خودارضایی یا استمنا جزء روش های نامشروع و غیر طبیعی برای ارضای نیاز جنسی است که غالباً در بسیاری از جوامع امروزی دیده میشود.
عدم یافتن موارد روشن از صدمات جسمی توسط علوم تجربی به معنای نبودن چنین صدماتی نیست چه رسد به صدمات روحی و باطنی که علوم تجربی مجالی برای ورود در آن حوزه ندارند .
در منابع علمی، عده ای قائل هستند هیچگونه ضرری برای استمنا در نظر گرفته نشده است، مگر اینکه تعداد دفعات ارتکاب آن به حدافراط برسد، اما با همه این موارد حرمت شرعی برداشته نمی شود.
در این مقاله به این سوال که چرا استمنا یا خود ارضایی حرام است؟ و آیا در قرآن و مبانی دیگر دینی حرام بودن استمنا بیان شده است؟ اشاره خواهد شد.
همچنین به فلسفه و حکمت حرام بودن استمنا و خود ارضایی و سوالاتی که مربوط به حرمت و حرام استمنا می باشد.می پردازیم. .
استمنا چیست؟
خود ارضایی یا استمناء عملی است که فرد به صورت آگاهانه و بدون شریکی جنسی خود انجام می دهد تا به انزال و اوج لذت جنسی برسد.موجب لذت جنسی و انزال منی گردد این کار حرام است و از گناهان بزرگ محسوب می شود.(1)
در فقه لفظ استمناء برای عمل مردان به کار رفته است و به خودارضایی زنان، استشهاء می‌گویند. (2)
دلیل های حرام بودن استمنا یا خود ارضایی
1.دلایل قرآنی بر حرام بودن استمنا
الف. آیات پنجم تا هفتم سوره ى مؤمنون، که خداوند متعال در آن آیات مى فرماید:وَالَّذینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ * اِلّا عَلى اَزْواجِهِمْ اَوْ ما مَلَکَتْ اَیْمانُهُمْ فَاِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومین * فَمَنِ ابْتَغى وَراءَ ذلِکَ فَاُلئکَ هُمُ الْعادوُنَ;.
و آنها که دامان خود را حفظ مى کنند; جز در مورد همسران و کنیزانشان، که در بهره گیرى از آنان ملامت نمى شوند; و کسانى که جز این را طلب کنند، تجاوزگرند
ب. آیات 29 تا 31 سوره ى معارج، که دقیقاً عین آیات پنجم تا هفتم سوره ى مؤمنون است.چگونگى استدلال: تعبیر به «حفظ فروج» که در آیه ى اوّل آمده، عام است.
یعنى هرگونه مناسبات و روابط جنسى را شامل مى شود و از آن نهى مى کند، مگر آنچه که استثناء شده، و آن مسایل جنسى مربوط به دو همسر است. ضمناً موضوع آیه تنها آمیزش جنسى نیست.
بلکه هرگونه مسایل جنسى است، که طبیعتاً شامل استمناء هم مى شود و آن را تحریم مى کند.بدون شک آیات مذکور دلالت بر حرمت خودارضایى دارد و لذا بسیارى از علماى شیعه(3) و اهل سنّت(4) براى تحریم استمناء به این آیات تمسّک جسته اند.
2. دلیل روایی بر حرام بودن استمنا و خود ارضاعی
حرام بودن استمنا از منظر امام باقر(علیه السلام)
1. عمّار بن موسى از امام صادق(علیه السلام) در مورد مردى که با حیوانى آمیزش کرده، یا مرتکب استمناء شده بود، چنین نقل کرده است:«کُلّ ما اَنزَلَ بِه الرَّجُلُ مائَهُ مِن هذا وَ شِبهِه فَهُوَ زِنا(5); هر کارى از این قبیل و مانند آن، که سبب شود انسان نطفه اش را خارج سازد، حکم زنا دارد و حرام است».
2. امام باقر(علیه السلام) فرمودند:«اِنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) اُتِىَ بِرَجُل عَبَثَ بِذَکَرِه حَتّى اَنْزَلَ فَضَرَبَ یَدَهُ حَتّى احْمَرَّتْ. قالَ: وَ لا اَعْلَمُهُ اِلاّ قالَ: وَ زَوّجَهُ مِنْ بَیْتِ مالِ الْمُسْلِمینَ(6);
شخصى که استمناء کرده بود را خدمت حضرت على (علیه السلام) آوردند (تا او را مجازات کند) حضرت به قدرى روى دستش زد تا سرخ شد. سپس با بودجه ى بیت المال همسرى برایش انتخاب کرد».
