب فرا رسد ، آن فرشته ، هر شبِ آن ماه را تا صبح، ندا مى دهد : «خوشا بر ذاکران، خوشا بر طاعت کنندگان» .خداوند متعال نیز مى فرماید : «من ، همنشین کسى هستم که با من ، همنشین باشد و مطیع کسى هستم که اطاعتم کند و آمرزنده کسى هستم که از من ، آمرزش بخواهد . ماه، ماه من است و بنده، بنده من و رحمت، رحمت من. هر که مرا در این ماه بخوانَد ، پاسخش مى گویم و هر که از من [چیزى]بخواهد، عطایش مى کنم و هر که از من هدایت جوید ، راه نمایش باشم . این ماه را رشته اى بین خودم و بندگانم قرار داده ام. هر کس به این رشته (ریسمان) چنگ زند، به من مى رسد».[2]
علاوه بر مطالب ذکر شده به طور کلی می توان با بهره گیری از انواع دعا و نیایش های وارد شده در کتب روایی از خدای متعال طلب خیر دنیا و آخرت را برای خود و اطرافیان خود مسئلت کرد. به طور قطع و یقین و براساس آموزه های روایی و دینی هیچ دعایی را نباید کوچک و بی ارزش قلمداد کرد.

اولین شب جمعه شب آرزو ها در منابع روایی

در فرهنگ روایات شب و روز جمعه از جایگاهی ممتاز و منحصر به فرد برخوردار است. شبی که اولیای الهی به واسطه شناخت و آگاهی که به آن دارند گاهاً تمام سال از آن غفلت نورزیده و روز و شب آن را برای احیای روح و جان خود غنیمت می شمارند و کارهای خوب و خدا پسندانه را در آن رونق بیشتر می بخشند، ولی با این حال این روز و ساعت خاص در ماه رجب ارزش هزار چندان می یابد؛ چرا که روایاتی در متون و منابع روایی در اهمیت آن وجود دارد که انسان را مشتاق دعا و نیایش به سوی خدای متعال می نماید. از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) روایت شده است که فرمودند: «لیکن از شب جمعه‌ى اول این ماه غفلت مورزید، زیرا این شب، شبى است که فرشتگان آن را «لیلة الرّغائب»؛ (شب دست یافتن به امور مورد رغبت و علاقه) مى‌نامند؛ زیرا زمانى که یک سوم از شب جمعه‌ى اول این ماه سپرى مى‌شود، هیچ فرشته‌اى در آسمان‌ها و زمین باقى نمى‌ماند مگر آنکه در کعبه و پیرامون آن گرد مى‌آیند و خداوند بر آن‌ها اشراف نموده و نظر افکنده و خطاب به آن‌ها مى‌گوید: اى فرشتگان من، هر حاجتى دارید از من بخواهید. فرشتگان مى‌گویند: پروردگارا، حاجت ما از تو این است که روزه‌داران ماه رجب را بیامرزى. خداوند-تبارک و تعالى- مى‌فرماید: چنین کردم.»[3]

مفهوم شناسی و علت نام گذاری «شب آرزو ها»

شاید بتوان این چنین ادعا کرد که نام گذاری «شب آرزو ها» برای عبارت روایی «لَیلَةَ الرَّغَائِبِ» سابقه چندان طولانی نداشته باشد و در سالهای اخیر توسط رسانه فراگیر تر شده است، برخی از محققان به گونه ای تلاش داشته اند با واکاوی و تکیه بر معنای لغوی «الرغائب» که در معانی همچون: «چیزی که مورد میل و رغبت است»[4] و همچنین «بخششی که فراوان باشد»[5] به نوعی عبارت شب آرزو ها را زیر سؤال ببرند. این در حالی است که اگر بیشتر در روایاتی که در خصوص «لَیلَةَ الرَّغَائِبِ» وارد شده تأمل نماییم، اذعان خواهیم داشت که استفاده از عبارت«شب آرزوها» چندان بی راه نبوده است؛ چرا که اصحاب رسانه تلاش داشته اند باتوجه به رغبت و میل فرشتگان برای جلب منفعت در این روز، آن را به شب آرزوها تعبیر نمایند. شبی که فرشتگان به درگاه الهی دست به دعا برداشته و طلب خیرات می نمایند. این معنای اصطلاحی برداشتی روشن از روایت است که چندان نامعقول نیز به نظر نمی رسد. از این رو نام گذاری شب آرزوها به خاطر این می باشد که در روایت نقل شده است که از فرشتگان خواسته می شود که هر آنچه دوست دارند از خدای متعال طلب نمایند.[6]

اعمال و آرزوهای خوب در شب آرزو ها

با رجوع به منابع معتبر روایی و اسلامی به خوبی می توان به اذکار و اعمال این شب دست پیدا کرد در ادامه به برخی از اعمال عبادی که در کتب دینی و اسلامی به آن اشاره شده است می پردازیم.

