مرگ خاموش
بررسی آثار فردی و اجتماعی مواد مخدر جدید (کراک، شیشه، کریستال و ...) بر سلامت جسم و روان جوانان
مصاحبه اختصاصی راه راستان با دکتر فریدون مسجودی فارغ التحصیل از دانشگاه علوم پزشکی تهران و شهید بهشتی
به کوشش احمد علی نژاد
از آنجایی که امروزه متأسفانه مواد مخدر در میان بخشی از جوانان جامعه ما رسوخ کرده و شاید یکی از عوامل این گستردگی، عدم شناخت صحیح عواقب و آثار استفاده از این مواد باشد. راه راستان بر آن شد تا با استفاده از نظرات متخصصین امر، به تحلیلی در این خصوص بپردازد تا انشاء الله قدمی در جهت خنثی سازی و جلوگیری از اشاعه و گسترش این مواد مرگ آور برداشته باشد. به همین جهت در خدمت دکتر مسجودی که در فرماندهی بهداری سپاه به عنوان مسئول درمانگاه عمومی و مسئول فنی پلی کلینیک شماره 2 فاطمه الزهرا (سلام الله علیها) مشغول به خدمت اند، رسیدیم تا با طرح مسئله، به بررسی این معضل خانمانسوز بپردازیم.
راه راستان: فرق مواد افیونی جدید با مواد مخدر قدیم (تریاک، هروئین و ...) در بعد رفتاری و آثار روحی و روانی فرد چیست و میزان تخریب آنها چقدر است؟
ابتدا تعریفی از اعتیاد داشته باشیم سپس به پاسخ مسئله بپردازیم: در جامعه ی پزشکی مسئله اعتیاد به عنوان یک بیماری جسمی، روانی و اجتماعی پذیرفته شده است که عوامل فردی، خانوادگی و اجتماعی در شروع ابتلاء و خاتمه (ترک) آن دخالت دارند.
تعریف اعتیاد: هر گونه رفتار تکرار شونده که تکرار آن موجب بروز عوارض و خساراتی به سلامت جسمی و روانی فرد و جامعه شود، رفتار اعتیاد گونه و فرد را معتاد می نامند.
تفاوت مواد جدید و قدیم به لحاظ فیزیکی، مواد دخانی چون تریاک، هروئین و حشیش... تدخینی است که معمولاً ریشه ی آنها از خشخاش است. تدخینی یعنی مواد دخانی که بوسیله بافور، سیخ و ... استنشاق می شود.
2- مواد محرّک: مثل کوکائین، حشیش و کراک؛ که تحریک کننده هستند. حشیش هنوز هم در اروپا، غرب و ایران وجود دارد و مصرف می شود و از قدیم در غرب و ایران بوده است.
مواد مخدر دیگری هم که در غرب شایع است، کوکائین است که از برگ و گیاه کوکا گرفته می شود.
نوع دیگر آن کوکائین قلیایی شده است که با افزودن موادی مثل جوش شیرین و پودر مخمر به هیدرو کلراید کوکائین تبدیل شده و به صورت کریستال در می آید و بنام کراک مشهور است که در حدود 5-6 سال پیش از اروپا وارد ایران شد که گران قیمت بوده و طبقه خاصی از آن استفاده می کردند، ولی در ایران قابل شیوع نبود اما نوعی دیگر از آن را- که منشاء هروئین دارد- وارد کرده اند.
مواد کراک که در ایران وجود دارد، هروئین کریستالیزه و تغلیظ شده است که ماده محرکی بنام متامفتامین به آن افزوده شده است و به شکل کریستالهای غیرشفاف و کدر بوده و هر گرم از آن مساوی چندین گرم هروئین است.
در کشور ما قاچاقچیان، کراک را با مواد و فلزات دیگر مثل جیوه و سرب- برای افزایش حجم- اضافه می نمایند؛ که عوارض سنگین و مخرّبی برای مصرف کننده دارد که روی کبد و مغز اثر مستقیم دارد و آثار آن بلافاصله بعد از مصرف ظاهر می شود که دلیل آن ناخالصیهائی است که در کراک وجود دارد.
مواد محرک دیگری از نوع توهم زا و محرک بنام (MDMA)وجود دارد که مخفف آن اکستازی است که در ایران به قرص شادی یا قرص اکس معروف است. نام علمی آن متیل دی اکسی متام متیلن دی اکسی متامفتالین است. این تفاوتهای فیزیکی و شکلی مواد جدید با قدیم است. از طرفی حمل و نقل مواد جدید آسان و نوع مصرف آنها نیز سهل است. لذا شیوع پیدا می کند.
