آیا «تفریق» و فاصله افکندن میان نمازها ـ چنان که بسیارى از فقهاى اهل تسنّن قائل هستند ـ واجب است یا این که امرى است،.مستحبّ _ و بسان سایر مستحبّات که انسان در فعل و ترک آن مختار است، اجبارى بر یک طرف در کار نیست ـ اگر چه انجام آنها بطور جداگانه بهتر مى باشد؟
دانشمندان شیعه به پیروى از احادیثى که از عمل پیامبر حکایت مى کند و از روایاتى که از پیشوایان بزرگ اسلام رسیده است و به پیروى از ظواهر آیات قرآن، در تمام اعصار اسلامى، تفریق میان نمازها را مستحبّ دانسته اند.
و به مردم مى گفتند که فاصله انداختن میان نمازها و اقامه هر نمازى در وقت فضیلت خود مستحبّ و افضل است و در عین حال مى توان این مستحبّ را ترک نمود و معنى مستحبّ همین است.
در این مقاله برآنیم تا در مورد این سوال که چرا شیعه ها سه وقت نماز میخوانند؟ و سننی ها 5 وقت بحث کنیم.
وقت فضیلت نماز چه زمانی است؟
ولی برای هر یک از ظهر و عصر یک وقت فضیلت است که خواندن نماز در اوقات فضیلت خودشان مستحب است. وقت فضیلت نماز ظهر از اوّل ظهر است تا وقتی که سایه شاخص بعد از ظهر به اندازه «دو هفتم» خودش اضافه شود.
و فضیلت عصر هنگامی است که سایه شاخص به اندازه خودش اضافه شود و اگر کسی در اول ظهر نافله ظهر و نماز ظهر را بخواند بهتر است بلافاصله نماز عصر و نافله آن را بخواند.
طبق روایات رسول خدا و اهل بیت(ع) مستحب است نمازهای یومیه در پنج وعده خوانده شود ولی با هم خواندن هم جایز است.
اختلاف شیعیان با اهل تسنن بر سر جواز این مسأله است؛ یعنی، آنها می گویند ظهر و عصر و مغرب و عشا جایز نیست با هم خوانده شود ولی شیعیان می گویند جایز است، گرچه مستحب در جدا خواندن است.
در چه زمانی جمع میان دو نماز ممکن است؟
البتّه جمع میان دو نماز، نه به این معنى است که یکى را در وقت دیگرى مى خوانیم، مثلا اگر نماز مغرب و عشا را در سر شب خواندیم، چنین نیست که عشا را در غیر وقت خود به جا آورده باشیم ،
بلکه هر دو نماز را در وقت مشترک خود گزارده ایم؛ زیرا از آغاز مغرب تا نیمه شب، وقت هر دو نماز است (جز این که از اوّل مغرب به اندازه سه رکعت، به نماز مغرب اختصاص دارد.
و از آخر به اندازه چهار رکعت به نماز عشا؛ و باقیمانده وقت میان هر دو نماز مشترک است) و ما هر موقع عشا را در کنار نماز مغرب ـ یعنى اوّل شب ـ و یا مغرب را در آخر وقت کنار نماز عشا بخوانیم، هر دو را در وقت خود به جا آورده ایم.
ولى مستحبّ است که نمازگزار، نماز مغرب را سرشب و نماز عشا را پس از زوال شفق به جا آورده و اگر کسى این شرط را رعایت نکند، فقط یک مستحبّ را ترک کرده است.
دلائل جواز نماز در اوقات سه گانه:
دلیل قرآنی بر سه وقت
هرچند قرآن کریم در موارد متعددی[1] از اصل وجوب نماز بحث کرده و به جزئیات نپرداخته ولی در مورد اوقات نماز می فرماید:« أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوک الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً.
نماز را از زوال خورشید (هنگام ظهر) تا نهایت تاریکی شب (نیمه شب) برپا دار؛ و همچنین قرآن فجر (نماز صبح) را؛ چرا که قرآن فجر، مشهود (فرشتگان شب و روز) است.»[2]
بنابراین در قرآن کریم سه وقت برای نماز ذکر شده است نه پنج وقت.
