.jpg "آیا زمان پیامبر (ص) و اهل بیت علیهم السلام گشت ارشاد یا جریمه وجود داشت؟")
مقدمه:
مسئله حجاب و عفت عمومی، همواره یکی از ارکان مهم در جوامع اسلامی بوده و در سیره پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهوالهوسلم) نیز جایگاه ویژهای داشته است.با این حال، در دوران معاصر، گاهی شاهد مقایسههایی بین روشهای اجرایی در زمان پیامبر (ص) و رویکردهای امروزی هستیم که این مقایسهها نیازمند دقت نظر و درک عمیق از بستر تاریخی، اجتماعی و سیاسی هر دوره است.
این مقاله با استناد به متون دینی و تاریخی، به بررسی سیره پیامبر (ص) در برخورد با متعرضان به حجاب و عفت زنان میپردازد و با پرداختن به شبهاتی که در این زمینه مطرح میشود، سعی در روشنسازی موضوع دارد.
هدف اصلی، تبیین این نکته است که هرچند اصول کلی اسلام ثابت است، اما نحوه اجرای احکام و برخورد با منکرات، همواره تابع اقتضائات زمان، مکان و امکانات بوده است.
پاسخ اجمالی
سیره پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهوالهوسلم) در مواجهه با مسائل مربوط به حجاب و عفت عمومی، ریشه در جایگاه ایشان به عنوان پیامبر و حاکم جامعه اسلامی در مدینه داشت.نزول آیات مربوط به حجاب در دوره مدنی، نشاندهنده آن است که این احکام، از ابتدا به عنوان مقررات اجتماعی و حکومتی مطرح بودهاند.
پیامبر (ص) در مقام رهبر جامعه، با قاطعیت از عفت و کرامت زنان مسلمان دفاع میکردند و در برابر تعرض به آنها، واکنشهای حکومتی و گاهی نظامی نشان میدادند، همانطور که در ماجرای بنیقریظه و برخورد با کعب بن اشعث مشاهده شد. این رویکرد، نشاندهنده اهمیت فوقالعاده حفظ حیا و نظم عمومی در اسلام است.
نکته کلیدی در فهم این سیره، درک تفاوت بنیادین اقتضائات زمانی، امکانات و ساختارهای اجتماعی بین دوران پیامبر (ص) و عصر حاضر است.
تطبیق مستقیم روشهای پیامبر (ص) با سازوکارهای امروزی مانند "گشت ارشاد" یک قیاس معالفارق است؛ زیرا ابزارها، ماهیت تهدیدات و بستر حکومتداری کاملاً متفاوت است.
در حالی که اصول کلی اسلام در باب حجاب و عفت ثابت است، شیوه اجرای این اصول و برخورد با منکرات، همواره تابع زمان، مکان و امکانات بوده و باید با حکمت و بصیرت متناسب با هر عصر صورت پذیرد.
بنابراین، سیره پیامبر (ص) نه تنها بر اهمیت حجاب و عفت تأکید دارد، بلکه الگویی از برخورد قاطعانه و حکیمانه در چارچوب نظام اسلامی را ارائه میدهد.
درک این سیره نیازمند توجه به بستر تاریخی و اجتماعی آن است تا بتوانیم با الهام از روح تعالیم نبوی، رویکردهای مناسب و مؤثر را در جامعه امروزی اتخاذ کنیم، بدون آنکه دچار سادهانگاری یا تطبیق نادرست شویم.
۱. بسترسازی حکومت اسلامی و نزول احکام اجتماعی
۱.۱. نزول آیه حجاب در بستر مدینه؛ نشانهای از حکومتدارییکی از نکات کلیدی که در متن نیز به آن اشاره شد، زمان نزول آیه حجاب (1) است. این آیه در سوره مدنی نازل شده است، یعنی پس از آنکه پیامبر اکرم (ص) حکومت اسلامی را در مدینه تشکیل داده بودند.
