اولین قرآن به خط نستعلیق

ثواب نوشتن قرآن
نوشتن قرآن به همراه خط خوش و زیبا که ارزشمند و هنرمندانه است، حتی به صورت تابلو، چون موجب ترویج آن می‏‌شود و نمایانگر اهتمام به قرآن است، ثواب دارد. چنانچه نوشتن، باعث حفظ قرآن شود، علاوه بر این که از ثواب و نوشتن و ترویج قرآن بهره مند می‏شود، از ثواب حفظ قرآن نیز بهره‏مند خواهد شد.(استفتاء از دفتر مقام معظم رهبری)

درباره حفظ قرآن مجید روایات زیادی وجود دارد که انسان‏ها را تشویق به حفظ و نوشتن قرآن می‌نماید.

پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود: "الحافظ للقرآن العامل به مع السفره الکرام البرره؛ کسی که حفظ قرآن کند و عمل به آن نماید، با سفیران نیک و مکرّم الهی همنشین خواهد بود".(مرحوم کلینی، ج 2، ص 603، حدیث 2، به نقل از میزان الحکمه، ج 3، ص 2522، حدیث 16475.)

فضیلت نوشتن قرآن از زبان پیامبر(ص)
پیامبر صلی الله علیه و آله: مَن کَـتَبَ بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ فَجَوَّدَهُ تَعظیما لِلّهِ غَفَرَ اللّهُ لَهُ؛(بحارالأنوار، ج 92، ص 35)
هر کس بسم اللّه الرحمن الرحیم را براى بزرگداشت خداوند زیبا بنویسد، خداوند اورا مى بخشد. 

مَن کَتَبَ بسمِ اللّه ِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ مُجوَّدَةً تَعظیما للّه ِِ غَفَرَ اللّه ُ لَهُ .
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس، به احترام خدا، بسم اللّه الرحمن الرحیم را با خط خوش بنویسد، خداوند او را بیامرزد.(الدّرّ المنثور : 1/27.)

جایگاه نگارش و خواندن قرآن
از آیات قرآن به‌ویژه آیات 3 و4 سوره علق چنین استفاده می‌شود که نگارش و خواندن قرآن،‌ جایگاه ویژه‌ای دارد، زیرا عامل کرامت انسانی است. از این که خداوند منشا و خاستگاه خواندن و نوشتن انسان را مقام اکرمیت خود دانسته است. در آموزه‌های قرآنی به ارزش نوشتن و اهمیت آن به‌ اشکال مختلف توجه داده شده و مردمان بدان تشویق شده‌اند. در اهمیت نوشتن و خواندن و کتاب و کتابت قرآن و قرائت همین بس که خداوند در آیات نخست سوره‌های قلم و طور به قلم، نویسندگی، نوشته‌ها و سطور سوگند خورده است.

نوشتن، مهم‌ترین و مطمئن‌ترین روش انتقال
دانش بشری از راه‌های گوناگونی به نسل‌های آینده منتقل می‌شود. در این میان نوشتن، مهم‌ترین و مطمئن‌ترین روش انتقال است. پس نوشتن قرآن کریم آن هم با خط خوش و زیبا در جایگاه والایی قرار میگیرد.

نگارش قرآن کریم، نقش و اهمیت بسیار زیادی در زندگی بشر داشته و دارد. خداوند در آموزه‌های قرآنی، نوشتن را موهبت بزرگی برای بشر دانسته است؛ زیرا این موهبت در کنار موهبت بیان، موجبات کرامت انسانی می‌شود.

براین اساس، یکی از نشانه‌های کرامت انسان، توانایی نوشتن است.(روزنامه کیهان، اخبار، ۹ اردیبهشت ۱۳۹۸، مرتضی عامری)

معنای نوشتن
نوشتن به معنای پیوست بعضی از حروف بر بعضی دیگر در خط است.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 699 ذیل واژه کتب)
اما وقتی ما سخن از نوشتن می‌گوییم،‌ بیشتر به معنای نوشتن اندیشه و مطلبی به وسیله مداد یا قلم بر روی چیزی چون کاغذ است(لغت نامه،‌ دهخدا،‌ج 14، ص 20196، ذیل واژه نوشتن) 