حرام بودن استمنا از منظر امام صادق(علیه السلام)
حرام بودن استمنا از منظر امام صادق (علیه السلام)
3. امام صادق(علیه السلام) فرمود:«اِنَّ اَمیرَ المُؤمِنینَ(علیه السلام) اُتِىَ بِرَجُل عَبَثَ بِذَکَِره فَضَرَبَ یَدَهُ حَتّى احْمَرَّت ثُمَّ زَوَّجَهُ مِن بَیْتِ الْمالِ(75);
شخصى که خودارضایى کرده بود را خدمت امیرمؤمنان على(علیه السلام) آوردند (تا مجازاتش کند.) حضرت به قدرى بر دستش زد که سرخ شد. سپس از بودجه ى بیت المال مقدّمات ازدواجش را فراهم کرد».
4. شخصى از امام صادق(علیه السلام) پرسید:«خَضخَضه چه حکمى دارد؟ فَقالَ: هِىَ مِنَ الْفَواحِشِ(8); امام فرمود: خودارضایى جزء کارهاى زشت محسوب مى شود و حرام است».
«خضخضه» از مادّه ى «خضّ» به معناى هر گونه تحریکى است. ولى در خصوص استمناء، که نوعى تحریک جنسى به شمار مى رود، نیز استعمال شده است. و منظور از آن در این روایت، استمناء و خودارضایى است. ضمناً «فاحشه» در لغت عرب صفت فعل، و در فارسى وصف فاعل قرار مى گیرد.
5. ابوبصیر مى گوید:«سَمِعْتُ اَبا عَبْدِالله(علیه السلام) یَقُولُ: ثَلاثَةٌ لا یُکَلِّمُهُمُ اللّهُ یَومَ القیامَةِ و لا یَنْظُرُ اِلَیْهِمْ وَ لا یُزَکیّهِم وَ لَهُمْ عَذابٌ اَلیمٌ; اَلنّاتِفُ شَیْبَهُ، وَ النّاکِحُ نَفسَهُ وَ الْمَنْکُوحُ فى دُبُرِهِ(9)
شنیدم که امام صادق(علیه السلام) مى فرمود: خداوند در روز قیامت با سه گروه سخن نمى گوید و به آنها نظر رحمت نمى کند و آنان را پاکیزه نمى سازد و عذاب دردناکى در انتظار آنهاست:
اوّل: کسى که محاسن خود را بکند(بتراشد
دوم: شخصى که مبتلى به خودارضایى شود.
سوم: کسى که تن به لواط دهد».
این روایت به روشنى دلالت بر حرمت استمناء دارد.
3.دلیل عقلی بر حرام بودن استمنا و خود ارضاعی
هر عقل سالمى ضرر رساندن به خویشتن را قبیح و زشت مى داند; بلکه بعضى دفع ضرر محتمل را هم لازم مى دانند. و با توجّه به ضررهاى متعدّد استمناء، عقل حکم به قبح و زشتى و حرمت آن مى کند. ضررهایى که گاه تا سر حدّ هلاکت و مرگ پیش مى رود. بنابراین، استمناء به حکم عقل نیز حرام است.
عقل قبیح می داند انسان به خودش ضررهای مهمی بزند و قاعده ی لا ضرر قبل از آنکه شرعی باشد عقلی است.چرا چنین ضرری محقق می شود؟ این عمل سریعا منتهی به یک عادت می شود زیرا اسباب آن در اختیار است و مانند مواقعه با زنان نیست که شرایط خاص و زمان و مکان خاصی می خواهد.
این عمل چنان سهل الوصول است که حتی گاه با نگاه کردن به یک فیلم و یا به یک زن بی بند و یا با شنیدن از الفاظ خاصی از بعضی از افراد و یا حتی با تفکر ممکن است محقق شود و تبدیل به عادت شود.