در جایی دیگر میفرماید: «واَقِمِ الصَّلوهَ طَرَفَیِ النَّهارِ وزُلَفـًا مِنَ الَّیلِ اِنَّ الحَسَنـتِ یذهِبنَ السَّیـاتِ ذلِکَ ذِکری لِلذّاکِرین؛ [3] [4]
نماز را در دو طرف روز و اوائل شب برپادار، چرا که حسنات، سیئات [و آثار آنهارا] بر طرف میسازند، این تذکری است برای آنهاکه اهل تذکرند.» [5]
بنابراین، در آیات مذکور که درباره اوقات نماز میباشد، به پنج وعده بودن نماز، تصریحی نشده است، تا با سنت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) (نماز در سه وعده) تعارضی داشته باشد.
تردیدی نیست که جزئیات اوقات نمازهای پنجگانه، در قرآن بیان نشده؛ بلکه بیان جزئیات و شرح آن به پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و امامان معصوم(علیهم السلام) سپرده شده است؛
به همین جهت آیات قرآن در کنار روایاتی که از آن بزرگواران به دست ما میرسد، زمان نمازهای پنج گانه را به طور دقیق مشخص میکند.
چنان که امام صادق(علیه السلام) در ذیل آیه 78 سوره اسراء میفرماید: «خداوند [در آیه مذکور] چهار نماز را واجب کرده، در قسمتی از زمان که ابتداء آن اول ظهر و انتهایش نصف شب است.
دو نماز از ظهر تا غروب و دو نماز از اول غروب آفتاب تا نصف شب که هر کدام یکی از قبل از دیگری است.» [6] و فقها و مجتهدان براساس آیات و روایات موجود، زمان و اوقات نمازها را بیان میکنند[7].
در منابع اهل تسنن هم خواندن نمازهای پنجگانه در سه وعده مورد تأیید قرار گرفته است که اشاره خواهیم کرد. [8]
جواز جمع میان دو نماز در مذهب تشیع
دلیل و گواه ما بر جواز جمع میان دو نماز احادیثى است که ازپیامبر اکرم (ص) و پیشواى ششم حضرت صادق(علیه السلام) نقل شده است و مرحوم شیخ حرّ عاملى این احادیث را در کتاب خود[9] گرد آورده است.
جمع میان دو نماز از منظر پیامبر(ص)
در روایتی آمده است که پیامبر اکرم (ص) بین نماز ظهر و عصر جمع کرد. و همینطور بین نماز مغرب و عشاء.از او در این مورد پرسیدند فرمود: اینگونه عمل کردم تا حرج و مشقت بر امتم نباشد [10]
عبدالله بن سنان از حضرت امام صادق(ع) نقل کرده: پیامبر بدون این که عذری در کار باشد، ظهر و عصر و نیز مغرب و عشا را با یک اذان و دو اقامه خواند.اسحاق بن عمار از امام صادق(ع) نقل می کند:
پیامبر بدون این که عذری در کار باشد، ظهر و عصر را در یک جا خواند. عمر به آن حضرت گفت: آیا در نماز حکم تازه ای پیدا شده؟ پیامبر گفت: نه حکم تازه ای در باره نماز نیامده، ولی خواستم کار را بر امت خودم راحت‌تر کنم.
امروز در بسیارى از مناطق، وضع زندگى طورى تنظیم شده که مراعات این استحباب، موجب مشقّت شده است و چه بسا سبب مى شود که گروهى از انجام اصل نماز سرباز زنند.