بی گمان اگر اموری چون بیان و نوشتن نبود، انسان همانند دیگر موجودات زمینی نمی‌توانست تا اینجا پیشرفت کند و همه هستی را تحت سیطره و سلطه خویش در آورد و آنها را مسخر خود گرداند؛ چرا که عامل حاکمیت انسان بر هستی و تسخیر آنها، علم است. (بقره، آیه31)

خداوند در آیات گوناگون از جمله آیات پیش و پس آیه 31 سوره بقره، از مقام خلافت انسانی بشر بر همه موجودات به سبب علم آسمانی سخن به میان آورده است.

به این معنا که انسان به سبب دمیده شدن روح الهی از این  قابلیت برخوردار شده تا علم به چیزهای هستی پیدا کند و آنها را بشناسد و برای به کارگیری و تسلط بر آنها استفاده کرده و خود و آنها را به کمال شایسته و بایسته شان برساند.(روزنامه کیهان، اخبار، ۹ اردیبهشت ۱۳۹۸، مرتضی عامری)

به هر حال مقام خلافت الهی انسان، نیازمند ابزارهای مهمی است که از جمله آنها علم به چیزها است که در آیات قرآن به علم اسماء از آن تعبیر شده است.(بقره، آیه 31) 

نقش نوشتن در هدایت بشر
انسان با نوشتن است که علوم را حفظ و به دیگران منتقل می‌سازد و زمینه بقای آن را فراهم می‌آورد. از این رو حضرت پیامبر گرامی(ص) می‌فرماید: «قیدوا العلم بالکتاب، دانش را با نوشتن نگهدارید و در بند آورید.» (بحار الانوار، ج 77، ص 141 و نیز  ج 77، ص 124)

از دیگر نوشت‌ افزارها می‌توان به صحفه(عبس، آیه 13)، قلــم(قلم، آیه 1 و علق، آیه 4)، کاغذ(انعام، آیات 7 و 91) و ورق(طور، آیات 2 و 3  و نیز مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 246، المیزان، ج 19، ص 6) اشاره کرد.(روزنامه کیهان، اخبار، ۹ اردیبهشت ۱۳۹۸، مرتضی عامری)

از آیات قرآن به دست می‌آید که تورات نوشته‌هایی بود که به حضرت موسی(ع) داده شد. به این معنا که تورات به شکل الواح فرو فرستاده شد.(طور،‌آیات 2 و 3 و نیز مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 246، المیزان، ج 19، ص 6)

از همین آیات و آیات دیگر استفاده می‌شود که خداوند نوشتن و خواندن را در خدمت هدایت بشر به کار گرفت ولی مردمان به جای اینکه از این هنر برای تعالی و ترقی خویش استفاده کنند، به سوءاستفاده از آن پرداختند.

خداوند در آیات 3 تا 6 سوره علق در تحلیل نقش نگارش می‌فرماید که خواندن و نوشتن هر چند که عاملی برای رشد و شکوفایی انسان و دستیابی وی به کرامت واقعی می‌باشد، ولی همین نیز خود عامل طغیان بشر می‌شود و انسان‌ها با استفاده از این قدرت به جای استفاده درست، به سوءاستفاده از آن می‌پردازند. پس به جای آنکه مثلا از قدرت خواندن و نوشتن کتب از جمله کتاب‌های وحی برای تکامل خود استفاده کنند، آن را در مسیر کفران و کفر به کار می‌گیرند.(المیزان، ج 19، ص 325)

اهمیت نوشتن در روایات
روایات بسیاری در بیان ارزش و اهمیت نوشتن و نگارش آمده  است که در اینجا به برخی از آنها‌ اشاره می‌شود.

پیامبر خدا (ص) فرمود:«یا اباذر اربعهًْ من الانبیآء سریانیون: ادم وشیث واخنوخ (وهو ادریس وهو اول من خط بالقلم) و نوح؛‌ای ابوذر! چهارتن از پیامبرانند که سریانی‌اند و آن آدم است و شیث است و اخنوخ است و نوح. و اخنوخ همان ادریس است و نخستین کسی است که با قلم نوشته است.»(بحارالانوار، ج 11، ص 32.)