امام صادق صلوات الله و سلامه علیه می فرمایند :حُجّةُ اللّهِ عَلَى الْعِبَادِ النّبِیّ وَ الْحُجّةُ فِیمَا بَیْنَ الْعِبَادِ وَ بَیْنَ اللّهِ الْعَقْلُ:حجت خدا بر بندگان پیغمبر است و حجت میان بندگان و خدا عقل است.(10)
(بقول محقق قمی ؛ کل ما حکم به الشرع حکم به العقل و کل ما حکم به العقل حکم به الشرع : هرچه شرع به آن حکم کند , عقل هم به آن حکم می کند و هرانچه عقل به آن حکم کند شرع هم به آن حکم می کند
سؤال: چرا در استمناء ضررها و مفاسد به سرعت دامنگیر مبتلایان به آن مى شود؟
از آنجا که اسباب این عمل زشت همواره در اختیار انسان است و براحتى مى تواند مقدّمات آن را مهیّا کرده و دست به این کار بزند، بزودى تبدیل به عادت مى شود. و لذا عرب ها به آن «العادة السریه» گفته اند.
به هر حال با توجّه به این که اسباب و مقدّمات آن در همه جا و به راحتى در اختیار است، تبدیل به عادت مى شود. و هنگامى که عادت شد، ضررها و خطرات فراوانى به وجود مى آورد که شرح آن خواهد آمد.
سؤال: برخى از پزشکان معتقدند اگر استمنا با فواصل زمانى زیاد صورت بگیرد ضررى ندارد. پاسخ چیست؟
احکام شرع، حتّى قوانین عرفى، تابع مصادیق خاص نیست; بلکه ناظر بر مجموع مکلّفین من حیث المجموع است. مثلاً شراب به خاطر آثار سویى که دارد و باعث زوال عقل مى گردد و در تمام بدن، از سر تا به پا، اثر منفى مى گذارد و حتّى در نسل آینده مصرف کننده ى آن نیز بى اثر نیست(11)
براى همه تحریم شده است، حتّى اگر در موردى هیچ یک از این آثار نباشد; مثل این که شخصى تنها یکى دو قطره از آن بنوشد. زیرا اگر راه براى این استثناءها باز شود، سوء استفاده هاى زیادى صورت خواهد گرفت. لذا، قانون گذار براى جلوگیرى از سوء استفاده ها به صورت عام حکم مى کند.
در مثال دیگر، رباخوارى مفاسد فراوانى دارد، از جمله این که مردم را از تلاش هاى اقتصادى سازنده باز مى دارد، و نوعى ظلم محسوب مى شود، و عواطف انسانى را تضعیف مى کند.(12)
امّا اگر شخصى هزار تومان بدهد و پس از یک هفته هزار و صد تومان بگیرد ممکن است آن مفاسد را نداشته باشد، ولى خداوند در اینجا هم رباخوارى را تحریم کرده، تا قانون سست نشود و سوء استفاده گران، سوء استفاده نکنند.
4- اجماع فقها بر حرام بودن استمنا و خود ارضاعی
بسیارى از علماى شیعه نسبت به حرمت استمناء اتفاق نظر دارند، و هیچ مخالفى از فقهاى شیعه در این مسأله وجود ندارد. هرچند برخى از علماى اهل سنّت آن را حرام نمى دانند(13).
1. علاّمه حلّى(14)، آن فقیه بزرگ و کم نظیر، مى فرماید:
«یحرم الاستمناء بالید عند علمائنا و هو قول اکثر اهل العلم...، و حکى ابن المنذر عن عمرو بن دینار انه رخص فیه و به قال احمد بن حنبل;(15)
خودارضایى به وسیله ى دست به نظر تمام علما و دانشمندان شیعه حرام است. و این نظریّه ى اکثر علما و فقهاى اهل سنّت است.
البتّه ابن منذر ـ از فقهاى اهل سنّت ـ از عمرو بن دینار (که یکى از فقهاى گمنام اهل سنّت است) نقل کرده که وى آن را جایز شمرده، و احمد بن حنبل نیز آن را پذیرفته است».
2. نویسنده ى کتاب ریاض المسایل(16) مى گوید:«و من استمنى اى استدعى اخراج المنى بیده او بشىء من اعضائه او اعضاء غیره سوى الزوجة و الامة المحللة عزّر بما یراه الامام و الحاکم لفعله المحرم اجماعاً(17);
و هر شخصى با دست یا دیگر اعضاى بدنش یا اعضاى بدن غیر از همسرش کارى کند که منتهى به خروج منى گردد حاکم شرع او را تعزیر مى کند; زیرا به اجماع علماء و دانشمندان مرتکب کار حرامى شده است
نتیجه این که خودارضایى به اتّفاق تمام فقهاى شیعه و اکثریّت علماى اهل سنّت حرام است. البتّه اجماع با وجود مدارک دیگر، دلیل مستقلّى محسوب نمى شود، ولى سایر ادلّه، را تأیید مى کند.