کیفیت نماز لیلة الرغائب

مرحوم ابن طاووس در کتاب ارزشمند « إقبال الأعمال‏ » کیفیت نماز لیلة الرغائب را این چنین تبیین کرده است.

1-روز پنج شنبه اوّل رجب را روزه گرفته شود.

2-با فرا رسیدن شب جمعه بین نماز مغرب و عشاء، 12 رکعت نماز خوانده می شود. به طوری که هر دو رکعت به یک سلام (یعنی دو رکعت، دو رکعت) و در هر رکعت از آن یک مرتبه سوره حمد و سه مرتبه سوره قدر و 12 مرتبه سوره اخلاص خوانده می شود و پس از این 12 رکعت نماز، 70 بار این ذکر قرائت می شود: «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى‏ مُحَمَّدٍ النَّبِىِّ الْأُمِّىِّ وَعَلى‏ آلِه، سپس به سجده مى‏ روى و 70 مرتبه این ذکر قرائت می شود: « سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَالرُّوح، بعد از آن سر از سجده برداشته می شود و 70 بار مى‏ گویى "رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَتَجاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ اِنَّکَ اَنْتَ الْعَلِىُّ الأَعْظَم" سپس باز به سجده مى‏ روى و 70 بار مى‏ گوئى سُبُّوحٌ قُدّوُسٌ رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَالرُّوح و سپس حاجت خود را مى‏طلبى».[7]

3-علاوه بر مطالب ذکر شده به طور کلی می توان با بهره گیری از انواع دعا و نیایش های وارد شده در کتب روایی از خدای متعال طلب خیر دنیا و آخرت را برای خود و اطرافیان خود مسئلت کرد. به طور قطع و یقین و براساس آموزه های روایی و دینی هیچ دعایی را نباید کوچک و بی ارزش قلمداد کرد.[8] چرا که خدای متعال است که به انسان عنایت خاص خود را عطا می نماید و رحمت خود را قسمت او می کند. کما اینکه در آیات قرآن کریم نیز با این نکته طلایی مواجه هستیم. «قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکُم‏؛[9]بگو: «پروردگارم براى شما ارجى قائل نیست اگر دعاى شما نباشد.»

4-استفاده هر چه بیشتر از ذکر استغفار که در تمام ایام ماه مبارک رجب توصیه و سفارش فراوان شده را نیز می توان از جمله اعمال بسیار ارزشمند این شب قلمداد کرد که خود آثار و برکات مادی و معنوی فراوانی را در زندگی انسان به ارمغان می آورد. کما اینکه خدای متعال در توصیف آثار و برکات استغفار در زندگی این چنین بیان فرموده است: «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً، یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً؛[10]به آنها گفتم: «از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است ... تا بارانهاى پربرکت آسمان را پى در پى بر شما فرستد، و شما را با اموال و فرزندان فراوان کمک کند و باغهاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختیارتان قرار دهد!»

پی نوشت ها:
[1]. ابن بابویه، محمد بن على‏، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص54.
[2]. ابن طاووس، على بن موسى‏ ، إقبال الأعمال، ج‏2، ص628. «رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّ اللّهَ تَعالى نَصَبَ فِی السَّماءِ السّابِعَةِ مَلَکا یقالُ لَهُ : الدّاعی،...»
[3]. همان، ج‏2، ص632.
[4]. کتاب العین، ج4ص413 . خلیل فراهیدی در کتاب العین ماده رغب می نویسد: « تقول: إنه لوهوب لکل رَغِیبَةٍ أی مرغوب فیها، و جمعها رَغَائِبُ.می گویی: همانا فلانی بخشنده چیزهایی است که مورد رغبت است.»
[5]. جمهرة اللغة،ج1ص320. «ابن درید در جمهرة اللغة آورده: «و الرَّغیبة: العطاء الکثیر الذی یرغب فی مثله، و الجمع رغائب.

[4] رغیبة به معنای بخشش بسیاری است که مردم به آن میل دارند.».
[6]. الإقبال بالأعمال الحسنة، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۱۸۵.
[7]. ابن طاووس، على بن موسى‏، إقبال الأعمال (ط - القدیمة)، ج‏2، ص632.
[8]. ر.ک: خصال ج 1 ص 198.

[9]. سوره مبارکه فرقان، آیه77.

[10]. سوره مبارکه نوح، آیات 10-12.