در تهیه ی مواد قدیم علم شیمی تأثیر و دخالتی نداشته است؛ لیکن مواد جدید وابسته به علم شیمی و لابراتوار می باشد و در تهیه آنها از علم و شیمیدانها و ابزارهای نو، لابراتوارها و در واقع از علم و دانش سوء استفاده می شود.
مصرف مواد قدیم، باعث نعشگی و خواب آلودگی شخص می شد و عدم مصرف آن علائم بی خوابی، خماری، آب ریزش بینی و ... بدنبال داشت.
لیکن مصرف مواد جدید سرخوشی، خنده، قهقهه، حرکت و رفتار غیر ارادی، کم خوری و کم خوابی را در پی دارد. همچنین خشکی دهان، عطش فراوان، تشنگی زیاد، گشادی مردمک چشم، افزایش ضربان قلب و بالا رفتن فشار خون از علائم مصرف مواد مخدر جدید می باشد.
مواد توهّم زا نیز باعث تغییرات شدید هیجانی و حسی می شوند، مثل تداخل حواس پنجگانه مثلاً فرد می گوید صدا را می بینم یا رنگها را می شنوم! و در کوتاه مدت رفتارهای خشونت زا، بی قراریها، بیماریهای روانی، رفتاری، پرخاشگری و... دارند و همچنین اضطراب و افسردگی و قرمزی داخل چشم نیز مشاهده می شود.
اثرات مواد مخدّر قدیم، بگونه ای است که بیشتر عوارض و بیماری ریوی ایجاد می کند و بعضی موارد تزریقی، هپاتیت و ایدز و ... رادر پی دارد.
اثرات مخدر جدید اصلاً قابل قیاس با قدیم نیست؛ مصرف مواد جدید علاوه بر ایجاد اختلالات حافظه، روی عروق مغزی و سیستم اعصاب نیز اثرات تخریبی دارد و هر چه مدت مصرف مواد طولانی تر باشد، اثراتش نیز به مراتب بیشتر خواهد بود.
آثارفردی، این مواد منجر به اختلالات حافظه و یادگیری، اختلالات روحی، روانی، رفتاری و رفتارهای پرخاشگرانه خواهد شد. کاهش تمرکز، لرزش اندامها، بیماری روحی شدید: مثل افسردگی، قتل و خودکشی آثاری است که روی جسم و روان فرد خواهد داشت.
مواد قدیم اثرات فردی داشت؛ ولی مواد مخدر جدید علاوه بر اختلالات رفتاری، مغزی و ... عدم کنترل رفتار فردی، بیکاری و ... تخریب شخصیت فردی را نیز به دنبال دارد.
آثار اجتماعی: شیوع ناامنی اجتماعی، افزایش جرم و جنایت، سستی بنیان خانواده، افزایش طلاق، جدایی فرزندان افزایش مرگ و میر در سنین پائین و کاهش فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی از آثار مخرب مواد مخدر جدید می باشد.
راه راستان: آیا مسئله زمان در تشخیص ابتلای فرد به مواد یا ترک و درمان بیماری ارتباط مستقیم دارد یا خیر؟
بله. اعتیاد یک بیماری مزمن جسمی، روانی و اجتماعی است. تشخیص زودتر، بیماری و درمان را مفیدتر می کند و میزان رسیدن به پاکی را افزایش می دهد و عوارض کمتری ایجاد می شود و قابلیت اختلالات حافظه، فراموشی، و آسیبهای شدید روی سلسله اعصاب مغزی در سنین پائین می گردد.
راه رستان: آیا این صحیح است که افراد مبتلا به مواد مخدر جدید پس از چند سال دیوانه شده و خواهند مرد؟
مواد مخدر جدید در کوتاه مدت به علت مصرف بالا (over dose) باعث مسمومیت و به دنبال آن تهوع، استفراغ، تشنج، اغما، ایست قلبی و تنفسی و مرگ می شود. در مصرف طولانی مدت به علت توهمات حسی باعث سوانح منجر به مرگ و به علت ایجاد اختلالات روحی-روانی منجر به خودکشی می گردد.
راه راستان: بنظر شما چه مقدار در جهت آگاه کردن خانواده ها و جوانان نسبت به آثار شوم و زیانبار مصرف این مواد و عواقب آن فرهنگ سازی شده است؟
با برگزاری سمینارها در صدا و سیما، مطبوعات و ... تا حدودی فعالیت شده است اما متناسب با اهمیت و خطرات گوناگونانی پدیده، کافی نبوده و باید بیشتر کار شود.