فلسفه و حکمت حرام بودن استمنا و خود ارضایی
1.انواع بیماریها جسمی و بدنی
خود ارضایی و استمنا منشأ انواع بیمارى ها مى شود. ضعیف شدن حافظه، سوء هاضمه، تنگى نفس، بداخلاقى، عصبانیّت، مالیخولیا، کم خونى، ضایع شدن قدرت هاى جسمى و روحى از جمله بیمارى هایى است که دامنگیر چنین انسانى مى شود.
علاوه بر این ها، سرگیجه، لاغرى، سستى قواى مختلف بدن، کمر درد، ایجاد صداى وزوز در گوش، و تأثیر منفى در قواى بینایى و شنوایى و چشایى و بویایى و لامسه و کم شدن مقاومت بدن در برابر بیمارى ها و فلج شدن، از دیگر عوارضى است که به شهادت جمعى از پزشکان در انتظار مبتلایان به خودارضایى است.
2.بیمارهای روحی و روانی (گوشه‌گیری و افسردگی) (18)
آثار و پی‌آمدهای استمنا که موجب گوشه‌گیری و افسردگی است
۱. ضعیف شدن چشم؛
۲. لاغر شدن صورت؛
۳. ضعف اعصاب؛
۴. ضعیف شدن بدن؛
۵. لاغر شدن بدن؛
۶. سرگیجه؛
۷. زود به زود زکام شدن؛
۸. کم‌خونی؛
۹. سست شدن زانو؛
۱۰. سیاه شدن دور چشم؛
۱۱. ضعیف شدن حافظه؛
۱۲. زرد شدن صورت؛
۱۳. ضعیف شدن حس شنوایی؛
۱۴. جوش زدن صورت؛
۱۵. گوشه‌گیری؛
۱۶. شنیدن صدای زنگ و حال ِ «وزوِز» در گوش‌ها؛
۱۷. ضعف ایمان؛
۱۸. بیمار شدن از نظر جسمی و روحی.(19)
3.مشکل ازدواج
یکى دیگر از ضررهاى این کار، ایجاد مشکلات متعدّد براى آینده مبتلایان به آن است. این افراد اگر این کار زشت و گناه بزرگ را ترک نکنند ازدواج موفّقى نخواهند داشت. چون مبتلى به سرد مزاجى یا سرعت انزال و امثال آن شده، و گاه علاقه به جنس مخالف را از دست مى دهند.
4.مشکلات درسی:
این مورد زاییده ى همان مشکلات سه گانه ى سابق است، عقب افتادگى در دروس و فعالیّت هاى علمى است.(20)
فرق بین استمنا و ازدواج در چیست؟
سؤال: چرا استمنا حرام است؟ در صورتی که در نزدیکی با همسر هم همین عمل انجام میشود؟
پاسخ: استمناء عوارض منفی و بسیار وخیمی دارد که برای آشنایی با مضرات آن می تواتید به مقاله استمناء و عوارض مخرب آن بر جسم و روح مراجعه نمایید( برخلاف ازدواج که فواید بیشماری دارد.)
اما اینکه استمنا را مشابه نزدیکی با زن می دانید اشتباه است زیرا استمناء شرعا حرام است و نزدیکی با همسر که به حکم خدا وند با عقد زناشویی محرم هم می شوند حلال و مجاز است و هرگز حرام و حلال یکسان نیستند مانند خوردن دو غذایی که یکی حلال و دیگری حرام است
هر دو غذا انسان را سیر می کنند و اثرات مادی خود را دارند ولی یکی به دلیل حلال بودن و دیگری به دلیل حرام بودن اثرات ویژه خود را دارد اولی موجب قرب خدا و علاقمندی به معنویات و دومی موجب دوری از خدا و بی میلی به دین و معنویات می شود.
آیا استمنا فقط با دست حرام است؟
استمناء به هر سببی که باشد حرام است.بنابراین این مصادیق را شامل می شود:
1.از طریق حس لامسه: دلک بالید، تفخیذ یا سایر اعضا و هر چیزی که به حس لامسه بر می گردد.
2. از طریق حس باصره: با نگاه کردن به صور قبیحه و فیلم های مستهجن انزال می شود.
3.از طریق حس سامعه: صدای اجنبیه و یا خواننده ای را می شنود و می داند با شنیدن آن انزال می شود و عمدا این کار را می کند.