همچنین آن حضرت می‌فرماید: «ثلاث تخرق الحجب وتنهی الی ما بین یدی الله: صریر اقلام العلمآء ووطی اقدام المجاهدین و صوت مغازل المحصنات؛ سه [بانگ طنین انداز] است که پرده‌ها می‌درد و پژواک آن در فرجام به خدا می‌رسد: صدای قلم‌های دانشمندان؛ بانگ قدم‌های مجاهدان؛ و بانگ چرخ بافندگی پاک زنان.» (تفسیر نمونه، ج 24، ص 377.)

امام صادق(ع) در بیان زکات دست می‌فرماید: «زکوهًْ الید البذل والعطآء والسخآء بمآ انعم الله علیک به وتحریکها بکتبه العلوم ومنافع ینتفع بها المسلمون فی طاعهًْ الله تعالی؛ زکات دست بذل و بخشش است از نعمت‌هایی که خدا به تو ارزانی داشته است و جنباندن آن است به نگارش دانش‌ها و بهره‌هایی که مسلمانان از آن در راه فرمانبری خدای بزرگ بهره مند شوند.» (سفینهًْ البحار، ج 2، ص 461.)(روزنامه کیهان، اخبار، ۹ اردیبهشت ۱۳۹۸، مرتضی عامری)

از نظر آن حضرت(ع) جوهر قلم که با آن کتابت و نگارش صورت می‌گیرد در حکم خون شهیدان است. امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید:«اذا کان یوم القیامهًْ جمع الله عزوجل الناس فی صعید واحد ووضعت الموازین فتوزن دمآء الشهدآء مع مداد العلماء فیرجح مداد العلمآء علی دمآء الشهداء؛ آنگاه که روز رستاخیز شود، خدای بزرگ همگان را در یک سرزمین گرد هم آورد و ترازوهای ارزش سنج در پیش نهاده شود. چون خون‌های شهیدان با مرکب قلم دانشمندان به سنجش آید، مرکب قلم دانشمندان بر خون‌های شهیدان برتری یابد.» (کتاب من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 398.)

پیامبر خدا (ص) فرمود: «یؤتی بصاحب القلم یوم القیامهًْ فی تابوت من نار یقفل علیه باقفال من نار فینظر قلمه فیما اجراه فان کان اجراه فی طاعهًْ الله ورضوانه فک عنه التابوت وان کان اجراه فی معصیهًْ الله هوی فی التابوت سبعین خریفا؛ در روز رستخیز، صاحب قلم را در تابوتی آتشناک بیاورند که قفل‌هایی آتشناک نیز بر آن بسته باشند. آنگاه به قلمش بنگرند که در چه راه به کار بسته است. اگر در فرمانبری و خرسندی کردگار به کار بسته است، آن تابوت از او برگیرند. و اگر در فرمان نابری کردگار به کار بسته است، هفتاد خزان در آن تابوت به عذابش کشند.»(تحف العقول، ابن شعبه حرانی، تصحیح علی اکبر غفاری، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1404، ص 248. )

پیامبر خدا فرمود: «من مات ومیراثه الدفاتر والمحابر وجبت له الجنهًْ؛ هر که از دنیا رود و میراثش دفترها و دوات‌ها بود، باید بهشت ارزانی او شود.» (ارشاد القلوب دیلمی، باب 51.)

همچنین آن حضرت فرمود: «... القلم من الله نعمهًْ عظیمهًْ ولولا القلم لم یستقم الملک والدین ولم یکن عیش صالح؛ قلم نعمتی است بزرگ از سوی کردگار. و قلم اگر نبود، سیاست و دیانتی استوار نمی‌شد و زیستن خوشی در روزگار نبود.» (مستدرک الوسائل، ج 13، ص 258.)