در این موقع با الهام گرفتن از راهنمایى خود پیامبر، مى توان براى مراعات «اهم» مسأله تفریق را ترک نموده و هم اکنون بسیارى از فقهاى اهل تسنّن همین نظر را دارند، ولى به ملاحظاتى از اظهار نظر خوددارى مى کنند. [11]
راویان این مسأله (جمع میان دو نماز) منحصر به ابن عبّاس و «معاذ» نیستند، «طبرانى» از «عبدالله بن مسعود» نقل مى کند که پیامبر خدا میان نمازهاى ظهر و عصر و مغرب و عشا را براى این که امّت وى به زحمت نیفتند جمع نمود. [12]
مـسـلم روایت مى کند پـیـامـبر گرامى جمع بین نمازها را در مسافرت خود در غزوه تبوک انجام داد وبین نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا جمع نمود . سـعـید بن جبیر مى گوید: از ابن عباس سبب آن را پرسیدم ؟ گفت : پیامبر مى خواست که امت خود را در رنج و سختى نیندازد. [13]
و البته روایات فراوانی از پیامبر اکرم (ص) و علمای اهل سنت در جواز جمع بین دو نماز حتی در غیر سفر و خطر وارد شده است.که به بعضی انها اشاره خواهیم کرد. [14]
لذا خواندن نماز در سه نوبت را جایز دانسته و حتی در روایتی از پیامبر(ص) در علت جواز سه نوبت خواندن نماز آمده: «...أَنْ أُوَسِّعَ عَلَى أُمَّتِی»؛[15] تا این که گشایشی برای امّت خودم به وجود آورده باشم.
جمع میان دو نماز از منظر امام باقر و امام صادق علیهما السلام
روایاتى که از امام صادق(علیه السلام) در این باب نقل شده، این نکته نیز موجود است. [16]
همچنین نقل شده است که پیامبر جمع بین ظهر و عصر و مغرب و عشاء کرد. در حالی که نه خوف و نه سفری در کار بود. [17]
امام صادق علیه السلام میفرماید: هنگامی که خورشید به حد زوال رسید وقت نماز ظهر وعصر فرا میرسد؛ جز آنکه نماز ظهر قبل از نماز عصر انجام میگیرد.
آنگاه تو آزادی که آن دو را در هر وقتی خواستی بخوانی تا زمانی که خورشید غروب کند. [18]
امام باقر علیه السلام میفرماید: آنگاه که خورشید از وسط آسمان رد شد وقت انجام دادن نماز ظهر و عصر فرا میرسد و آنگاه که خورشید غروب کرد هنگام انجام نماز مغرب و عشاء خواهد بود. [19]
نقطه اشتراک شیعه و سنی
1- مذاهب چهارگانه اهل سنت جمع بین نمازها را فقط به حالات خاص اختصاص داده‌اند و متفقند که در عرفه می‌توان نماز ظهر و عصر را در وقت ظهر با هم و بدون فاصله ادا کرد.
2- جمع بین دو نماز مزدلفه و عرفه[20]: همه فقها جمع بین این دو نماز را افضل می دانند چه شیعه و چه سنی.
3- جمع بین دو نماز در سفر: بیشتر فقهاء اهل سنت (جز ابو حنیفه و حسن و نخعی) قائل به جواز جمع بین دو نماز در سفر هستند.
4- جمع بین دو نماز در غیر سفر به خاطر عذر: که مشهور جواز جمع بین مغرب و عشاء را قائل هستند فقط ابوحنیفه جمع را مطلقاً جایز ندانسته است مگر در حج در عرفه و مزدلفه.
5-هم خواندن دو نماز را در موارد اضطراری مانند زمانی که باران ببارد و یا نمازگزار بیمار بوده یا در هراس از دشمن باشد جایز می‌دانند». [21]
شیعه این جواز را در یک سطح گسترده‌تری می‌بیند و آیه بالا و روایات منقول در کتاب‌های اهل سنت مؤید دیدگاه شیعه است.
روایات اهل سنت در جمع میان نمازها
باید توجّه داشت که تنها محدّثان شیعه نیستند که این احادیث را نقل نموده اند، بلکه محدّثان اهل تسنّن نیز روایات مربوط به جواز جمع میان نمازها را ـ حتّى در مواقعى که عذرى در پیش نیست.
از پیغمبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل کرده اند و در حدود ده روایت در کتابهاى معتبر خود از ابن عبّاس و معاذ بن جبل و عبدالله بن مسعود و عبدالله بن عمر ذکر نموده اند که نقل تمام جزئیّات آنها از حوصله این مقاله بیرون است و فقط به ذکر برخى از آنها اکتفا مى کنیم:
1 ـ محدّث معروف جهان تسنّن، احمد حنبل، در کتاب معروف خود از ابن عبّاس نقل مى کند: «صلّى رسول الله(صلى الله علیه وآله) الظّهر و العصر جمیعاً، و المغرب و العشاء جمیعاً من غیر خوف و لا سفر»؛ (رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نمازهاى ظهر و عصر، و مغرب و عشا را با هم در یکجا، بدون داشتن عذرى مانند ترس از دشمن و مسافرت به جا آورد). [22]
2 ـ باز همان محدّث از طریق جابر بن زید از ابن عبّاس نقل مى کند: «من با پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) هشت رکعت نماز ظهر و عصر و هفت رکعت نماز مغرب و عشا را یکجا به جا آورده ام» و این حدیث از ابن عبّاس به عبارتهاى گوناگونى نقل شده است.
3 ـ و نیز در کتاب خود عبدالله شقیق نقل مى کند: «روزى ابن عبّاس براى مردم خطابه اى ایراد مى کرد و سخنرانى او به اندازه اى طول کشید که ستارگان در آسمان پیدا شدند، مردى از «بنى تمیم» برخاست و به عنوان اعتراض گفت:
«الصّلوة، الصّلوة»؛ (اکنون وقت نماز مغرب است و ادامه سخن سبب می شود که وقت آن سپری گردد. ابن عبّاس به وی گفت: من به سنّت و روش پیامبر(صلى الله علیه وآله) از شما آشناترم.
مى دیدم که پیامبر خدا نماز ظهر و عصر و نیز مغرب و عشا را با هم مى خواند. راوى مى گوید من در این مطلب به شکّ و تردید افتادم، جریان را به ابوهریره گفتم. او گفتار ابن عبّاس را تصدیق کرد). [23]
4 ـ محدّث معروف مسلم بن الحجّاج القشیرى متوفّاى سال 261 هجرى قمرى، یک باب در صحیح خود به عنوان «جمع نماز در حضر» منعقد نموده و چهار روایت در این زمینه که سه روایت از آن به «ابن عبّاس» و یکى به «معاذ بن جبل» منتهى مى گردد نقل نموده است؛[24]
و مضمون این چهار حدیث با آنچه نقل کردیم یکى است و در این روایات به نکته تازه اى اشاره شده است و آن این که وقتى راوى از علّت این جمع مى پرسد، وى در پاسخ مى گوید: «اراد ان لا یحرج امّته»؛ (خواست امّت خود را به زحمت و مشقّت نیفکند).
خواندن نماز هم در پنج وقت جایز است و هم در سه وقت ؛ البته اگر مشکلی برای تحصیل و شغل شخص نداشته باشد ، بهتر است که در پنج وقت خوانده شود .
شیعیان بر این مطلب اتفاق نظر دارند و برای اثبات این مطلب دلایل محکم و قاطعی هم از کتاب های شیعه و هم از صحیح ترین کتب اهل سنت دارند . از آن جایی که طرف ما در این مسأله اهل تسنن هستند ، ما فقط به دلایلی از کتاب های آن ها می پردازیم .
بخاری و مسلم هر دو در صحیح ترین کتاب های اهل سنت بعد از قرآن و نیز احمد حنبل رئیس حنابله و احمد الطیالسی در مسندشان نقل کرده اند :
5.عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ صَلَّی بِالْمَدِینَةِ سَبْعًا وَثَمَانِیًا الظُّهْرَ وَالْعَصْرَ وَالْمَغْرِبَ وَالْعِشَاءَ .