4. از طریق تکلم: از طریق تکلم های تحریک آمیز انزال می شود.
5. از طریق استشمام: بوئیدن بعضی از عطریات و گلها محرک است مثلا اگر کسی از کنار سنجد در بهار رد شده شود ممکن است تحریک شود.
6.از طریق تفکر: مسائلی را فکر می کند و تصور می کند تا به این حالت دست می یابد.
6.ترکیب موارد فوق.
7.حتی از نظر اسلام صحبت با همسر به صورت غیر حضوری برای تحریک جنسی خود اگر به انزال ختم شود؛ استمناء و حرام است..
همه ی موارد فوق از نظر حرمت و تعزیر یک حکم دارد. (البته در صورتی که اختیاری باشد و عمدا انجام شود.)
استمنا و خودارضایی در چه صورتی حرام نیست؟
خود ارضایی در بعضی موارد استثنایی و زمانی که مایع منی فرد به صورت اضطراری مورد نیاز باشد حرام نیست:
1-خود ارضایی برای آزمایش اسپرم و موارد پزشکی.
2-موقعی که شخص در خواب و بدون اراده به انزال برسد.
3.درصورتی‌که باقى ماندن آن در بدن ضرر داشته باشد . درصورتی‌که واقعاً ضرورتى داشته باشد حرام نیست، البته اگر دارای همسر می‌باشد توسط همسر انجام شود.
اگر انسان مجبور شود براى نجات از گناهی مانند زنا یا لواط، استمنا کند؛ این کار چه حکمی دارد؟
پاسخ : راه نجات از گناه، گناه دیگر نیست، باید به فکر ازدواج باشد و یا از طریق روزه و ورزش و مانند آن خود را از گناه بازدارد و به گناه دیگرى پناه نبرد.
اگر حرف‌های عاشقانه باهمسر شرعی چه به صورت تلفنی یا از طریق پیامک یا حضوری موجب خروج منی شود، حکم آن چیست؟
پاسخ : درصورتی‌که حضوری و به صورت ملاعبه باشد اشکالی ندارد اما درصورتی‌که غیرحضوری باشد و منجر به خروج منی شود حکم استمناء را دارد و جایز نیست.
انجام استمناء توسط همسر چه حکمی دارد؟
پاسخ : زن و شوهر به هر شکلی که مایل باشند می‌توانند از یکدیگر لذت ببرند.اگر استمناء از طریق ملاعبه باهمسر بوده باشد اشکالى ندارد.
حکم وعقوبت استمنا چیست؟
حکم و عقوبت استمناء تعزیر است، که حاکم شرع مقدار آن را تعیین می‌کن مقدار تعزیر بستگی به نظر حاکم شرع دارد که به اقتضای زمان و مکان، نوع گناه و مرتکب‌شوندۀ آن، تفاوت می‌کند؛ ولی همواره از بالاترین حد شرعی (صد تازیانه) کم تر است. اما برخی دیگر گفته‌اند: تعزیر از پایین‌ترین مرتبۀ حد شرعی (۷۵ تازیانه) نیز باید کم‌تر باشد.( 21)
سؤال: آیا در صورت توبه ضررها و مفاسد فراوان استمناء برطرف مى شود؟
بله، تدریجاً برطرف مى شود. همانگونه که در سایر اعتیادها، نظیر اعتیاد به موادّ مخدّر، در صورتى که با عزم راسخ و تصمیم جدّى آن را ترک نمایند، آثار و پیامدهاى منفى آن به تدریج برطرف
مى گردد; مخصوصاً در سن جوانى زودتر و سریع تر مرتفع مى شود. بنابراین، مبتلایان به خودارضایى هرچه زودتر از خواب غفلت بیدار شوند و بر خداوند توکّل کنند و دست از این کار زشت بکشند و مطمئن باشند که آثار شوم آن تدریجاً از بین مى رود.
نتیجه:
1. خودارضایى ضررها و مفاسد فراوانى دارد. و لذا، عقل حکم به قبح و زشتى آن مى کند و هرآنچه عقل آن را زشت و ناپسند بداند، شرع آن را تحریم مى کند.
2.آنچه در مورد مفاسد و ضررهاى خودارضایى گفته شد جنبه ى حکمت دارد، نه علّت. بنابراین استمناء مطلقاً حرام است; حتّى اگر در جایى که ـ بر فرض ـ این ضررها وجود نداشته باشد..
