خوشنویسی در عصر قاجار

خوشنویسی در عصر قاجار
اواخر حکومت صفوی و دوران حکومت قاجاری را باید آخرین دوره شکوفایی خوشنویسی ایران شمرد.

به رغم تأثیر فرهنگ غرب در ایران و از بین رفتن بسیاری از مظاهر سنّت، شماری از بزرگترین خوشنویسان تاریخ ایران، به ویژه در نستعلیق، در این قرن ظهور کردند.

فتحعلی شاه که خود و دخترش، ضیاءالسلطنه، دارای خطی خوش بودند، به احیای سنن سلطنتی پیشین علاقه داشت و از همین رو استنساخ چهار نسخه مصور از مثنوی شهنشاهنامه فتحعلی خان صبا را سفارش داد و آن را برای سران انگلیس و روسیه و اتریش فرستاد. 

ورود دستگاه چاپ سنگی
در همین ایام با ورود دستگاه چاپ سنگی به ایران، قلم نستعلیق در نوشتن آثار چاپی به کار رفت.

این دستگاه امکان تهیه و انتشار آسانتر و ارزانتر کتابها را در اختیار ایرانیان قرار داد.

خمسه نظامی به قلم نستعلیق
یکی از این کتاب‌ها نسخه‌ای عظیم از خمسه نظامی بود که علی اصغر تفرشی آن را به قلم نستعلیق کتابت کرد و علی‌ قلی خویی ۳۸ تصویر با مضامین داستان‌های خمسه بدان افزود و در صفحه انجامه مراحل مختلف چاپ سنگی را به تصویر کشید. 

میرزامحمد شفیع وصال شیرازی
در شیراز خوشنویسان بسیاری فعالیت می‌کردند که مشهورترین آن‌ها میرزا محمد شفیع وصال شیرازی و فرزندانش بودند.

این خاندان در حمایت محمدشاه قاجار بودند و سالانه مبلغی از مالیات فارس به ایشان اختصاص می‌یافت (محمد قاجار، ص ۸۳ ـ ۸۵).

میرزاشفیع در قلم نسخ به شیوه احمد نیریزی مهارتی بسزا داشت.

فرزندش، محمد داوری شیرازی، در فاصله سالهای ۱۲۷۴ تا ۱۲۸۰ نسخه ای مصور از شاهنامه را به قلم نستعلیق کتابت کرد. 

وضعیت خوشنویسی در دوره ناصرالدین شاه
خوشنویسی در دوره ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) رونقی روزافزون یافت. حتی رواج صنعت چاپ که مهمترین عرصه تحولات خوشنویسی، یعنی کتابت، را از رونق انداخته بود، راه را بر خلاقیت و نوجویی خوشنویسان نبست.

حمایت بی دریغ ناصرالدین شاه نیز در این رونق مؤثر بود. او که همچون اسلافش مشق خوشنویسی می‌کرد و در اقلام نستعلیق و شکسته توانایی داشت، شرایط لازم را برای فعالیت خوشنویسان فراهم می‌کرد.

به گفته دوستعلی خان معیرالممالک شاه در هر نوروز دست‌خط‌هایی از خود را به دوست‌علی خان نظام الدوله معیرالممالک، نیای پدری دوستعلی خان معیرالممالک، هدیه می‌کرد.

حمایت ناصرالدین‌شاه
ناصرالدین‌شاه از کتابت نُسخ هم حمایت کرد و در عهد او نسخه‌ای از هزار و یک شب کتابت و مصور شد. این کار در مجمع الصنایع ناصری زیرنظر صنیع الملکِ نقاش ظرف هفت سال (۱۲۶۴ـ۱۲۷۱) به انجام رسید که ۴۳ هنرمند در شکل گیری آن نقش داشتند.

کتابت این اثر بر عهده محمد حسین تهرانی بود که پنج سال طول کشید و سپس برای مصورسازی و تجلید به دیگر هنرمندان سپرده شد.

این کتاب را باید آخرین تلاش گروهی هنرمندان در تهیه نسخه ای درباری شمرد. 

در مجموع خوشنویسان این عهد می‌کوشیدند ضمن پایبندی به سنّت های دیرین خوشنویسی، این هنر را با تحولات زمانه همراه کنند تا پاسخگوی نیازها باشد. 

سرشناس‌ترین خوشنویسان قاجاری
سرشناس‌ترین این هنرمندان میرزا غلامرضا اصفهانی و محمدرضا کلهر بودند.

میرزا غلامرضا
میرزا غلامرضا که سال‌ها دربار قاجار از وی حمایت می‌کرد، در نوشتن انواع خفی و جلی نستعلیق مهارت داشت و شکسته را نیز بسیار خوب می‌نوشت.