این خود گواهی است بر اینکه حجاب، از ابتدا به عنوان یک مقررات اجتماعی و حکومتی مطرح بوده است، نه صرفاً یک توصیه فردی یا اخلاقی در جامعهای بدون ساختار. پیامبر (ص) در مدینه، علاوه بر رسالت تبلیغی، مسئولیت تشکیل حکومت، وضع قوانین، قضاوت و اجرای حدود را نیز بر عهده داشتند.
این بدان معناست که هرگونه تخطی از احکام اجتماعی اسلام، در چارچوب قوانین و سازوکارهای حکومتی آن زمان مورد رسیدگی قرار میگرفت.
آیه شریفه: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَى أَنْ یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا» (2)
توضیح: این آیه، پیامبر (ص) را مأمور میکند که به زنان مؤمن دستور دهد جلباب (پوشش گشاد و بلند) خود را بر خویش فرو اندازند تا شناخته شده و مورد آزار قرار نگیرند. این دستور، بیانگر جنبه حمایتی و حفاظتی حجاب در جامعه و همچنین لزوم رعایت آن به عنوان یک قانون اجتماعی است.
۱.۲. نقش پیامبر (ص) به عنوان حاکم و قانونگذار
پیامبر اسلام (ص) در مدینه، نه تنها پیامبر الهی، بلکه حاکم مطلق جامعه نیز بودند. ایشان بنیانگذار قانون اساسی مدینه بودند که روابط مسلمانان و غیرمسلمانان را تنظیم میکرد.
بنابراین، هرگونه تخلف از احکام الهی، از جمله مسائل مربوط به حجاب و عفت عمومی، در حیطه اختیارات قضایی و اجرایی ایشان قرار داشت. این تفاوت بنیادین با جامعهای دارد که هنوز حکومت اسلامی در آن شکل نگرفته است. در چنین شرایطی، ابزارهای برخورد نیز متفاوت خواهد بود.
شواهد تاریخی: تشکیل حکومت در مدینه، تدوین قوانین، برپایی دادگاهها، و تعیین مجازاتها، همگی نشاندهنده نقش حکومتی پیامبر (ص) است. (3)
۲. اصل امر به معروف و نهی از منکر؛ روح سیره پیامبر (ص)
۲.۱. جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در اسلامامر به معروف و نهی از منکر، یکی از ستونهای دین اسلام و وظیفهای همگانی است که در قرآن کریم به صراحت به آن اشاره شده است. این اصل، ضامن سلامت اخلاقی و اجتماعی جامعه اسلامی است و اجرای صحیح آن، مانع از گسترش فساد و منکرات میشود.
آیات شریفه:
وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (4)
توضیح: این آیه، تشکیل گروهی که مردم را به خیر دعوت کرده و امر به معروف و نهی از منکر کنند را لازمه رستگاری میداند.
کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ» (5)
توضیح: این آیه، امت اسلامی را به عنوان بهترین امتی که برای هدایت مردم برانگیخته شده، معرفی میکند و شرط این برتری را امر به معروف و نهی از منکر و ایمان به خدا میشمارد.
۲.۲. شیوه اجرای امر به معروف و نهی از منکر توسط پیامبر (ص)
اینجاست که نکته کلیدی در پاسخ به شبهات مطرح میشود: روش اجرای امر به معروف و نهی از منکر در زمان پیامبر (ص) با روشهای امروزی متفاوت بوده است، زیرا اقتضائات زمان، ابزارها و بستر اجتماعی متفاوت بوده است.
پیامبر (ص) در اجرای این فریضه، همواره بر حکمت، موعظه حسنه، و مدارا تأکید داشتند، مگر در مواردی که پای امنیت جامعه، هتک حرمت حدود الهی، یا خیانت در میان بود.
مدارا و موعظه: در بسیاری از موارد، پیامبر (ص) ابتدا با تذکر لسانی، نصیحت، و بیان عواقب گناه، افراد را به راه صحیح هدایت میکردند. این رویکرد، جنبه تربیتی و اصلاحی را بر جنبه تنبیهی مقدم میداشت.