امام صادق(ع) فرمود: «تامل یا مفضل! ما انعم الله (به علی الانسان) ... الکتابهًْ التی بها تقید اخبار الماضین للباقین واخبار الباقین للاتین وبها تخلد الکتب فی العلوم والاداب وغیرها؛ درنگی کن مفضل! از نعمت‌های الهی برای آدمی «نوشتن » باشد که به وسیله آن رخدادهای گذشتگان برای بازماندگان و رویدادهای زندگان برای آیندگان به بند کشیده می‌شود و نوشتارهای علمی و اخلاقی و جز آنجاودانه می‌ماند.» (مستدرک الوسائل، ج13، ص 258. 11)

کتابت اولین قرآن به خط نستعلیق
یکی از خلّاق ترین هنرهای ایرانی که در خدمت اسلام و قرآن قرار گرفت، هنر خوشنویسی است. امّا در میان هنرمندان نامی این هنر، کمتر، نام بانوی خوشنویس به چشم می‌خورَد. بانوی هنرمند فربیا مقصودی خوشنویسی، که به عنوان نخستین زن مسلمان خوشنویس نستعلیق قرآن، در تمامی کشورهای اسلامی، سعادت اتمام کتابت قرآن کریم را از آن خود کرد.

نخستین زن خوشنویس نستعلیق کلّ قرآن کریم
خانم فریبا مقصودی در سال 1376، به عنوان نخستین زن خوشنویس نستعلیق کلّ قرآن کریم در جهان اسلام، موفّق به دریافت لوح تقدیر از مقام معظّم رهبری و رئیس جمهور شد.
او انگیزه خود را از کتابت قرآن کریم، مصرعی از مولانا می داند که: «من به خود نامدم این جا که به خود باز روم...». در مسافرت هایی که به کشور های اسلامی داشت، با استادهای برجسته خوشنویسی و کاتبان قرآن و صاحب نظران قرآنی، ملاقات و دیدار داشت. آنها از دریافت و توجّه به قرآن‌های نستعلیق، به خاطر عدم تطبیق املایی با نسخه معروف امام، که مقبول جهان اسلام است، مسامحه می کردند.

بنا بر این، از خدا خواست و به حضرت فاطمه(س) و امام علی(ع) (قرآن ناطق)، متوسّل شد. از پیشگاه پیامبر(ص) همّت طلبید تا آرزوی دیرینه و رؤیای صادقه اش را به ظهور برساند. بنا بر این، برای نخستین بار، خط نستعلیق را بر اساس نسخه امام بر بال های جهانگیر، پرواز داد و به فتح این قلّه، نائل آمد.

این مجلّد کلام الهی، به خط نستعلیق و با اسلوب رسم الخط عثمان طه است و نخستین قرآنی است که به این ترتیب خوشنویسی شد.

این قرآن، پیوندی در بین فرهنگ هنری ایران و شبه قاره، با رسم الخط اصیل قرآنی، که مقبول جهان اسلام است، به وجود آورده است، به علاوه، هماهنگ کردن این صفحات و تبدیل آنها از خط نسخ به نستعلیق، کار واقعاً دشواری بوده است. مطابقت بیش از ششصد صفحه از قرآن عثمان طه با این قرآن و مطابقت اعراب و شماره صفحات، کار سختی بوده و نیازمند اندیشه ای خلّاق و پویا. این، از ویژگی های منحصر به فرد این اثر است.

از دیگر ویژگی ها این که این مصحف، به صورت پشت و رو خوشنویسی شده است، در صورتی که معمولاً یک رو خوشنویسی و بعد در چاپ تنظیم می شود. می توان گفت برای هر کلمه، وسواس و دقّت لازم به کار رفته است تا اشتباه و لغزشی در کار نباشد.

همچنین نخستین قرآنی است که یک زن خوشنویس، در جهان معاصر، کتابت کرده است. از لحاظ صحّت متن هم از سوی دارالقرآن، مجوّز دریافت کرده است و در هیئت کارشناس هنر، ممتاز شناخته شده است.

خطوطی مثل نسخ عثمانی، نسخ ایرانی، طغرا، رقاع، ریحان، ثلث و محقّق، در جهان اسلام، معروف و مشهورند. با این حال، همیشه قرآن در کشورهای عربی، با خط نسخ عثمانی نوشته و چاپ شده است و این یعنی عدم خلّاقیت در ارائه کلام الهی. امّا در ایران، مسئله، شکل دیگری دارد. با ظهور شاه اسماعیل صفوی، نخستین قرآن نستعلیق در ایران نوشته شد.

