مناره و گلدسته (معماری مذهبی)

مناره و گلدسته (معماری مذهبی)
مَناره یا گلدسته سازه‌ای برج‌ مانند و مرتفع است که در کنار مساجد یا در میانۀ راه‌ها ساخته می‌شود. مَأذنه، صُومعه و گلدسته از دیگر نام‌های مناره هستند. رساندن صدای اذان به مناطق دور از مسجد، راهنمایی شهروندان به سوی مسجد، تمایز مساجد از دیگر بناهای شهر، تعیین مرزهای سرزمینی و راهنمایی مسافران در جاده‌ها را از جمله کاربردهای مناره برمی‌شمارند. منابع تاریخی سابقۀ ساخت مناره‌ را به پیش از اسلام برمی‌گردانند. با این حال، نخستین مناره‌های اسلامی در قرن اول قمری(در حکومت امویان) ساخته شد و تا قرن نهم قمری به مرور جزء ثابتی از ساختمان مساجد شد. برخی تاریخ‌نگاران، مناره را نتیجۀ گسترش شهرهای اسلامی می‌دانند و دیگران آن را اقتباس مسلمانان از برج عبادتگاه‌های مسیحی یا آتش‌دان‌های زرتشتی برمی‌شمارند.
شیوه معماری ملی یا مذهبی هر منطقه از جهان اسلام باعث شده تا تفاوت‌هایی میان اجزای معماری، مصالح و تزئینات مناره‌ها(به ویژه میان مساجد شیعه و اهل سنت) وجود داشته باشد. برای مثال، شیعیان در طول تاریخ خود مناره‌ مساجد را عموماً هم‌ارتفاع با بام یا گنبد مساجد و به صورت جفت ساخته‌اند.

مناره و گلدسته تمدن اسلامی
وجه نمادین مناره(به عنوان یکی از مظاهر تمدن اسلامی) باعث اهمیت آن در شهرسازی اسلامی شده و هم حساسیت‌هایی را در جوامع بیرون از جهان اسلام به وجود آورده است. از مشهورترین مناره‌های موجود می‌توان به منارۀ مسجد ابن‌طولون مصر، مسجد قیروان تونس، مسجد جامع یزد، مسجد جامع ساوه، مسجد علی و دار‌الضیافۀ اصفهان و مناره‌های مسجدالنبی اشاره کرد.

لغت‌شناسان واژۀ مناره و گلدسته
لغت‌شناسان واژۀ مَناره را به معنی «چراغ پایه» می‌دادند. مَأذنه (محل اذان گفتن)، گلدسته، میل و صومعه از دیگر نام‌های مناره هستند. شباهت ظاهری و کارکرد مشترک این سازه با آتشدان‌های بین‌راهی (در عصر باستان) را دلیل انتخاب واژۀ «مناره» برای آن می‌دانند. انتخاب واژۀ «گلدسته» را نیز مربوط به طرح‌های اسلیمی و گل‌های خُتاییِ منقش بر کاشی‌های مناره‌های ایرانی می‌دانند. همچنین برخی پژوهشگران معتقدند، به دلیل شباهتِ ظاهری مناره با عبادتگاه‌های بلند و باریکِ مسیحى، در برخى روایات و آثار فقیهان از مناره با نام صومعه یاد شده است. بعضی مورخان، اساساً شکل چهارگوشِ نخستین مناره‌های اسلامی را اقتباسی از این برج‌های مسیحی می‌دانند.(گرابار، شکل‌گیری هنر اسلامی، ۱۳۷۹ش، ص ۱۳۰.)