داستان مردی که از پیامبر (ص) اجازه گناه خواست
مثال: داستان مردی که از پیامبر (ص) اجازه گناه (زنا) را خواست. پیامبر (ص) با او به نرمی سخن گفتند، او را به حضور خداوند و مشاهده اعمالش توسط خداوند و همچنین به گناهان دیگر (مانند نگاه حرام) که از زنا بدتر است، آگاه ساختند و در نهایت آن مرد از خواسته خود پشیمان شد.
مسند ابن حنبل عن أبی أمامة: إنَّ فَتىً شابّا أتَى النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقالَ : یا رَسولَ اللّه ِ ، ائذِن لی بِالزِّنا !
فَأَقبَلَ القَومُ عَلَیهِ فَزَجَروهُ وقالوا : مَه مَه .
فَقالَ : «اُدنُه» فَدَنا مِنهُ قَریبا ، قالَ : فَجَلَسَ ، قالَ : «أتُحِبُّهُ لاُِمِّکَ»؟
قالَ : لا وَاللّه ِ جَعَلَنِی اللّه ُ فِداکَ !
قالَ : «ولاَ النّاسُ یُحِبّونَهُ لاُِمَّهاتِهِم» قالَ : «أفَتُحِبُّهُ لاِبنَتِکَ؟».
قالَ : لا وَاللّه ِ یا رَسولَ اللّه ِ ، جَعَلَنِی اللّه ُ فِداکَ !
قالَ : «ولاَ النّاسُ یُحِبّونَهُ لِبَناتِهِم» قالَ : «أفَتُحِبُّهُ لاَُختِکَ» قالَ : لا وَاللّه ِ جَعَلَنِی اللّه ُ فِداکَ !
قالَ : «ولاَ النّاسُ یُحِبّونَهُ لأَِخَواتِهِم» قالَ : «أفَتُحِبُّهُ لِعَمَّتِکَ؟».
قالَ : لا وَاللّه ِ جَعَلَنِی اللّه ُ فِداکَ !
قالَ : «ولاَ النّاسُ یُحِبّونَهُ لِعَمّاتِهِم» قال : «أفَتُحِبُّهُ لِخالَتِکَ؟».
قالَ : لا وَاللّه ِ جَعَلَنِی اللّه ُ فِداکَ !
قالَ : «ولاَالنّاسُ یُحِبّونَهُ لِخالاتِهِم» قالَ : فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَیهِ وقالَ : «اللّهُمَّ اغفِر ذَنبَهُ ، وطَهِّر قَلبَهُ ، وَحَصِّن فَرجَهُ» فَلَم یَکُن بَعدَ ذلِکَ ، الفَتى یَلتَفِتُ إلى شَیءٍ.(6)
مسند ابن حنبل ـ به نقل از ابو اُمامه ـ : جوانى نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت : اى پیامبر خدا! اجازه بده زنا کنم!
مردم به سویش هجوم آوردند و آزارش دادند و گفتند : ساکت شو!
پیامبر خدا فرمود : «او را نزدیک بیاورید» .
جوان به پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک شد و نشست . پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید : «آیا این عمل را براى مادرت مى پسندى؟» .
گفت : نه به خدا ، جانم فدایت!
فرمود : «مردم هم این عمل را براى مادران خود نمى پسندند» .
[سپس] فرمود : «آیا این عمل را براى دخترت مى پسندى؟» .
جوان گفت : نه به خدا ، اى پیامبر خدا ، جانم فدایت!
فرمود : «مردم هم این عمل را براى دختران خود نمى پسندند» .
[سپس] فرمود : «آیا این عمل را براى خواهرت مى پسندى؟» .
گفت : نه به خدا ، جانم فدایت!
فرمود : «مردم هم این عمل را براى خواهران خود نمى پسندند .
[آن گاه] فرمود : «آیا این عمل را براى عمّه ات مى پسندى؟» .
گفت : نه به خدا ، جانم فدایت!
فرمود : «مردم هم آن را براى عمّه هاى خود ، روا نمى دارند» .