ابن عباس می گوید : رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم در مدینه نماز ظهر و عصر و نیز مغرب و عشاء را ، هشت رکعتی و هفت رکعتی خواند .
یعنی نماز ظهر و عصر را که در مجموع هشت رکعت می شوند و نیز نماز مغرب و عشاء را که در مجموع هفت رکعت می شوند ، یک جا خواند ؛ همان طوری که امروزه شیعیان می خوانند . [25]
6.همچنین مسلم در صحیح خود ، مالک بن أنس ، رئیس مالکی ها در المؤطأ ، ابو داود ، نسائی و بیهقی در سننشان ، احمد بن حنبل و ابوعوانه در مسندشان این روایت را نقل کرده اند :
عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ الظُّهْرَ وَالْعَصْرَ جَمِیعًا وَالْمَغْرِبَ وَالْعِشَاءَ جَمِیعًا فِی غَیْرِ خَوْفٍ وَلَا سَفَرٍ .
7.ابن عباس می گوید : رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم ، نماز ظهر و عصر را باهم و نیز نماز مغرب و عشاء را باهم خواندند ؛ در حالی نه ترسی وجود داشت و نه در سفر بودند . [26]
اما متأسفانه اهل سنت با این که این همه روایت صحیح السند در این باره در صحیح ترین کتاب های آن ها وجود دارد ، لجاجت به خرج می دهند و اجازه با هم خواندن نماز را نمی دهند .
و همین مسأله باعث شده است که بسیاری از جوانان اهل تسنن از نماز و عبادت دلسرد شوند ؛ چون نه می توانند به تحصیل شان برسند و نه به کسب و کار .
اما اگر نماز خواندن در سه وقت باشد ، هیچ مشکلی برای مردم پیش نخواهد آمد و هر کسی که مسلمان است به راحتی می تواند فرایض خود را انجام دهد .
ظهر که برای استراحت به منزل می رود ، نماز ظهر و عصر را با هم می خواند و برای کار و درس او هیچ مزاحمتی ندارد . همین در مغرب و عشاء .
8.جالب تر این که روایات فراوانی در صحیح ترین کتاب های اهل سنت آمده است که همین نظر ما را تأیید می کند . مسلم بن حجاج در صحیح خود ، ترمذی ، أبی داود ، نسائی و بیهقی در سننشان و نیز احمد حنبل و أبی عوانه در مسندشان نقل می نویسند :
عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ جَمَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ بَیْنَ الظُّهْرِ وَالْعَصْرِ وَالْمَغْرِبِ وَالْعِشَاءِ بِالْمَدِینَةِ فِی غَیْرِ خَوْفٍ وَلَا مَطَرٍ فِی حَدِیثِ وَکِیعٍ قَالَ قُلْتُ لِابْنِ عَبَّاسٍ لِمَ فَعَلَ ذَلِکَ قَالَ کَیْ لَا یُحْرِجَ أُمَّتَهُ .
ابن عباس می گوید : رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم در مدینه میان ظهر و عصر و مغرب و عشاء جمع کرد ؛ در حالی که نه ترسی بود و نه بارانی وجود داشت . وکیع ( روای روایت ) می گوید از ابن عباس سؤال کردم ، پیامبر چرا این کار را می کرد ؟ گفت : به این دلیل که امتش به سختی نیفتند . [27]
این نشان می دهد که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم تمامی این مسائل را پیش بینی کرده بوده و به فکر امت خود بوده است . وقتی بشود نماز را در سه وقت بخوانیم ، چه ضرورتی وجود دارد که به مردم سخت بگیریم و با این کار جوانان مسلمان را به هر چه نماز و عبادت است ، بدبین و دلسرد کنیم .
بیان کلی دیدگاه شیعه و سنی:
سخن شیعه آن است که در تمام این وقت مشترک، می‌توان نماز ظهر و عصر را با هم و بدون فاصله خواند.