در همین زمان، خط نستعلیق، عمومیت یافت، به شکلی که حواشی کتاب های طلّاب علوم دینی نیز از حالت نسخ، خارج و به صورت نستعلیق نوشته شد. خط نستعلیق، باز هم گسترش یافت تا آن جا که خط رسمی علویان به شمار آمد و این شیوه نگارش، تأثیرات عمیقی بر جامع فرهنگی، اسلامی در ایران، هند و حتی ترکیه، عثمانی و دیگر کشورها گذارد.

علاقه استاد فریبا مقصودی به خوشنویسی
استاد فریبا مقصودی، در سال 1340 در کرمانشاه، پای به عرصه وجود نهاد. پدر و مادرش هر دو اهل هنر بودند و او در محیطی رشد یافت که با هنر، بیگانه نبود و از همان کودکی، به خوشنویسی علاقه نشان می داد. وی تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در همان کرمانشاه گذراند و سپس وارد دانشگاه شد. در زمان تعطیلی دانشگاه ها و انقلاب فرهنگی برای تفنّن و پر کردن اوقات فراغت، در کلاس های آموزشی خوشنویسی ثبت نام کرد، بی خبر از آن که:
رشته ای بر گـردنم افکنـــده دوست
می کشد هرجا که خاطر خواه اوست

این گونه بود که در دریای خط، آنچنان با موج های نخستین، همراه شد که بازگشت از آن، امکان پذیر نشد و عطای دانشگاه را به لقایش بخشید و سر بر زانوی ریاضت در محضر کلام جانان، به سلوک هنری پرداخت.

پس از چهار سال، مراحل: متوسط، خوش، عالی و ممتاز را گذراند و نزدیک به بیست سال است که در زمینه خوشنویسی، فعالیت مستمر دارد. در کلاس های متعدّد انجمن خوشنویسان ایران، دانشگاه و کلاس های آزاد، مدرّس است و دوره های مختلف کلاس های تحلیلی و تئوری را گذرانده است. ایشان بیش از پانزده اثر در زمینه خوشنویسی، منتشر کرده است.

استاید این بانو قرآن نویس
در این راه، از محضر استادانی چون: «ابولفضل عطوفی کرمانشاهی، عبدالله جوادی کرمانشاهی، معین الکتّاب اصفهانی، غلامحسین امیرخانی و ایة الله حاج سید مرتضی نجومی، استفاده کرد و از آنها درس و مشق گرفت.

با تعبیر رؤیای صادقه ای از همان آغاز هنرجویی، به خوشنویسی قرآنی روی آورد. باید حضرت دوست بخواهد و چشمه های عنایت را در قلب کاتب بجوشاند. به قول علّامه طباطبایی (ره):
من خسی بی سر و پایم که به سیل افتاد
او که می رفت، مرا هم به دل دریـــا برد

خط نسخ، خط خشک و بی تحرّکی
استاد خانم مقصودی، از جمله هنرمندانی است که عقیده دارد: به هزاران راه بهتر برای ارائه این کتاب آسمانی، وجود دارد؛ چرا که خط نسخ، خط خشک و بی تحرّکی است. در نهاد ایرانیان، حرکت و هارمونی بیشتری نسبت به اعراب وجود دارد؛ فرد ایرانی، با حرکت و خلّاقیت، زندگی می کند.

ایرانیان علاقه به زیبایی خواهی خط نستعلیق دارند
ایرانی، همه چیز را زیبا می خواهد و همین زیباخواهی، ایرانیان را وا می دارد تا از بهترین عوامل، رنگ و حتی اندیشه، در به سر انجام رساندن کاری استفاده کنند و همیشه قرآن های ایرانی، بهترین و ظریف ترین قرآن های جهان بوده اند؛ ظریف و بسیار دقیق و زیبا.

در کشورهای عربی: استقبال ناشران، دانشجویان و خوشنویسان عرب از این قرآنِ به خط نستعلیق، بسیار عالی بوده است و همه اذعان می داشتند که این قرآن را به راحتی می توان تلاوت کرد.