کارکرد اصلی مناره در جامعه اسلامی
کارکرد اصلی مناره در جامعه اسلامی را اذان گفتن بر فراز آن هنگام نمازهای پنجگانه می‌دانند؛ اما کارکردهای دیگری نیز برای آن برشمرده شده است. برای مثال، سازۀ مترفع و نور آن باعث مى‌شود تا شهروندان مسجد را راحت‌تر پیدا کنند. برخی نیز کارکرد فعلی مناره‌ها را تزئین مساجد و وسیله‌ای برای تمایز آنها از دیگر بناهای شهر می‌دانند. علاوه بر اینها، به گواه منابع تاریخی، مناره‌ها برای تعیین مرز سرزمین‌های مسلمانان و مشخص کردن مسیر راهها نیز کاربرد داشته است.(خسروآبادی، «کارکردهای امنیتی_ نظامی مناره‌ها...»، ص۵۳-۵۴.)
شیعیان و اهل سنت، در طول تاریخ خود رسیدگی به امور مناره‌ها را یکی از وظایف محتسب (از منسبت دولتی) برشمرده‌اند. از نظر آنها، محتسب بایستی مراقب می‌بود تا فرد غیر شایسته بر فراز مناره نرود، از مناره به خانه‌های مردم نَنگرد، اذان را به شیوۀ غنایی نخواند، وقت‌شناسى را به مؤذنان بیاموزد و اجازه ندهد کسی در غیر موقع اذان از مناره بالا رود.(سجادی، «حسبه» در دایرت المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، ص۷۱۲؛ ابن اخوه، آیین)

تاریخچه مناره سازی
منابع تاریخی سابقۀ ساخت مناره‌ را به پیش از اسلام برمی‌گردانند. فانوس اسکندریه (ساخته شده در قرن سوم یا چهارم پیش از میلاد) در مصر و میل نورآباد (ساخته شده در دورۀ اشکانیان) در ایران از این نمونه‌ها هستند. در جزیرة العرب نیز أبرهة ابن رائش (از پادشاهان یمن) را نخستین کسی می‌دانند که دست به ساخت مناره زد و به همین دلیل به «ابرهۀ ذوالمنار» مشهور شد.(ابیکاریوس، نهایة الأرب فی تاریخ العرب، بی‌تا، ص۱۰.)

خطوط کوفی در مناره‌ها
در هر منطقه از جهان اسلام، مناره‌ها با مصالح متفاوتی ساخته می‌شود. پژوهشگران، مناره‌های کمی را در عراق برمی‌شمارند که تماماً از سنگ و گچ ساخته شده باشد. در شام، الجزایر، مصر و مراکش مصالح مناره غالباً سنگ و گاهی هم سنگ و آجر است. در ایران و افغانستان بنای مناره‌ها معمولاً فقط از آجر و گچ و در هندوستان سنگ و آجر است. با این حال برخی از تاریخ‌دانان احتمال داده‌اند که مناره‌های نخستین مساجد ایران خشت و گلی بوده‌اند و به همین دلیل نابود شده‌اند. کتیبۀ بسیاری از مناره‌ها به خط کوفی ساده و کوفی بنایی است. روی مناره‌های مساجد ایرانی، کاشی‌کاریهایی با طرح گلهای خُتایی (اسلیمی) نقش بسته است. گفته شده است که اساساً به همین دلیل، مناره را با نام «گلدسته» نیز یاد می‌کنند. مناره‌های بین‌راهی، به ویژه در دوران غزنوی و سلجوقی، شمال اشعاری با آرزوی سلامتی و پایداری مسافران بوده است. بعدها در حکومت شیعی آل بویه و صفوی اسامی اهل بیت(علیهم السلام) با خط کوفی بنایی در مناره‌ها و گلدسته های مساجد شیعه به وفور  و گستردگی دیده می‌شود.

مناره و گلدسته جهت اذان گفتن
به عقیدۀ تاریخ‌نگاران، نخستین مساجدِ اسلام (مسجدالنبی و مسجد قبا) سازه‌هایی بسیار ساده و بدون مناره بوده‌اند. در آن زمان مؤذّن بالای بام مرتفعی می‌رفت و اذان می‌گفت. اما با گسترش شهرها، لازم شد که در کنار هر مسجد مناره‌ای وجود داشته باشد تا صدای اذان به مناطق بیشتری برسد. اُلگ گرابار ۱۹۲۹-۲۰۱۱م.(به فرانسوی: Oleg Grabar) (پژوهشگر هنر اسلامی) معتقد است که وقتی که پرستشگاه‌های رومیِ دمشق به مسجد تبدیل شدند، برجهای چهارگوش (صومعه) آنها به جایی برای اذان گفتن تبدیل شد.(گرابار، شکلگیری هنر اسلامی، ۱۳۷۹ش، ص۱۳۲.)