اهل سنت به خاطر دیدگاه خاصی که در تقسیم وقت (از زوال تا غروب) دارند، هیچ‌گاه به وقت مشترک میان ظهر و عصر مثلاً قائل نیستند، زیرا معتقدند که از اوّل زوال تا سایه شاخص به اندازه آن گردد، وقت مختص نماز ظهر است.
و نمی‌توان نماز عصر را در این وقت به جا آورد، از آن به بعد وقت نماز عصر آغاز می‌گردد تا غروب، و مختص به آن میباشد با چنین دیدگاهی هرگز نمی‌توان بین دو نماز جمع کرد، زیرا لازمه آن این است که انجام یکی از آن در غیر وقت خود باشد.
شیعیان معتقدند که این تقسیم‌بندی، مربوط به وقت فضیلت هر دو نماز است، نه وقت اجزاء، یعنی بهتر است نماز عصر را موقعی خواند که سایه شاخص به اندازه آن باشد، ولی اگر کسی قبل از آن هم بخواند مجزی است، دقت فرمایید.
از طرف دیگر روایات زیادی حاکی است که رسول خدا، در سفر و احیاناً در حضر بدون کوچک‌ترین عذر، میان دو نماز جمع نموده است و آنان برای حفظ دیدگاه خود در تقسیم وقت ناچار شدند که این روایات را به نحو بسیار بعید از واقع توجیه کنند، به تفسیر این روایات از دیدگاه شیعیان و اهل سنت توجه کنید:
الف. شیعه بر آن است که بر مبنای این روایات، پس از اتمام نماز ظهر، می‌توان نماز عصر را بجا آورد و همچنین پس از خواندن نماز مغرب، می‌توان نماز عشا را ادا نمود و این مسأله به زمان یا مکان یا شرایط خاصّی بستگی ندارد، بلکه در همه جا و همه وقت، جایز است.
ب. دیگران به خاطر نفی وقت مشترک و منحصر کردن وقت به وقت اجزاء می‌گویند: مقصود روایت این است که نماز ظهر، در آخر وقت آن، و نماز عصر در اوّل وقت آن بجا آورده شود .
دقت در فلسفه جمع بین دو نماز، بی‌پایگی این تفسیر را روشن می‌سازد، زیرا علت تجویز جمع بین الصلاتین، ایجاد سهولت بر امت اسلامی است.
که بتوانند در تمام حالات هر دو نماز ظهر و عصر را ـ مثلاً ـ در یک زمان بخوانند و این در صورتی تحقق پیدا میکند که جز به مقدار چهار رکعت از اوّل و چهار رکعت از آخر، بقیه زمان‌ها «وقت مشترک» هر دو نماز باشد.
امّا اگر جمع بین دو نماز را مطابق با نظر اهل سنت تفسیر کنیم و بگوییم پیامبر (ص) ظهر را در وقتی بجا آورد که با پایان آن، سایه شاخص به اندازه خود آن شود و سپس بلافاصله نماز عصر را بخواند.
در این صورت به جای تسهیل، کار را مشکل و پیچیده‌تر کرده‌ایم، زیرا شناخت اول وقت و آخر آن در تمام اعصار، خصوصاً در مناطقی که ابزار و ادوات دقیق موجود نباشد، بسیار کار مشکلی است. [28]
نتیجه:
از آن چه گفتیم روشن شد که اگر چه خواندن نمازهای یومیه در پنج وقت مستحب است، ولی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به دلیل این که مسلمانان به سختی نیفتند.
این اجازه را داده است که بین نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا جمع کنند و همین حکم، یعنی جایز بودن جمع بین نمازها، توانسته است امروزه در مراکز آموزشی، اقتصادی، نظامی و... بسیار راهگشا باشد
نماز در پنج نوبت اگر چه دارای فضیلت است، اما برای همگان به خصوص در این زمان که مشکلات و گرفتاری بر زندگی ها چنبره زده، کار راحتی نیست
در عین حال، خواندن نماز های واجب شبانه روزی در پنج نوبت افضل بوده و در صورت توان، انجام آنها در وقت فضیلت خودش بهتر است؛ چنان که در جوامع شیعی نیز مساجدی وجود دارند که نماز را در پنج نوبت اقامه می کنند تا به این فضیلت دست یابند.