راه راستان: آیا بیان این مسائل در صدا و سیما موجب آشنایی بیشتر جوانان و تبلیغ و شیوع مصرف این مواد در بین آنان نمی شود؟
خیر اصلاً اینطور نیست. باید سطح آگاهی افراد جامعه و خانواده ها را بالا برد و میزان آسیب پذیری فردی و اجتماعی آنها را کاهش داد.
راه راستان: مواد فوق در داخل کشور تولید می شود یا وارداتی است؟
مواد توهم زا مثل شیشه، L.S.D و اکستازی بیشتر در خارج از کشور تهیه می شود و عمدتاً از شرق کشور وارد می شوند. مزید بر آن بالا بودن سطح مواد در جامعه، قطعاً دلیل بر وارداتی بودن آنهاست.
راه راستان: آیا اهداف تولید کنندگان مواد، صرفاً اقتصادی است یا مقاصد و اهداف سیاسی نیز در آن پنهان است؟
در سطوح جزئی، اهداف تولید کنندگان، اقتصادی است؛ ولی وقتی در سطح کلان نگاه می کنیم، ادامه کار تولید کنندگان و توزیع کنندگان در جاهایی که قدرتها حاکمیت دارند، نشان از همنوایی و همسویی با اهداف سیاسی و اقتصادی دارد. باتوجه به افزایش این مواد در جامعه، قطعاً می توان آن را یکی از اهداف پلید دشمنان برای مقابله با نظام اسلامی محسوب نمود.
راه راستان: راههای ترک بیماران چگونه است و خانواده ها چه نقشی می توانند در این امر داشته باشند؟
برای هر بیماری باید ضمن شرح حال و معاینه و ارزیابی انگیزه او، اهداف درمان مشخص و یکی از شیوه های سم زدایی و درمان های نگه دارنده دارویی و غیر دارویی انتخاب شود.
آموزش گروهی خانواده، گروه درمانی، شبکه درمانی، گروههای خودیاری، درمانهای غیرداروئی، گروه اجتماع مدار (در سازمان بهزیستی) و ... در این راه تأثیر بسزایی دارد.
مراکز تحت پوشش بهزیستی و دانشگاه علوم پزشکی، و مراکزی که با مجوز سازمان پزشکی اقدام به درمان می کنند، می تواند بهترین مراکز ترک مواد و درمان اعتیاد به این مواد باشد.
خانواده حتی بعد از درمان نیز نقش بسیار مهمی در اعتیاد مجدد بیمار دارد و جزء گروه درمانی می باشد.
راه راستان: علی (علیه السلام) می فرماید آگاه نکردن به مراتب آسانتر از ترک گناه است. برای پیشگیری جوانان از اعتیاد به این مواد افیونی چه توصیه هائی دارید؟
در پیشگیری اولیه افراد جامعه باید آگاهی و توانایی روحی و روانی برای جلوگیری از آسیب را بیابند؛ که بخشی به روابط فرد در خانواده بستگی دارد و بخشی دیگر به روابط فرد در جامعه بر می گردد.
ایجاد روابط عاطفی مناسب، محیط سالم خانوادگی و تعادل در ایجاد روابط دوستانه فرزندان در خارج خانه، یادگیری مهارتهای زندگی و پر کردن مناسب اوقات فراغت فرزندان، از نکات مثبتی است که خانوادهها را در این زمینه کمک می کند و در مقابل، دروغ گفتن و استعمال سیگار، دو آفت بزرگ در خانواده هاست که باید بشدت از آن پرهیز شود تا فرزندان نیز الگوی غلط نگیرند. جوانان درصورت پیش آمدن هر مشکل و تجربه ناشناخته ای از گروه همسالان از بیرون خانواده، باید با والدین و خانواده در میان بگذارند و راهنمائی لازم را دریافت کنند.
پس خانواده و دوستان عوامل بین فردی است. شناخت دوستان فرزندان، مدرسه و محیطهائی که فرزندان در آن فعالیت و ارتباط دارند، بسیار مؤثر است و مضافاً اینکه مسئولین امر، مطبوعات، رسانه ها و مدرسه نیز مسئولیت سنگین و خطیری در حفظ سلامت جامعه و جوانان بعهده دارند.