او از تأثیر این قرآن، اثر بر روی خود حرف می زند و معتقد است که عشق، از اعتقاد سرچشمه می گیرد.(نو آوری در نمایشگاه قرآن»، دوهفته نامه گلستان قرآن، شماره 163، آبان 1382.)
وقتی استعداد، با عشقْ عجین شد، هنر به وجود می اید و هنر، وقف اعتقاد می شود. در هر مسلک و آئینی، هنر، تجلّی خاصی دارد. هنر، بدون اعتقاد، راه به جایی ندارد. حال اگر این هنر در خدمت قرآن باشد، که میعادگاه عشق است، اوج عشق است و چیزی بالاتر از قرآن کریم وجود ندارد.(خط نستعلیق بر بال های جهانگیر قرآن»، دوهفته نامه گلستان قرآن، شماره 57، اردیبهشت 1380.(

نو آوری در هنر خوشنویسی
او در دوران تدریس، همواره سعی کرده است تا مقلّد و بی تحرّک نباشد. با نو آوری در هنر و بویژه در خوشنویسی، کاملاً موافق است، البته نه هر نوآوری و ساختارشکنی ای. او معتقد است که اگر نوآوری در هنر خوشنویسی، بدون پشتوانه سنّتی باشد، راه به جایی نخواهد بُرد؛ چرا که بدون توجّه به سنّت نمی توان هنر نو، خلق کرد.(هنر، یعنی تلفیق استعداد با اعتقاد»، ماه نامه کیهان فرهنگی، شماره 158، آذر 1378.)

تا کنون نمایشگاه های انفرادی بسیاری را برپا نموده است و روزانه چندین ساعت از وقتش را با خوشنویسی و قلم و نی و دوات، سر می کند و باقی روز را به امور خانه و آشپزی مشغول است.

آثار مذهبی و ادبی بانو فریبا مقصودی
از آثار او می توان به:
«یادنامه علّامه طباطبایی»
«یادنامه شهید مرتضی مطهری»
«مناسک حج»
«تاریخ شعر و ادبیات کرمانشاهان (در 5 جلد)»
«دیوان سید یعقوب ماهی دشتی»
«دیوان پرتو کرمانشاهی»
«شرح زیارت عاشورا (هزار صفحه)»
«خطبه های حضرت زهرا(س)»
«کلّیات دیوان حافظ»
«مناجات حضرت علی(ع)»
«بوستان سعدی» و «دو بیتی های باباطاهر عریان» اشاره کرد.

سخن نهایی
از آیات قرآن به‌ویژه آیات سه و چهار سوره علق چنین استفاده می‌شود که نگارش و خواندن قرآن،‌ جایگاه ویژه‌ای دارد بطوری که در آموزه‌های قرآنی به ارزش نوشتن و اهمیت آن به‌ اشکال مختلف توجه داده شده و مردمان بدان تشویق شده‌اند.

در اهمیت نوشتن و خواندن و کتابت قرآن و قرائت آن، همین بس که خداوند در آیات نخست سوره‌های قلم و طور به قلم، نویسندگی، نوشته‌ها و سطور سوگند خورده است. نوشتن قرآن به همراه خط خوش و زیبا که ارزشمند و هنرمندانه است، حتی به صورت تابلو، چون موجب ترویج آن می‏‌شود و نمایانگر اهتمام به قرآن است، ثواب دارد. چنانچه نوشتن، باعث حفظ قرآن شود، علاوه بر این که از ثواب و نوشتن و ترویج قرآن بهره مند می‏شود، از ثواب حفظ قرآن نیز بهره‏مند خواهد شد.

خط نسخ، خط خشک و بی تحرّکی است. در نهاد ایرانیان، حرکت و هارمونی بیشتری نسبت به اعراب وجود دارد؛ فرد ایرانی، با حرکت و خلّاقیت، زندگی می کند. ایرانی، همه چیز را زیبا می خواهد و همین زیباخواهی، ایرانیان را وا می دارد تا از بهترین عوامل، رنگ و حتی اندیشه، در به سر انجام رساندن کاری استفاده کنند و همیشه قرآن های ایرانی، بهترین و ظریف ترین قرآن های جهان بوده اند؛ ظریف و بسیار دقیق و زیبا.
 

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.