ابن عربی بنیانگذارجهان بینی عرفانی (3)

مروجین عقاید ابن عربی به علت اهمیت مطالب فصوص الحکم و تاثیرآن درآرای صوفیه معاصر ابن عربی و عرفای بعد از او ،بالغ بر120شرح فارسی و عربی بر آن نوشته اند .ازاین شروح ،برخی مفصل و برخی مختصرهستند .و برخی از شارحین ،همه فصوص و برخی دیگر ،بعضی از فص ها را شرح داده اند .اولین شرح را خود شیخ با عنوان «مفتاح الفصوص »نگاشته است .چهار شرح مهم فصوص الحکم عبارتند از :
1-شرح جندی :در میان شروح فصوص ،شرح جندی تحقیقی ترین و جامعترین شرح بر فصوص است .جامی او را شارح اول فصوص می داند .اغلب کسانی که بر فصوص شرح نوشته اند از شرح جندی استفاده کرده اند .(1)
2-شرح کاشانی :این شرح از سی یا چهل سال پس از شرح جندی نوشته شده است .در این شرح ،ضمن رعایت قاعده اختصار ،توضیح بیشتری درباره مفاهیم کلمات و اصطلاحات عرفانی داده شده است .
3-شرح قیصری :قیصری از شاگردان زبده ی کاشانی است .کار جالب او غیر از شرح فصوص ،مقدمه ارزشمندی است که با عنوان «مطلع خصوص الحکم فی معانی فصوص الحکم »بر شرح خود افزوده است .این مقدمه حاوی مطالب ارزنده ی در تبیین و تفسیر مکتب ابن عربی و عقاید او می باشد .
4-شرح جامی :جامی هم بر نقش الفصوص (فصوص خلاصه شده )شرح مناسبی با عنوان «نقدالنصوص »نوشته و هم خود فصوص الحکم را شرح داده است .شرح و مقدمه او بر نقش النصوص اثر زبده و در خور توجهی است .جامی با مهارت خاص خود مطالب فصوص را تلخیص و توضیح داده است .(2)
به غیر از آنها «شرح نابلسی »،«شرح بابا رکنا »،«شرح تلمسانی »و «شرح پارسا »(3)از شروح مهم قدما به شمار می آیند .امام خمینی (ره )نیز که خود از اکابر عرفان محسوب می شوند بر بعضی از مواضع فصوص الحکم تعلیقات مختصری نگاشته اند که با توجه شخصیت والای عرفانی و فلسفی بویژه مراتب فقهی ایشان ،جایگاه ارزشمند فصوص و اهمیت عرفانی آن واضح تر می شود .امام خمینی در نامه تاریخی به کورباچف ،رهبر شوروی سابق ،مطالعه کتب ابن عربی را توصیه نموده و فهم مباحث آثار ابن بزرگمرد را به بررسی چند ساله از طرف خبرگان باهوش موکول کرده اند .اخیراً نیز استاد حسن زاده آملی شرحی به کتاب فصوص نوشته اند که با عنوان «ممدالهمم در شرح فصوص الحکم »(4)به چاپ رسیده است .

10-مقدمه قیصری
 

مقدمه قیصری رساله کوچک و گرانمایه ای است که داوود قیصری آن را در ابتدای شرح خود بر فصوص الحکم آورده است .قیصری دراین مقدمه افکار و عقاید ابن عربی را به صورت منظم و مدرن عرضه نموده و مساله وحدت وجود و ملحقات آن را به طور دقیق و عالمانه به تصویر کشیده است .به همین خاطر مقدمه قیصری همواره مورد توجه و استفاده محققان بوده است .قیصری می نویسد :«از آن روی که دانایی به این رازها و اسرار فصوص موقوف است بر شناخت قواعد و اصولی که این طایفه بر آن استفاده کرده اند ،بیان آن فصولی تقدیم کردم و بدان فصول تبیین اصولی که قاعده توحید برآن مبتنی است و آن 12را فصل ساختم ...و به غرایبی که ایزد بدان بر من نهاده است و در کتاب طایفه ،چیزی از آن ندیده ام ،مشحون ساختم تا لطایفی که از قواعد آنان استنباط کردم و کتاب «مطلع خصوص الحکم فی معانی فصوص الحکم »نام کردم ».(5)
قیصری ،این کتاب را در 12فصل تنظیم کرده است :(1)وحدت وجود (2)اسما و صفات حق (3)اعیات ثابته (4)جوهر و عرض (5)حضرات خمس (6)عالم مثل (7)مراتب کشف و انواع آن (8)عالم ،صورت حقیقت انسانیت (9)خلافت حقیقت محمدیه (10)حقیقت روح اعظم (11)معاد ارواح (12)حقیقت نبوت ،رسالت و ولایت .
دانشمند گرامی ،جلال الدین آشتیانی ،تلاش محققانه معمول داشته و شرح مفصل و ارزشمندی بر مقدمه قیصری نگاشته است .این شرح حاوی نکات بسیارارزنده و مفیدی درباره عرفان نظری و جهان بینی عرفانی است .ایشان درباره شرح خود چنین می نویسد :
«ما در شرح براین مقدمه ،بعد از تفحص تام در فصوص الحکم ،برخی ازمباحث مهم را که قیصری در مقدمه بیان نکرده است ،بیان نموده ایم و مفصلاً مشکلات آن را واضح نموده ایم .قیصری مساله علم واجب را به طور کامل تحقیق نکرده و متعرض بعضی ازتحقیقات مربوط به علم واجب نشده است .
حقیراین مساله را بر طبق قواعد عرفان و مبانی حکمت متعالی ،بیان و مشکلات آن را روش نموده است ،ما آن را مشروحاً بیان کرده ایم و شاید برطبق قواعد اهل ذوق و شهود و کشف مطابقاً للبراهین العقلیه ،کسی به این تفصیل متعرض ولایت کلیه نشده است »(6)
هانری کربن ،پرفسور درسربن و رئیس انستیتوی ایران و فرانسه ،مستشرق و محقق فرانسوی در اهمیت شرح آشتیانی بر مقدمه قیصری می نویسد :
«باید فوراً متذکرشد که این کتاب آقای آشتیانی ،به نظرمن ،از هم اکنون بهترین اثری است که می توان با طالبان عرفان علمی و مسائل آن که می خواهند درراه آموختن این علم قدم بگذارند ،به زبان فارسی پیشنهاد کرد .»(67)

پی نوشت ها :
 

1- عبد الرحمن جامی ،نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص ،با مقدمه وتصحیح وتعلیقات ویلیام چیتیک و پیشگفتارجلال الدین آشتیانی ،موسسه مطالعه وتحقیقات فرهنگی ،چاپ 1370.
2- خواجه فصوص الحکم ،شرح فصوص الحکم،تصحیح جلیل مسگر نژاد ،مرکز نشر دانشگاهی تهران ،چاپ 1366.
3- حسن حسن زاده ،ممد الهمم در شرح فصوص الحکم ،سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ،چاپ 1378.
4- شرف الدین داوود قیصری ،مقدمه قیصری بر شرح فصوص الحکم ابن عربی ،ترجمه منوچهرصدوقی سها ،صص 4 و 5 ،موسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی ،چاپ 1363 (با تلخیص).
5- رک : همان ،ص 7 .
6- رک : شرح مقدمه قیصری ،صص 70 و 71.
7- رک : همان ،ص 15.
 

منبع:نشریه پایگاه نور،شماره 11.