منبع: ماهنامه ی راه راستان شماره 10
/خ
مصاحبه اختصاصی راه راستان با دکتر فریدون مسجودی فارغ التحصیل از دانشگاه علوم پزشکی تهران و شهید بهشتی
به کوشش احمد علی نژاد
از آنجایی که امروزه متأسفانه مواد مخدر در میان بخشی از جوانان جامعه ما رسوخ کرده و شاید یکی از عوامل این گستردگی، عدم شناخت صحیح عواقب و آثار استفاده از این مواد باشد. راه راستان بر آن شد تا با استفاده از نظرات متخصصین امر، به تحلیلی در این خصوص بپردازد تا انشاء الله قدمی در جهت خنثی سازی و جلوگیری از اشاعه و گسترش این مواد مرگ آور برداشته باشد. به همین جهت در خدمت دکتر مسجودی که در فرماندهی بهداری سپاه به عنوان مسئول درمانگاه عمومی و مسئول فنی پلی کلینیک شماره 2 فاطمه الزهرا (سلام الله علیها) مشغول به خدمت اند، رسیدیم تا با طرح مسئله، به بررسی این معضل خانمانسوز بپردازیم.
راه راستان: فرق مواد افیونی جدید با مواد مخدر قدیم (تریاک، هروئین و ...) در بعد رفتاری و آثار روحی و روانی فرد چیست و میزان تخریب آنها چقدر است؟
ابتدا تعریفی از اعتیاد داشته باشیم سپس به پاسخ مسئله بپردازیم: در جامعه ی پزشکی مسئله اعتیاد به عنوان یک بیماری جسمی، روانی و اجتماعی پذیرفته شده است که عوامل فردی، خانوادگی و اجتماعی در شروع ابتلاء و خاتمه (ترک) آن دخالت دارند.
تعریف اعتیاد: هر گونه رفتار تکرار شونده که تکرار آن موجب بروز عوارض و خساراتی به سلامت جسمی و روانی فرد و جامعه شود، رفتار اعتیاد گونه و فرد را معتاد می نامند.
تفاوت مواد جدید و قدیم به لحاظ فیزیکی، مواد دخانی چون تریاک، هروئین و حشیش... تدخینی است که معمولاً ریشه ی آنها از خشخاش است. تدخینی یعنی مواد دخانی که بوسیله بافور، سیخ و ... استنشاق می شود.
مواد جدید بر دوگونه اند:
2- مواد محرّک: مثل کوکائین، حشیش و کراک؛ که تحریک کننده هستند. حشیش هنوز هم در اروپا، غرب و ایران وجود دارد و مصرف می شود و از قدیم در غرب و ایران بوده است.
مواد مخدر حشیش یا (CANABIS):
مواد مخدر دیگری هم که در غرب شایع است، کوکائین است که از برگ و گیاه کوکا گرفته می شود.
نوع دیگر آن کوکائین قلیایی شده است که با افزودن موادی مثل جوش شیرین و پودر مخمر به هیدرو کلراید کوکائین تبدیل شده و به صورت کریستال در می آید و بنام کراک مشهور است که در حدود 5-6 سال پیش از اروپا وارد ایران شد که گران قیمت بوده و طبقه خاصی از آن استفاده می کردند، ولی در ایران قابل شیوع نبود اما نوعی دیگر از آن را- که منشاء هروئین دارد- وارد کرده اند.
مواد کراک که در ایران وجود دارد، هروئین کریستالیزه و تغلیظ شده است که ماده محرکی بنام متامفتامین به آن افزوده شده است و به شکل کریستالهای غیرشفاف و کدر بوده و هر گرم از آن مساوی چندین گرم هروئین است.
در کشور ما قاچاقچیان، کراک را با مواد و فلزات دیگر مثل جیوه و سرب- برای افزایش حجم- اضافه می نمایند؛ که عوارض سنگین و مخرّبی برای مصرف کننده دارد که روی کبد و مغز اثر مستقیم دارد و آثار آن بلافاصله بعد از مصرف ظاهر می شود که دلیل آن ناخالصیهائی است که در کراک وجود دارد.
مواد توهّم زا:
مواد محرک دیگری از نوع توهم زا و محرک بنام (MDMA)وجود دارد که مخفف آن اکستازی است که در ایران به قرص شادی یا قرص اکس معروف است. نام علمی آن متیل دی اکسی متام متیلن دی اکسی متامفتالین است. این تفاوتهای فیزیکی و شکلی مواد جدید با قدیم است. از طرفی حمل و نقل مواد جدید آسان و نوع مصرف آنها نیز سهل است. لذا شیوع پیدا می کند.
