کلاف پيچيده تعريف

مقدمه اي بر شناخت تآتر ديني

امروز در تآتر ديني کشورمان، به دو نوع گروه تآتري بر مي خوريم. گروهي که با اين که فاقد تحصيلات آکادميک تآتري هستند، ولي تجارب بسيار خوبي در اين زمينه دارند؛ مثل «گروه تآتر فدک» ، «مهدي متوسلي» ، از فعالان گروه تآتر فدک مي گويد: «من تآتري نيستم، من يک بچه هياتي هستم که از دل هياتي به نام «مسلميه تهران» بيرون آمده ام.»(1) هدف اين گروه ها پرداختن به خود تآتر و فعاليت حرفه اي در اين عرصه نيست، بلکه آن ها تصميم گرفته اند تا مفاهيم ديني را در قالب نمايش، به مخاطبان تآتري و غير تآتري عرضه کنند. بيشتر اين مخاطبان نيز با فضاي هيات و مجالس مذهبي آشنا هستند و اين بار، همان مفاهيم مذهبي را در شکلي جديد مي بينند. متوسلي مي گويد: «مبناي من اين است که با عده اي از جوانان و اقشار ديگر که با عزاداري به شيوه هيات ها و تکاياي حسيني ارتباط برقرار نمي کنند، به اين شيوه ارتباط برقرار کنم.» (2) البته اين بدان معني نيست که ديگران نمي توانند مخاطب اين نمايش باشند. اين گروه ها رسالت خود را چيز ديگري مي دانند و حالا تآتر را به عنوان يک ابزار، مورد استفاده قرار داده اند. البته برخي از افراد حرفه اي نيز مانند «سيدجوادهاشمي».
گاهي نظر مشابه دارند. او مي گويد: «با اين کار خواستم تعدادي جوان را کنار هم جمع کنم. حدود هشت جوان، سالي يک بار دورهم جمع مي شوند و به عشق امير المومنين (ع) کار مي کنند. آن ها بي آن که مزدي دريافت کنند، نذر مي کنند و تنها با عشق علي (ع) کار مي کنند و هر سال تابستان، همه دريافتي شان را خرج سفر زيارتي مشهد مي کنند.» (3) در کنار اين نوع گروه ها، گروه هاي ديگري نيز وجود دارند که به شکلي آکادميک به دنبال مفاهيم ديني در تآتر هستند. اين گروه ها همان قدر که به محتوا اهميت مي دهند، در شکل ظاهري و سبک اجرايي نيز به دنبال پيروي از قواعد هستند و دغدغه خود تآتر را نيز دارند. شايد اين گروه ها، کمتر احساسي با اين کار برخورد کنند و بيشتر تعقل مخاطب، برايشان ملاک باشد تا احساس او.
البته آمار نشان مي دهد که در ظاهر، گروه اول، ميزان مخاطب بيشتري را به خود جذب کرده اند که اين مساله از جنبه هاي گوناگون، قابل بررسي است. گروهي نيز اکثر نمايش ها را به نوعي ديني مي دانند و معتقد هستند يک اثر ديني و مذهبي نبايد الزاما اشاره مستقيمي به يک موضوع ديني داشته باشد و همان که مفاهيم ديني و اخلاقي در آن حضور دارد، پس کاري ارزش مند و ديني است.
يکي از نظريه هاي جدي درباره نمايش، آن را زاييده مراسم و آيين مي داند. مراسمي که به خاطر توجه به مسايل مافوق طبيعي، مي توان آن را مذهبي دانست. مراسمي که در آن از خدايان خود طلب کمک مي کنند. «ارسطو»، هدف درام را «تزکيه نفس» مي داند. در قرون وسطي و حاکميت کليسا، درام هاي مذهبي به شدت گسترش يافتند و نمايش هاي زيادي مربوط به عيد پاک، مسيح، کريسمس و ... اجرا شدند. همه اين ها نشان مي دهند تآتر و نمايش، از زمان پيدايش خود، هميشه به نوعي مستقيم يا غيرمستقيم با مذهب و مفاهيم ديني در ارتباط بوده است.
شايد لازم باشد اول، تعريفي از نمايش ديني ارايه دهيم و بدانيم منظور از تآتر مذهبي چيست. آيا فقط نمايش هايي که به طور مستقيم به مفاهيم ديني بپردازند، شامل اين تعريف مي شوند يا خير؟ نکته دوم اين است که آيا نمايش ديني فقط اگر در موضوع، مذهبي باشد کافي است يا اين که در فرم ظاهر و شکل بيروني نيز بايد اين گونه باشد؟ نکته آخر اين که آيا بايد رابطه اي ميان هنرمند و تآتر ديني برقرار باشد يا خير؟ يعني آيا الزاما يک کارگردان نمايش مذهبي بايد خودش دين دار باشد؟ چه رابطه اي ميان خالق اثر و کارش وجود دارد؟
آن چه بدان اشاره شد، نشان مي دهد مقوله تآتر ديني، بخش گسترده اي است که از زواياي گوناگون، قابل بررسي است و قبل از هر چيز، لازم است تا به يک تعريف واحد دست يابيم.
تعريفي که به راحتي نيز به دست نخواهد آمد و در آن، اختلاف نظر خواهد بود. اين مختصر را مدخلي براي ورود به تآتر ديني به حساب مي آوريم و در شماره هاي بعدي، با پاسخ به سوالات بالا، موضوع را پي خواهيم گرفت.

پي نوشت :

1- صديقي، علي اکبر؛ خورشيد کاروان به همه جرات داد؛ گفت و گو با مهدي متوسلي، ماه نامه صحنه، شماره 15، صفحه هاي 40-37 .
2- همان.
3- نجنيان، حميد؛ نمايش مذهبي، نمايش مظلوم؛ گفت و گو با سيد جوادهاشمي، ماه نامه صحنه، دوره جديد، شماره 2.
1381،صفحه هاي 21-19.

منبع: مجله خيمه شماره 33-34
/س