[سپس] فرمود : «آیا این عمل را براى خاله ات مى پسندى؟» .
گفت : نه به خدا ، جانم فدایت!
فرمود : «مردم هم آن را براى خاله هاى خود نمى پسندند» .
[سپس] پیامبر خدا ، دست خویش بر آن جوان نهاد و گفت : «بار خدایا! گناهش را ببخش و دلش را پاکیزه گردان و به وى پاکْ دامنى ده!» .آن جوان ، از آن پس ، هرگز سراغ کار [خلاف] را نگرفت.
تفاوت با سبک امروزی: شبهه مطرح شده این است که چرا پیامبر (ص) با "گشت ارشاد" برخورد نمیکردند. پاسخ این است که "گشت ارشاد" به معنای امروزی آن، با سازوکارها و ابزارهای امروزی، در آن زمان وجود نداشته است.
پیامبر (ص) در جامعهای زندگی میکردند که بسیاری از مفاهیم و ابزارهای امروزی (مانند خودروهای پرسرعت، رسانههای جمعی گسترده، یا سیستمهای نظارتی پیشرفته) وجود نداشت. بنابراین، تطبیق مستقیم روشها، بدون در نظر گرفتن این تفاوتها، قیاس معالفارق است.
مثال: «تطبیق جریان حجاب در زمان پیامبر(ص) با امروز دقیقا مثل این می ماند که بگوییم آیا در زمان پیامبر(ص) هم اگر کسی با سرعت ۱۲۰ کیلومتر بر ساعت حرکت می کرد، جریمه می کردند؟
که باید پاسخ داد: خیر، جریمه نمی کردند؛ چون کسی با این سرعت نمی توانست برود.» این مثال به خوبی نشان میدهد که ابزارها و بسترها، نحوه برخورد را تعیین میکنند.
۲.۳. اقتضائات زمان و امکانات در برخورد با منکرات
همانطور که اشاره شد، اقتضائات زمان نقش تعیینکنندهای در نحوه برخورد با منکرات داشته است. در جامعهای که هنوز در حال شکلگیری بود و بسیاری از قوانین و هنجارها در حال تثبیت بودند، رویکرد پیامبر (ص) بر آموزش، تبیین، و ایجاد حساسیت عمومی متمرکز بود. اما این به معنای مماشات با تخلفات جدی یا بیتفاوتی نسبت به هتک حرمت حدود الهی نبود.
تفاوت بین حکم پیامبر و قوانین امروز: حکم پیامبر (ص) از جانب خداوند و معصومانه بود، در حالی که قوانین امروز، حاصل اجتهاد و قانونگذاری بشری هستند که باید برآمده از موازین شرعی باشند. این تفاوت، در نحوه اجرا و تفسیر نیز اثرگذار است. قاضیان امروز، بر اساس قوانین مصوب و با در نظر گرفتن شرایط جامعه، حکم صادر میکنند.
۳. سیره عملی پیامبر (ص) در مواجهه با تعرض به حجاب و عفت
در این بخش، به تفصیل به وقایع تاریخی اشاره شده در متن میپردازیم و آنها را با جزئیات بیشتر و در چارچوب اقتضائات زمان تشریح میکنیم:۳.۱. ماجرای بنیقریظه و دفاع از عفت زن مسلمان
شرح واقعه: همانطور که در متن آمده، یکی از وقایع مهم، مربوط به تعرض اراذل یهودی به یک زن مسلمان باحجاب بود. این زن برای خرید نزد زرگری یهودی رفت. زرگر با اصرار خواستار برداشته شدن حجاب زن شد.
وقتی زن امتناع کرد، یکی از یهودیان با گره زدن دامن لباس زن به روسریاش، باعث شد هنگام بلند شدن زن، بخشی از بدن او نمایان شود. این عمل، فریاد اعتراض زن را برانگیخت. صدای او، مرد مسلمانی را به کمک کشاند که در نهایت منجر به کشته شدن مهاجم یهودی و سپس کشته شدن آن مرد مسلمان توسط یهودیان شد.