در تهیه ی مواد قدیم علم شیمی تأثیر و دخالتی نداشته است؛ لیکن مواد جدید وابسته به علم شیمی و لابراتوار می باشد و در تهیه آنها از علم و شیمیدانها و ابزارهای نو، لابراتوارها و در واقع از علم و دانش سوء استفاده می شود.
مصرف مواد قدیم، باعث نعشگی و خواب آلودگی شخص می شد و عدم مصرف آن علائم بی خوابی، خماری، آب ریزش بینی و ... بدنبال داشت.
لیکن مصرف مواد جدید سرخوشی، خنده، قهقهه، حرکت و رفتار غیر ارادی، کم خوری و کم خوابی را در پی دارد. همچنین خشکی دهان، عطش فراوان، تشنگی زیاد، گشادی مردمک چشم، افزایش ضربان قلب و بالا رفتن فشار خون از علائم مصرف مواد مخدر جدید می باشد.
مواد توهّم زا نیز باعث تغییرات شدید هیجانی و حسی می شوند، مثل تداخل حواس پنجگانه مثلاً فرد می گوید صدا را می بینم یا رنگها را می شنوم! و در کوتاه مدت رفتارهای خشونت زا، بی قراریها، بیماریهای روانی، رفتاری، پرخاشگری و... دارند و همچنین اضطراب و افسردگی و قرمزی داخل چشم نیز مشاهده می شود.
اثرات مواد مخدّر قدیم، بگونه ای است که بیشتر عوارض و بیماری ریوی ایجاد می کند و بعضی موارد تزریقی، هپاتیت و ایدز و ... رادر پی دارد.
اثرات مخدر جدید اصلاً قابل قیاس با قدیم نیست؛ مصرف مواد جدید علاوه بر ایجاد اختلالات حافظه، روی عروق مغزی و سیستم اعصاب نیز اثرات تخریبی دارد و هر چه مدت مصرف مواد طولانی تر باشد، اثراتش نیز به مراتب بیشتر خواهد بود.
آثارفردی، این مواد منجر به اختلالات حافظه و یادگیری، اختلالات روحی، روانی، رفتاری و رفتارهای پرخاشگرانه خواهد شد. کاهش تمرکز، لرزش اندامها، بیماری روحی شدید: مثل افسردگی، قتل و خودکشی آثاری است که روی جسم و روان فرد خواهد داشت.
مواد قدیم اثرات فردی داشت؛ ولی مواد مخدر جدید علاوه بر اختلالات رفتاری، مغزی و ... عدم کنترل رفتار فردی، بیکاری و ... تخریب شخصیت فردی را نیز به دنبال دارد.
آثار اجتماعی: شیوع ناامنی اجتماعی، افزایش جرم و جنایت، سستی بنیان خانواده، افزایش طلاق، جدایی فرزندان افزایش مرگ و میر در سنین پائین و کاهش فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی از آثار مخرب مواد مخدر جدید می باشد.
راه راستان: آیا مسئله زمان در تشخیص ابتلای فرد به مواد یا ترک و درمان بیماری ارتباط مستقیم دارد یا خیر؟
بله. اعتیاد یک بیماری مزمن جسمی، روانی و اجتماعی است. تشخیص زودتر، بیماری و درمان را مفیدتر می کند و میزان رسیدن به پاکی را افزایش می دهد و عوارض کمتری ایجاد می شود و قابلیت اختلالات حافظه، فراموشی، و آسیبهای شدید روی سلسله اعصاب مغزی در سنین پائین می گردد.
راه رستان: آیا این صحیح است که افراد مبتلا به مواد مخدر جدید پس از چند سال دیوانه شده و خواهند مرد؟
مواد مخدر جدید در کوتاه مدت به علت مصرف بالا (over dose) باعث مسمومیت و به دنبال آن تهوع، استفراغ، تشنج، اغما، ایست قلبی و تنفسی و مرگ می شود. در مصرف طولانی مدت به علت توهمات حسی باعث سوانح منجر به مرگ و به علت ایجاد اختلالات روحی-روانی منجر به خودکشی می گردد.
راه راستان: بنظر شما چه مقدار در جهت آگاه کردن خانواده ها و جوانان نسبت به آثار شوم و زیانبار مصرف این مواد و عواقب آن فرهنگ سازی شده است؟
با برگزاری سمینارها در صدا و سیما، مطبوعات و ... تا حدودی فعالیت شده است اما متناسب با اهمیت و خطرات گوناگونانی پدیده، کافی نبوده و باید بیشتر کار شود.