طبق روایات معتبر شیعه، هم رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآ‌له) در حالت عادی، بین دو نماز جمع می‌کرده و هم ائمه (علیهم‌السّلام) دستور داده‌اند و هم امام صادق (علیه‌السّلام) این مسأله را تایید کرده‌اند.
پی نوشت:
1. قرآن کریم در 82 آیه از مسئله نماز یاد می کند، مثل آیات 3، 43، 45، 83،110، 125، 153، 177، 238، 277 بقره و سوره های دیگر قرآن.
2. الاسراء، 78.
3. سوره هود، آیه 114.
4. نک: القرطبی، محمد بن رشد، بدایه المجتهد، ج1، ص170، تحت عنوان الفعل الثانی فی الجمع و ص173-174، همان ج2، ص 374، دار المعرفه، بیروت 1403 ه ق؛ صحیح مسلم، ج 4، ص 39 باب حجه النبی (ص)، دار الاحیاء التراث العربی، بیروت؛ الشوکانی، محمد بن علی بن محمد، نیل الاوطار، ج 3، ص 213، دار الکتب العلمیه، بیروت؛ تفسیر کبیر، ج 21، ص 27.
5. ر.ک: نمونه، آیت اللّه مکارم شیرازی و دیگران، ج 12، ص 221؛ ج 9، ص 265، دارالکتب الاسلامیه، تهران.
6. ر.ک: مجمع البیان، طبرسی، ج 4، ص 86 ـ 88، دارالمکتبه الحیاه، بیروت.
7. ر.ک: المیزان، علامه طباطبایی(رحمه الله) ج 11، ص 58 ـ 59؛ ج 13، ص 174 ـ 175، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم / عروه الوثقی، سیدمحمد کاظم طباطبایی، یزدی، ج 1، باب اوقات نماز، مسأله 2 و 10، انتشارات اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
8. ر.ک: بدایه المجتهد و نهایه المقتصد، ابن رشد الحفید، ج 1، ص 83، دارالفکر، بیروت / المغنی، عبدالله بن قدامه، ج 1، ص 404ـ405، دراالکتاب العربی، بیروت.
9. وسائل الشیعه، کتاب صلوة، بابهاى مربوط به وقت نماز (باب 32 و 33).
10.جمع النبیصلی الله علیه و آله و سلم بین الظهر و العصر وبین المغرب و العشاء فقیل له فی ذلک فقال صنعت هذا لئلا تحرج أمتی» شرح زرقانی بر موطأ مالک، ج 1 ، باب جمع بین دو نماز در حضر و سفر، ص 294.
11. رسالة الاسلام، سال هفتم، شماره 20، صفحه 156.
12. رسالة الاسلام، سال هفتم، شماره 20، صفحه 156.
13. ان رسول اللّه - صلى اللّه علیه [ و آله ] و سلم - جمع بین الصلاه فى سفره سافرها فى غزوه تبوک فجمع بین الظهر و العصر , و المغرب و العشاء . قال سعید :فقلت لابن عباس : ما حمله على ذلک ؟ قال : اراد ان لا یحرج امته . الصراط المستقیم، ج : 3 ، ص : 291 چاپ : انتشارات کتابخانه حیدریه، نجف اشرف، نوبت چاپ : اول، سال انتشار : 1384 هجرى
14. نک، سبحانی، جعفر، الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف علامه جعفر سبحانی، جزء اول (ج اول)، بحث الجمع بین الصلوتین، ص 275 -322، موسسة الامام الصادق (ع)، چاپ اول، قم، 1381 ه ش.
15. شرح موطاً زرقانى، صفحه 263.
16. وسائل الشّیعة، کتاب صلوة، ابواب وقت، باب 32، حدیثهاى 2 و 3 و 4 و 7.