واکنش پیامبر (ص): وقتی خبر به پیامبر (ص) رسید، ایشان با توجه به اینکه عفت یک زن مسلمان مورد هتک حرمت قرار گرفته بود و پیمان صلح با بنیقریظه (که این حادثه در منطقه آنها رخ داد) نقض شده بود، قاطعانه برخورد کردند.
ایشان دستور دادند که بنیقریظه از شمول پیمان خارج شده و از مدینه اخراج شوند. پس از مقاومت آنها، پیامبر (ص) اقدام به لشکرکشی به قلعههایشان نمودند.(7)
تحلیل و پیامدها: این حادثه نشاندهنده چند نکته مهم است:
اهمیت عفت زن مسلمان: پیامبر (ص) حفظ عفت و آبروی زنان مسلمان را تا حدی مهم میدانستند که حاضر به نقض پیمان صلح و آغاز درگیری نظامی شدند. این نشان میدهد که تعرض به عفت، یک مسئله صرفاً شخصی نبوده، بلکه به امنیت و حیثیت جامعه اسلامی مربوط میشده است.
برخورد قاطع حاکمیت: این اقدام، یک واکنش حکومتی و قاطعانه در برابر تعرض به یک شهروند مسلمان و نقض پیمان بود. این برخورد، صرفاً یک تذکر لسانی نبود، بلکه پیامد قانونی و نظامی داشت.
تفاوت با زمان حال: در زمان پیامبر (ص)، چنین تعرضی، نقض پیمان و حمله به امنیت جامعه تلقی میشد و حاکمیت (پیامبر ص) مستقیماً وارد عمل میشد.
امروزه، اگرچه تعرض به حجاب و عفت همچنان ناپسند است، اما ماهیت حقوقی و اجتماعی آن در چارچوب قوانین مدنی و کیفری هر کشور تعریف میشود و شیوه برخورد نیز تابع آن چارچوبهاست.
۳.۲. ماجرای کعب بن اشعث و هتک حرمت زنان مسلمان
شرح واقعه: کعب بن اشعث، یکی از دشمنان سرسخت اسلام و پیامبر (ص) بود. پس از جنگ بدر، او به مکه رفت و در رثای کشتهشدگان قریش، اشعاری سرود و به پیامبر (ص) اهانت کرد.
پس از بازگشت به مدینه، هنگامی که یک زن مسلمان با ذوق شعری به او پاسخ داد، کعب بن اشعث برآشفت و شعری سرود که در آن به وصف زنان مسلمان پرداخته و با الفاظ بسیار زشتی به عفت و پاکی آنها تعرض کرده بود.
واکنش پیامبر (ص): پیامبر اسلام (ص) با شنیدن این شعر موهن، به شدت خشمگین شدند و ۵ نفر از یاران خود را مأمور کردند تا کعب بن اشعث را به قتل برسانند. این اقدام، یک اقدام امنیتی و قضایی قاطع برای مقابله با تحریک، اهانت و تهدید علیه جامعه اسلامی و شخص پیامبر (ص) بود.(8)
تحلیل و پیامدها:
مقابله با تحریک و توهین: این اقدام نشان میدهد که پیامبر (ص) در برابر کسانی که با شعر و سخن، به تحریک علیه اسلام، اهانت به پیامبر (ص) و هتک حرمت زنان مسلمان میپرداختند، قاطعانه عمل میکردند.
اقدام امنیتی-قضایی: قتل کعب بن اشعث، یک حکم قضایی و امنیتی بود که توسط پیامبر (ص) به عنوان حاکم صادر شد، نه یک برخورد شخصی یا تذکر خیابانی. این نشاندهنده اختیارات پیامبر (ص) در مقام رهبر جامعه برای حفظ امنیت و مقابله با دشمنان داخلی و خارجی بود.
تفاوت با زمان حال: امروزه، اگرچه توهین به مقدسات و هتک حرمت افراد جرم محسوب میشود، اما نحوه برخورد با آن در چارچوب قوانین قضایی مدرن صورت میگیرد و مجازاتها بر اساس حکم دادگاه و طبق قانون تعیین میشوند.