مناره و گلدسته قبل از اسلام در ایران
در مقابل، بعضی از متخصصان هنر اسلامی معتقدند که مناره منشئی ایرانی دارد؛ زیرا معماران ایرانی مسجدهای عربی را بسیار ساده می‌دیدند و تصمیم گرفتند که ستون‌هایی شبیه آتشدان‌های ساسانی به ساختمان مساجد اضافه کنند.(اوصانلو، «مناره در شهرهای اسلامی»، ص۲.) مورخان ساخت اولین مناره‌های اسلامی را به حکومت بنی‌امیه برمی‌گردانند.

مناره و گلدسته در حکومت امویان
بر اساس یک دیدگاه، نخستین مناره‌ را زیاد بن ابیه، به دستور معاویه در سال ۴۴ یا ۴۵ قمری در مسجد کوفه ساخت.(بلاذری، فتوح البلدان، ۱۴۱۲ق، ص۳۴۲-۳۴۳.)
در مقابل برخی معتقدند که امویان، در فرایند تبدیل کلیسای دمشق به مسجد جامع اموی (در سال ۸۶ قمری)، برجهای کلیسا را باقی گذاشتند و از آنها به عنوان اولین مأذنه‌های اسلامی استفاده کردند. اولین منارۀ اسلامیِ ایران را نیز مناره میدان کهنه در قم (ساختۀ ۲۹۱ق) می‌دانند.( تاریخ هنر اسلامی، تهران، ص۱۴.)
با این حال از نظر مورخانی همچون جاناتان بلوم، این عنصر معماری تا قرن نهم قمری، جزء ثابتی از مساجد مسلمانان نبود.( تاریخ هنر اسلامی، تهران، ص۱۴.)

ساخت مناره و گلدسته در احادیث
از نظر پژوهشگران، در میان متون شیعی تأکید یا سفارشی برای ساخت مناره وجود ندارد؛ با این حال، شیعیان ساختن گلدسته‌ برای مساجد و مصلی‌ها را جزئی از توسعۀ «شعائر دینی»[۱۲] و ساخت مناره برای حرم امامان و بزرگان دینی خود را جزو شعائر مذهبی برمی‌شمارند.(اربابی و فولادی، «گستره آیین های مقدس»، ص۳۱.)
بنا بر روایات شیعی، امام علی(علیه السلام) دستور داد تا مناره‌ها را کوتاهتر از ارتفاع بام مساجد و خانه‌ها بسازند.(صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۳۹.)
در روایتی دیگر نیز از امام حسن عسکری(علیه السلام) نقل شده که مناره‌ها را بدعت خواندند و گفتند با ظهور قائم مناره‌ها فرو خواهد ریخت.(طوسی، الغیبة، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۲۰۶.)
علاوه بر این، طبق بعضی روایات شیعه اذان گفتن بر جای بلند بر خلاف سنت نبوی است؛ زیرا در زمان پیامبر(صلی الله) بر روى زمین اذان می‌‏گفتند.(طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۲۸۴.)
بر اساس این روایتها برخی از فقیهان شیعه مرتفع‌تر کردن مناره از بام یا گنبد مسجد را مکروه می‌دانند.(صادقی‌نژاد، مسعودی، «بازشناسی جایگاه مناره»، ص۱۳.)
بعضی از متخصصان هنر اسلامی، همین مسائل را علت مناره نداشتنِ بسیاری از مساجد شیعی - مثل برخی مساجد فاطمیان مصر- برشمرده‌اند.(«مبنای پیدایش مناره»، ص۱۲۷.)
علاوه بر اینها، در احادیث شیعه، گاهی از قرآن به «منارۀ هدایت» تعبیر شده است.(مجلسی، بحار الأنوار، ۱۳۶۸ش، ج۲۵، ص۱۷)
همچنین در بعضی از روایات، امام على(علیه السلام) و اهل‌بیت(علیه السلام) به منارۀ هدایت‎ تشبیه شده‌اند.(حر عاملی، اثبات الهداة، ۱۴۲۵ق، ج۳، ص۱۷۵.)
عالمان شیعه معتقدند این تشبیهات به این دلیل است که قرآن و اهل بیت راهنمای راه هدایت هستند.(محمدی ری‌شهری، تفسیر قرآن ناطق، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۳۷۱.)
برخی پژوهشگران معتقدند که همین تشبیه، باعث شده تا شیعیان مناره‌های مساجد خود را جفت بسازند نه تک.(صیادنژاد، «بازخوانی نماد مناره»، ص۱۵.)