3.اگر دکترها قائل هستند که با استمنا با فواصل زمانى زیاد ضرروجود ندارد، ولى خداوند همچون سایر احکام و قوانین، حکم به تحریم آن به طور مطلق و عام کرده، تا راه سوء استفاده ها را ببندد و از سست شدن این قانون الهى جلوگیرى به عمل آورد.
4.از نظر اسلام استمناء ازدواج با خود است و چنین فردی در قیامت مورد رحمت خدا قرار نمی گیرد.
پی نوشت:
1.حسینی، رساله دانشجویی، ۱۳۹۳ش، ص۸۹.
2.سهراب‌پور، خلوت شیطانی، ۱۳۹۰ش، ص۱۵
3. از جمله مى توان به شهید ثانى در شرح لمعه، ج 2، ص 367، و مسالک الافهام، ج 2، ص 454، و صاحب جواهر در جواهر الکلام، ج 41، ص 648،
4. محیى الدین بن شرف النووى در المجموع، ج 21، ص 318
5.وسایل الشیعه، ج 14، ابواب النکاح المحرم، باب 26، ح 1 و باب 28، ح 2.
6. وسایل الشیعه، ج 18، ابواب نکاح البهایم، باب 3، ح 2.
7. وسایل الشیعه، ج 14، ابواب النکاح المحرم، باب 28، ح 3 و ج 18، ابواب نکاح البهایم، باب 3، ح 1.
8. وسایل الشیعه، ج 14، ابواب النکاح المحرم، باب 28، ح 5.
9. وسایل الشیعه، ج 14، ابواب النکاح المحرم، باب 28، ح 7.
10- الکافی ج1 ص 29)
11. زیان هاى نوشابه هاى الکلى اعم از زیان هاى اخلاقى، اقتصادى، اجتماعى آن را در تفسیر نمونه، جلد دوم، ص 74 به بعد، ذیل آیه ى شریفه ى 219 سوره ى بقره مطالعه فرمایید.
12. شرح بیشتر در مورد مفاسد ربا را در کتاب «ربا و بانکدارى اسلامى» ص 32 به بعد نوشته ایم.
13. الحاوى الکبیر، ج 9، ص 320.
14. شیخ حسن بن یوسف بن مطهر الحلّى، مشهور به علاّمه ى حلّى، از فقهاى نامدار شیعه در قرن هفتم محسوب مى شود.
وى در ماه مبارک رمضان سال 648 هـ.ق در شهر حلّه لبنان به دنیا آمد، و در سنّ هفتاد و هشت سالگى، یعنى در سال 726 هـ.ق به ملاقات پروردگارش شتافت. او خدمات شایانى به مکتب اهل البیت کرد; از جمله شاگردان فراوانى تربیت نمود، به گونه اى که 500 نفر مجتهد در درس وى شرکت مى کردند.
15. تذکرة الفقهاء، ج 2، ص 577.
16. میر سیّد على بن السید محمد بن ابى المعالى الصغیر بن ابى المعالى الکبیر الطباطبائى، کتاب «ریاض المسائل و حیاض الدلائل» را به رشته ى تحریر در آورد. این فقیه بزرگ در سال 1161 هـ.ق در کاظمیّه ى عراق به دنیا آمد، و در سال 1231 هـ.ق در سنّ هفتاد سالگى در همان شهر نداى حق را لبّیک گفت.
17. ریاض المسایل، ج 2، ص 500.
18.اوحدی، بهنام، تمایلات و رفتارهای جنسی طبیعی و غیر طبیعی انسان، ص۲۶۸، نشر آتروپات، چ ۳، ۱۳۷۹ ش.
19. شرفی، محمدرضا، دنیای نوجوان، ص۲۱۹-۲۱۸، انتشارات منادی تربیت، چ۴، ۱۳۷۶ ش.
20. شرح بیشتر را در کتاب مشکلات جنسى جوانان و کتاب فتنه ى نفس، و کتاب دنیاى نوجوان، صفحه ى 178 به بعد و کتاب خانواده و مسائل جنسى کودکان، صفحه ى 137 به بعد مطالعه فرمایید.
21. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج ۲، ص ۵۳۲ )
منبع:
پایگاه اطلاع رسانی دفترآیة الله مکارم شیرازی
https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=21&lid=0&catid=45157
https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/makarem/feqh/90/900629/
https://ahlolbait.com/article/1912/
https://wikiporsesh.ir
https://lezatetark.ir/is-masturbation-forbidden/
https://hadana.ir