ارجاع: شرح این واقعه در کتب سیره، به ویژه در بخش مربوط به حوادث پس از بدر، ذکر شده است. (9)
۳.۳. ماجرای زن سوار بر الاغ و دعای پیامبر (ص)
شرح واقعه: در یکی از روزهای بارانی، پیامبر (ص) به همراه اصحاب در بقیع نشسته بودند که زنی سوار بر الاغی از آنجا عبور میکرد.
الاغ در گل فرو رفت و زن به زمین افتاد. پیامبر (ص) صورت خود را برگرداندند. اصحاب پرسیدند چرا صورت خود را برگرداندید؟ فرمودند: «خداوند زنانی که شلوار به تن میکنند، رحمت کند.» (رحم الله المسرولات).
تحلیل و پیامدها:
دقت در پوشش و حفظ حیا: این روایت، هرچند در ظاهر ساده به نظر میرسد، اما عمق نگرانی پیامبر (ص) را در مورد پوشش و حفظ حیا نشان میدهد.
افتادن زن و نمایان شدن بخشی از بدن او، حتی با وجود پوشیدن شلوار، موجب شد تا پیامبر (ص) نسبت به اهمیت پوشش و عفت تأکید کنند.
مصداق "مسرولات": عبارت "مسرولات" به زنانی اطلاق میشود که شلوار میپوشند. برخی تفاسیر این است که پیامبر (ص) برای زنانی دعا کردند که شلوار به تن میکنند، به این معنا که شلوار آنها به گونهای است که بدن را به خوبی میپوشاند و در هنگام افتادن یا حرکت، از نمایان شدن بدن جلوگیری میکند. این نشاندهنده اهمیت تناسب پوشش با شرایط و حفظ حیا در هر حالتی است.
تفاوت با زمان حال: در زمان پیامبر (ص)، پوشیدن شلوار برای زنان رایج نبود و شاید شلوارهایی که در آن زمان وجود داشت، با استانداردهای پوشش اسلامی سازگار نبوده است.
اما نکته اصلی، اهمیت تناسب پوشش با حیا و عفت است که پیامبر (ص) بر آن تأکید داشتند. امروزه نیز، پوشیدن هر نوع لباسی که موجب جلب توجه نامناسب یا نمایان شدن بدن شود، با روح حجاب منافات دارد.
۴. پاسخ به شبهات؛ تفاوت دورانها و روشها
۴.۱. "هیچ دورهای را نمیتوان با دوره بعد مقایسه کرد"این گزاره، کلید اصلی در فهم تفاوتهاست. همانطور که در متن اشاره شد، مقایسه دوران پیامبر (ص) با دوران معاصر، بدون در نظر گرفتن تفاوتهای بنیادین در فناوری، ساختار اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، قیاس معالفارق است.
تفاوتهای کلیدی:
فناوری: در زمان پیامبر (ص)، ابزارهایی مانند دوربینهای مداربسته، تلفنهای همراه هوشمند، شبکههای اجتماعی، اینترنت پرسرعت، و خودروهای مدرن وجود نداشت. این ابزارها، هم در شکلگیری هنجارها و ناهنجاریها و هم در روشهای نظارت و اجرا، تأثیرگذارند.
ساختار اجتماعی: جامعه آن زمان، جامعهای قبیلهای و نوپا بود که پیامبر (ص) در حال بنا نهادن یک نظام جدید بر اساس وحی الهی بودند. جامعه امروزی، یک دولت-ملت مدرن با ساختارهای پیچیده قانونی و اجرایی است.
ماهیت تهدیدات: همانطور که در متن اشاره شد، «امروز بی حجابی نماد ضدیت با دین، امام زمان (عج)، انقلاب و نظام شده و با مسائل آن زمان فرق می کند.