17.النووی، ابوزکریا، شرح صحیح مسلم النووی، ج 5، ص 213-218، باب الجمع بین الصلوتین فی الحضر، دار القلم، بیروت، 1407 ه ق.
18.إذا زالت الشمس فقد دخل وقت الظهر و العصر جمیعا إلا ان هذه قبل هذه، ثم أنت فی وقت منهما جمیعا حتی تغیب الشمس» وسائل الشیعه:ج4، أبواب مواقیت، باب 4، روایت 4 و 6. نرم افزار جامع الاحادیث.
19.إذا زالت الشمس دخل الوقتان الظهر و العصر و إذا غابت الشمس دخل الوقتان المغرب والعشاء الآخره» وسائلالشیعة ج 4 ، ص183 باب 17- همان ج : 4 ص : 126 أبواب مواقیت، باب 4، روایت 1. نرم افزار جامع الاحادیث.
20.مزدلفه بین عرفه و مشعرالحرام است.
21. ر. ک: الفقه علی المذهب الاربعه، عبدالرحمن جزیری، کتاب الصلاة، مباحث الجمع بین الصلاتین تقدیماً و تأخیراً، ج۱ص۴۰۹، بیروت دارالفکر، ۱۴۲۸.
22. مسند احمد بن حنبل، جلد 1، صفحه 221.
23). مسند احمد بن حنبل، جلد 1، صفحه 251 و قریب به این مضمون را از زرقانى شارح کتاب «موطا مالک» در شرح خود جلد 1، صفحه 263، آورده است.
24. صحیح مسلم، جلد 2، صفحه 151.
25.صحیح البخاری ، ج 1 ، ص 182 ، باب مواقیت الصلاة و ج 1 ، ص 186 و صحیح مسلم ، ج 1 ، ص 491 ، باب صلاة المسافرین ، و مسند أحمد بن حنبل ، ج3 ، ص 280 ، ح 1918 و ج 3 ، ص 283 ، ح 1929 و ج 4 ، ص 154 ح 2465 و ص 201 ح 2582 و مسند أبی داود الطیالسی ، ص 341 ، 342 ، ح 2164 ، 2629 .
26.صحیح مسلم ، ج1 ، ص 489 ، باب صلاة المسافرین و الموطأ ، ص 73 ، ح 327 و سنن أبی داود ، ج 2 ، ص 6 ، ح 1210 ، 1214 و سنن النسائی ، ج 1 ، ص 315 ح 600 و مسند أحمد بن حنبل ، ج 3 ، ص 292 ، ح 1953 و ج 4 ، ص 191 ، ح 2557 و صحیح ابن خزیمة ، ج 2 ، ص 85 ، ح 971 و مسند أبی عوانة ، ج 2 ، ص 353 و السنن الکبری ، ج3 ، ص 166 ، 167 .
27.صحیح مسلم ، 1 ، ص 490 ، باب صلاة المسافرین و سنن الترمذی ، ج 1 ، ص 354 ، ح 187 و سنن أبی داود ، ج 2 ، ص 6 ، ح 1211 و سنن النسائی ، ج 1 ، ص 315 ، ح 601 و مسند أحمد بن حنبل ، ج 5 ، ص 81 ، ح 3235 و ص 113 ، ح 3323 و مسند أبی عوانة ، ج 2 ، ص 353 و سنن البیهقی ، ج 3 ، ص 167 .
28. نویسنده : حضرت آیت الله سبحانی وب سایت عرفان
منابع:
https://www.valiasr-aj.com/persian/mobile_shownews.php?idnews=5211&startrec=4
https://makarem.ir/main.aspx?lid=0&mid=243049&typeinfo=25&catid=23104
https://www.islamquest.net/fa/archive/fa2334
www.emadionline.com/fa/post/4593
https://www.isna.ir/news/92091812264
http://baorafa.blogfa.com/post/94
https://erfan.ir/farsi/91087.html
https://fa.wikifeqh.ir