راه راستان: آیا بیان این مسائل در صدا و سیما موجب آشنایی بیشتر جوانان و تبلیغ و شیوع مصرف این مواد در بین آنان نمی شود؟
خیر اصلاً اینطور نیست. باید سطح آگاهی افراد جامعه و خانواده ها را بالا برد و میزان آسیب پذیری فردی و اجتماعی آنها را کاهش داد.
راه راستان: مواد فوق در داخل کشور تولید می شود یا وارداتی است؟
مواد توهم زا مثل شیشه، L.S.D و اکستازی بیشتر در خارج از کشور تهیه می شود و عمدتاً از شرق کشور وارد می شوند. مزید بر آن بالا بودن سطح مواد در جامعه، قطعاً دلیل بر وارداتی بودن آنهاست.
راه راستان: آیا اهداف تولید کنندگان مواد، صرفاً اقتصادی است یا مقاصد و اهداف سیاسی نیز در آن پنهان است؟
در سطوح جزئی، اهداف تولید کنندگان، اقتصادی است؛ ولی وقتی در سطح کلان نگاه می کنیم، ادامه کار تولید کنندگان و توزیع کنندگان در جاهایی که قدرتها حاکمیت دارند، نشان از همنوایی و همسویی با اهداف سیاسی و اقتصادی دارد. باتوجه به افزایش این مواد در جامعه، قطعاً می توان آن را یکی از اهداف پلید دشمنان برای مقابله با نظام اسلامی محسوب نمود.
راه راستان: راههای ترک بیماران چگونه است و خانواده ها چه نقشی می توانند در این امر داشته باشند؟
برای هر بیماری باید ضمن شرح حال و معاینه و ارزیابی انگیزه او، اهداف درمان مشخص و یکی از شیوه های سم زدایی و درمان های نگه دارنده دارویی و غیر دارویی انتخاب شود.
آموزش گروهی خانواده، گروه درمانی، شبکه درمانی، گروههای خودیاری، درمانهای غیرداروئی، گروه اجتماع مدار (در سازمان بهزیستی) و ... در این راه تأثیر بسزایی دارد.
مراکز تحت پوشش بهزیستی و دانشگاه علوم پزشکی، و مراکزی که با مجوز سازمان پزشکی اقدام به درمان می کنند، می تواند بهترین مراکز ترک مواد و درمان اعتیاد به این مواد باشد.
خانواده حتی بعد از درمان نیز نقش بسیار مهمی در اعتیاد مجدد بیمار دارد و جزء گروه درمانی می باشد.
راه راستان: علی (علیه السلام) می فرماید آگاه نکردن به مراتب آسانتر از ترک گناه است. برای پیشگیری جوانان از اعتیاد به این مواد افیونی چه توصیه هائی دارید؟
در پیشگیری اولیه افراد جامعه باید آگاهی و توانایی روحی و روانی برای جلوگیری از آسیب را بیابند؛ که بخشی به روابط فرد در خانواده بستگی دارد و بخشی دیگر به روابط فرد در جامعه بر می گردد.
ایجاد روابط عاطفی مناسب، محیط سالم خانوادگی و تعادل در ایجاد روابط دوستانه فرزندان در خارج خانه، یادگیری مهارتهای زندگی و پر کردن مناسب اوقات فراغت فرزندان، از نکات مثبتی است که خانوادهها را در این زمینه کمک می کند و در مقابل، دروغ گفتن و استعمال سیگار، دو آفت بزرگ در خانواده هاست که باید بشدت از آن پرهیز شود تا فرزندان نیز الگوی غلط نگیرند. جوانان درصورت پیش آمدن هر مشکل و تجربه ناشناخته ای از گروه همسالان از بیرون خانواده، باید با والدین و خانواده در میان بگذارند و راهنمائی لازم را دریافت کنند.
پس خانواده و دوستان عوامل بین فردی است. شناخت دوستان فرزندان، مدرسه و محیطهائی که فرزندان در آن فعالیت و ارتباط دارند، بسیار مؤثر است و مضافاً اینکه مسئولین امر، مطبوعات، رسانه ها و مدرسه نیز مسئولیت سنگین و خطیری در حفظ سلامت جامعه و جوانان بعهده دارند.
منبع: ماهنامه ی راه راستان شماره 10
/خ