ویژگی‌های ظاهری مناره و گلدسته
به گزارش متخصصان معماری اسلامی، اکثر مناره ها - به جز پلکانی که درون یا بیرون آنها قرار دارد - از چهار بخش اصلی ساخته شده‌اند:
پایه (به صورت مربع، شش ضلعی یا دوازده ضلعی)
ساقه (به شکل استوانه یا مخروطی)
سرپوش (مربع و هشت گوش که مهمترین بخش مناره است)
رأس (سایبان یا سقف گنبدی مناره).(«پیدایش مناره در اسلام»، سایت دایرة المعارف بزرگ اسلامی.)
مناره‌ها غالباً از همین اجزا تشکیل شده‏‌اند؛ اما در هر منطقه از جهان اسلام از شیوه معماری ملی هر منطقه اثر پذیرفته‌اند و شکلی خاص به خود گرفته‌اند. در یک دسته‌بندی کلی، می‌توان تفاوت‌های روشنی میان مناره‌های مساجد شیعه (به ویژه شیعیان ایران) و مساجد اهل سنت (به ویژه در شمال آفریقا) دید:
مناره‌های بسیاری از مساجد شیعی (به‌ویژه در ایران) دوتایی ساخته می‌شوند، در حالی که مناره‌های اهل تسنن و کشورهای غرب اسلامی تک هستند.(زمانی، «منار و مناره تزئینی»، ص۷۲-۷۳.)
مناره‌های ایرانی به خلاف مناره‌های غرب جهان اسلام و ترکیه، شکلی مخروطی دارند.(ماخذ پیشین.)
پلکان مناره‌های ایرانی داخل آن قرار دارد؛ به خلاف بسیاری از مناره‌های غربی که پلکانشان بیرون از آنها ساخته می‌شود.
در مساجد شمال آفریقا گاهی مناره‌ را جزئی از دیوار مساجد (مانند مسجد قیروان تونس) و گاهی بیرون از آن (مسجد جامع سامرا) می‌ساختند. در مساجد ایران مناره به طور سنتی در کار در ورودی مسجد و یا در ورودی حیاط آن ساخته می‌شود.(زمانی، «منار و مناره تزئینی»، ص۷۲-۷۳.)
در شمال آفریقا مناره‌ها حجیم و چهارگوش ساخته می‌شده است؛ اما مناره‌های ایران و مناطق همجوار به شکل استوانه‌ای لاغر ولی رفیع هستند.(ماخذ پیشین.)

مناره‌های مسجد النبی
چهار مناره اصلی مسجدالنبی عبارتند از «مناره سلیمانیه» و «مناره مجیدیه» که هردو در دوران معاصر ساخته شده است؛ «منارۀ رئیسیه» که در کنار قبة الخضرا (گنبد سبز مسجدالنبی) است که در قرن نهم قمری ساخته شد و مناره «باب‌السلام» که در سال ۷۰۶ق ساخته شده.(جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۹۰ش، ص۲۳۷-۲۳۸.)
به گزارش گردشگران خارجی، اهالی مدینه برای منارۀ رئیسیه احترام ویژه‌ای قائلند و فقط موذنان باسابقه را برای اذان گفتن به فراز آن می‌فرستند؛ زیرا بر این باورند که این مناره در جایی ساخته شده است که بلال (صحابی و مؤذن پیامبر(صلی الله علیه و آل و سلم)) در آن اذان می‌گفته است.(الخیاط، «مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی»، ص۱۶۵-۱۶۶.)
در دوران حکومت سعودی، شش مناره به این مسجد اضافه شده و اکنون مسجدالنبی ده مناره دارد.

مناره‌های شمال آفریقا
بسیاری از مناره‌های مساجد شمال آفریقا، از شاهکارهای معماری دوران امویان، فاطمیان و مملوکانند. برخی از مشهورترین مناره‌ها عبارتند از:
مناره مسجد قیروان تونس، (قرن اول هجری قمری).
مناره مسجد ابن طولون، در قاهره (قرن سوم هجری).
مناره مسجد حاکم مصر، در قاهره، (قرن چهارم هجری قمری).
مناره مسجد جامع تلمسان، در الجزایر (قرن پنجم قمری).
همچنین در سال ۱۳۹۸ش دولت الجزایر اقدام به ساخت بلندترین منارۀ دنیا در مسجد جامع الجزایر کرد. این مناره ۲۷۰ متر ارتفاع دارد.(«ساخت سومین مسجد بزرگ دنیا در الجزایر»، سایت ایرنا.)