امروز سرویس های جاسوسی دشمن پشت قضیه حضور دارند.» در زمان پیامبر (ص)، مخالفتها بیشتر ماهیت قبیلهای، سیاسی (در برابر تشکیل دولت) یا اعتقادی (از سوی مشرکان و اهل کتاب) داشت، اما نه لزوماً یک جنگ نرم سازمانیافته و چندوجهی با پشتوانه قدرتهای جهانی که امروز شاهد آن هستیم.
۴.۲. "امر به معروف بوده، نه به این سبک؛ مخالفت بوده، نه با این روش"
این نکته به درستی به تفاوت در سبک و شیوه اجرا اشاره دارد. اصل امر به معروف و نهی از منکر: این اصل، همواره وجود داشته و دارد. پیامبر (ص) خود پیشوای این امر بودند.
تفاوت در روش:
زمان پیامبر (ص): روشها بیشتر بر آموزش، موعظه، تذکر فردی، و در صورت لزوم، اجرای حدود شرعی توسط حاکمیت متمرکز بود. همانطور که در مورد کعب بن اشعث دیدیم، برخورد قاطعانه بود اما در قالب یک حکم قضایی و امنیتی.
در مورد تعرض به زن مسلمان، پیامبر (ص) به عنوان حاکم، واکنش قاطع نظامی نشان دادند. اینها همه در چارچوب حکومت صورت میگرفت.
زمان حال: در جوامع امروزی، به دلیل پیچیدگیها و گستردگی تخلفات، و همچنین وجود نهادهای مدنی و قضایی، روشهای اجرایی متفاوت است.
نهادهایی مانند "گشت ارشاد" (یا معادلهای آن در کشورهای دیگر) تلاش میکنند تا با رویکردهای مختلف (تذکر، ارشاد، معرفی به مراجع قضایی) این وظیفه را انجام دهند. انتقادها معمولاً به نحوه اجرا، شدت برخورد، یا رویکرد فرهنگی این نهادها وارد میشود، نه به اصل وجود امر به معروف و نهی از منکر یا تلاش برای حفظ حجاب.
تفاوت بین حکم پیامبر و قوانین و قضات امروز: پیامبر (ص) معصوم بودند و حکم ایشان عین حکم الهی بود. قوانین امروز، حاصل اجتهاد و قانونگذاری بشری است و ممکن است در اجرا دچار خطا یا سوء برداشت شود.
این تفاوت، مسئولیت سنگینتری را بر دوش قانونگذاران و قضات امروزی میگذارد تا همواره موازین شرعی و روح شریعت را مد نظر قرار دهند.
۴.۳.تفاوت در مصادیق و روشهای اجرایی: وجود مسائل جدید و عدم کاربرد روشهای قدیم
این عنوان به شکاف میان بستر اجتماعی، فرهنگی و تکنولوژیکی دوران پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهوالهوسلم) و عصر حاضر اشاره دارد و بر ضرورت درک این تفاوتها برای فهم صحیح سیره و احکام تأکید میکند.
منکرات جدید: بسیاری از مسائل و ناهنجاریهایی که امروزه جامعه با آنها روبرو است، در زمان پیامبر (ص) وجود نداشته یا به شکل دیگری مطرح بوده است. این تغییر در مصادیق "منکرات" یا موارد خلاف شرع، نیازمند بازنگری در شیوه مواجهه است.
روشهای اجرایی منسوخ یا ناممکن: در مقابل، برخی روشهای عملی و اجرایی که در آن زمان به کار گرفته میشد، به دلیل تغییرات بنیادین در ساختار جامعه، ابزارها، و ماهیت تهدیدات، دیگر به همان شکل قابل پیادهسازی یا مؤثر نیستند. این امر به معنای "منسوخ یا ناممکن" بودن برخی روشهای اجرایی در بستر کنونی است.
نکته کلیدی: بنابراین، نکته کلیدی این است که تطبیق مستقیم روشهای گذشته با حال، بدون در نظر گرفتن این تغییرات، قیاسی معالفارق است. باید با درک عمیق از روح تعالیم و اقتضائات زمان، رویکردهای متناسب را اتخاذ کرد.