همچنین او برخی کتیبه های مسجد سپهسالار تهران را هم به قلم نستعلیق کتابت کرد.

با این همه، شهرت میرزا غلامرضا بیش‌تر در سیاه مشق است که بر همه نمونه های پیشین برتری دارد. 

محمدرضا کلهر
برخلاف میرزاغلامرضا، کلهر چندان به دربار وابسته نبود و تنها در دورهه‌ایی کوتاه در تشکیلات حکومت فعالیت کرد.

او در نستعلیق پیرو میرعماد بود؛ اما با اعمال تغییراتی چون کوتاه کردن کشیده‌ها و جمع کردن دوایر حروف، به شیوه شخصی خود دست یافت.

این شیوه برای نوشتن کتابهای چاپ سنگی بسیار مناسب بود و از همین رو محمدرضا کلهر نسخه های متعددی برای چاپ کتابت کرد که مخزن الانشاء محمدصادق خوانساری و فیض الدموع محمدابراهیم بن محمدمهدیِ بدایع نگار نمونه‌هایی از آن است.

او همچنین شماره‌هایی از هفته نامه اردوی همایون و روزنامه شرف را تحریر کرد و به چاپ سنگی سپرد. 

به گفته آغداشلو محمدرضا کلهر بنیاد خط نستعلیق را دگرگون کرد و بدین لحاظ در کنار هنرمندانی چون میرعلی هروی و میرعماد ایستاد.

آخرین خوشنویس بزرگ دوره قاجار
محمدرضا کلهر را باید آخرین خوشنویس بزرگ دوره قاجار و پیشوای نسل بعد دانست. 

شیوه محمدرضا کلهر از طریق شاگردانش به نسل معاصر انتقال یافت.

مهمترین آنان سیدمرتضی برغانی است که شیوه استاد را به فرزندانش حسن و حسین میرخانی آموخت و این دو هنرمند در تربیت خوشنویسان معاصر نقشی بسزا داشتند.

عماد الکتّاب قزوینی
عماد الکتّاب قزوینی از دیگر خوشنویسان این دوره بود.

وی نخست منشی و معلم خط احمدشاه قاجار بود و سپس به سبب فعالیت های سیاسی و پیوستن به کمیته مجازات به زندان افتاد و در زمان رضاشاه پهلوی خوشنویس دربار شد.

این هنرمند را باید مهمترین حلقه پیوند نسل قدیم و نسل جدید خوشنویسان ایران شمرد.

منبع:
حبیب اللّه فضائلی، اطلس خط، ج۱، ص۵۹۴ـ۵۹۵، اصفهان ۱۳۵۰ش.
عذرا عقیقی بخشایشی، هنر خط و زنان خوشنویس در تمدن اسلامی، ج۱، ص۱۱۰ـ ۱۱۱، تبریز ۱۳۷۵ش.
روئین پاکباز، ج۱، ص۱۵۸، نقاشی ایران: از دیرباز تا امروز، تهران ۱۳۸۰ش.
دوستعلی معیرالممالک، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدینشاه، ج۱، ص۳۲، تهران ۱۳۶۲ش.
کاخ گلستان: گزینه ای از شاهکارهای نگارگری و خوشنویسی، عکسبرداری: سعید محمودی ازناوه، ج۱، ص۲۲۲، پژوهش و نگارش متن: محمدحسن سمسار، تهران: زرین و سیمین، ۱۳۷۹ش.
مهدی صحراگرد، مصحف روشن: معرفی برخی از نسخه های قرآن در موزه های شیراز، ج۱، ص۷۵، قرن هفتم تا نهم هجری، تهران ۱۳۸۷ش.
علی راهجیری، ج۱، ص۸۴ـ۸۶، «غلامرضا اصفهانی»، هنر و مردم، ش ۱۶۷ (شهریور ۱۳۵۵).
خسرو زعیمی، ج۱، ص۴۴، «از نستعلیق تا نستعلیق»، هنر و مردم، ش ۱۸۱ (آبان ۱۳۵۶).
آیدین آغداشلو، آسمانی و زمینی: نگاهی به خوشنویسی ایرانی از گذشته تا امروز، ج۱، ص۱۵۵، تهران ۱۳۸۵ش.
خسرو زعیمی، «از نستعلیق تا نستعلیق»، ج۱، ص۴۷ـ۴۸، هنر و مردم، ش ۱۸۱ (آبان ۱۳۵۶).
حبیب اللّه فضائلی، اطلس خط، ج۱، ص۵۹۴ـ۵۹۵، اصفهان ۱۳۵۰ش.
آیدین آغداشلو، آسمانی و زمینی: نگاهی به خوشنویسی ایرانی از گذشته تا امروز، ج۱، ص۱۵۷، تهران ۱۳۸۵ش.

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.