مناره‌های ایران
بسیاری از قدیمی‌ترین مناره‌های برجا مانده در ایران را مربوط به دورۀ غزنویان و سلجوقیان می‌دانند.(«برسیان، مسجد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۴، ص۱۵۱.)
اکثر مناره‌های پیش از این دو سلسله، نابود شده‌اند.(زمانی، «منار و مناره تزئینی»، ص۷۲.)
بعضی از قدیمی‌ترین مناره‌های به‌جا مانده در ایران عبارتند از:
1)مناره میدان کهنه، در قم (ساختۀ ۲۹۱ق).
2)مناره مسجد ساوه، در ساوه (۴۵۳ قمری).
3)مناره مسجد پامنار، در زواره اصفهان (۴۶۱ قمری).
4)مناره مسجد جمعه، در کاشان (۴۶۶ قمری).
5)مناره زین الدین در کاشان (قرن پنجم قمری)
6)مناره مسجد برسیان، در اصفهان (۴۹۱ قمری).
7)مناره چهل دختران، در اصفهان (۵۰۱ قمری).
8)مناره گار، در اصفهان (۵۱۵ قمری).
9)مناره مسجد گز، در اصفهان (ربع اول قرن ششم قمری).
10)مناره مسجد سین، در اصفهان (۵۲۶ قمری).
11)مناره مسجد علی، در اصفهان (اواخر قرن پنجم).(فاضل، «پیدایش مناره در اسلام»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی.)

مناره حسینیه هُوْگلی هند
1)مناره حسینیه هُوْگلی در مرشدآباد (۱۸۴۱م).
حسینیه هُوْگلی از بناهای مذهبی و عاشورایی شیعیان در شهر مرشد آباد هند است که در آن مراسم عزاداری امام حسین(علیه السلام) برگزار می‌شود. این حسینیه را حاجی محمدمحسن در سال ۱۸۴۱م تأسیس کرد. هر ساله در هفتم محرم مراسم عزاداری‌ برگزار می‌شود و مردم از جاهای مختلف ایالت به این مکان می‌آیند تا در این مراسم شرکت کنند. در محوطه حسینیه، مسجد و مدرسه علمیه‌ای نیز احداث شده است. ساخت این حسینیه، ۲۰ سال به‌طول انجامید و گردشگران فراوانی از آن دیدن می‌کنند.
این حسینیه مکانی است که شیعیان برای برگزاری سوگواری سومین امام خود، امام حسین(علیه السلام) و دیگر شهدای کربلا می‌سازند.(دائرۃالمعارف بزرگ اسلامی، ذیل “اِمامْ باره”؛ دایرۃالمعارف جهان اسلام آکسفورد، ذیل واژه؛ تاسی، ۵۳؛ فرهنگ، ص۳۰۸ـ۳۱۸؛ ولی، ص۱۲۵ـ۱۲۶)

مناره حسینیه آصفی هند
2)مناره حسینیه آصفی در لکهنو (۱۷۸۴م).
حسینیه آصفی (آصفی امام باره) از بناهای مذهبی و فرهنگی شیعه در لکهنو هند است. حسینیه آصفی در سال ۱۷۸۴م توسط آصف‌الدوله از نواب سلطنت اَوَدْ بنا شده است. این بنا از بزرگترین حسینیه‌های جهان و از آثار باستانی هند محسوب می‌شود که مشتمل بر یک مسجد، هزارتو و یک سرداب است.
نُوّاب سلطنت اَوَدْ، به عزاداری اهمیت بیشتری می‌دادند، و در همین راستا بعد از انتقال مرکزیت سلطنت اود از فیض‌آباد به لکهنو، حسینیه آصفی یا حسینیه بزرگ توسط آصف‌الدوله در سال ۱۷۸۴م تأسیس شد. گفته شده که مهندس حسینیه از ایران به هندوستان رفته‌ بود.(پرساد اختر، انوار السعادت، ج۱، ص۲۱۰؛ شرر، عبدالعلیم، گذشته لکھنؤ، ص۷۴.)


© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.