۴.۴. "تأثیر آگاهی بر حجاب: امکان تغییر بانوان با تبیین صحیح
این عنوان بر نقش محوری تبیین و آگاهیبخشی در گرایش به رعایت حجاب تأکید دارد و بیان میدارد که بخش قابل توجهی از عدم رعایت آن، ناشی از فقدان شناخت است.
اهمیت آگاهیبخشی: این مقوله، هسته اصلی بحث را تشکیل میدهد؛ چرا که فرض بر این است که با روشن شدن فلسفه، فواید و پیامدهای حجاب، بخش بزرگی از جامعه، به ویژه بانوان، به سمت رعایت آن سوق داده خواهند شد.
نقش رسانه و آموزش: برای تحقق این آگاهیبخشی، ابزارهایی چون رسانهها، آموزشهای مستمر و روشنگریهای فرهنگی، نقشی حیاتی ایفا میکنند. این ابزارها باید به شکلی مؤثر در جهت تبیین مفاهیم به کار گرفته شوند.
تکمیل کننده جنبه قضایی: در نهایت، این رویکرد آگاهیبخشی، جنبه قضایی و اجرایی را تقویت و تکمیل میکند؛ به این معنا که آموزش و تبیین، نه جایگزین، بلکه مکمل و یاریرسان هرگونه اقدام قانونی یا اجرایی در حوزه حجاب خواهد بود.(10)
۵. مبانی قرآنی و روایی برای حجاب و عفت
برای درک عمیقتر سیره پیامبر (ص) و اهمیت حجاب، لازم است به مبانی قرآنی و روایی آن نیز اشاره کنیم:۵.۱. آیات ناظر به حجاب و عفت:
سوره احزاب: یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَى أَنْ یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا(11)
توضیح: این آیه، علاوه بر دستور به پوشش، فلسفه آن را نیز بیان میکند: «تا شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند». این نشاندهنده جنبه حفاظتی و امنیتی حجاب برای زنان در جامعه است.
همچنین، ذکر «کان الله غفوراً رحیماً» در انتهای آیه، نشاندهنده رحمت و اغماض الهی برای کسانی است که در مسیر اجرای این دستور، دچار لغزش میشوند و توبه میکنند.
سوره نور: قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِکَ أَزْکَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ * وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُیُوبِهِنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ...» (12)
توضیح: این آیات، مسئولیت حفظ عفت را هم متوجه مردان (با غض بصر) و هم زنان (با غض بصر، حفظ فرج، و پوشاندن زینت و زدن خمار بر گریبانها) میدانند. این نشاندهنده مسئولیت متقابل در حفظ حریمها و عفت عمومی است.
سوره اعراف: «یَا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاسًا یُوَارِی سَوْآتِکُمْ وَرِیشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِکَ خَیْرٌ ذَلِکَ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ(13)
توضیح: این آیه، لباس تقوا را برتر از لباس ظاهری معرفی میکند و پیوند عمیقی بین پوشش ظاهری و پوشش باطنی (تقوا) برقرار میسازد.
۵.۲. روایات نبوی در باب حجاب و عفت
حیا، شاخهای از ایمان: پیامبر اکرم (ص) فرمودند: « رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله :الإیمانُ بِضْعٌ و سَبعونَ شُعْبَةً ، فأفْضَلُها قَولُ لا إله إلاّ اللّه ُ ، و أدْناها إماطَةُ الأذى عَنِ الطَّریقِ ، و الحَیاءُ شُعْبَةٌ مِن الإیمانِ (14)
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :ایمان هفتاد و اندى شاخه است که برترین آنها قول «لا إله إلاّ اللّه » است و کمترین آنها برداشتن چیزهاى آزارنده از سر راه مردم؛ و حیا نیز شاخه اى از ایمان است. »
توضیح: این حدیث، اهمیت حیا را به عنوان یکی از ارکان ایمان بیان میکند و حجاب، تجلی بارز حیا در پوشش زن است.
عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ رضی الله عنه قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ:«صِنْفَانِ مِنْ أَهْلِ النَّارِ لَمْ أَرَهُمَا، قَوْمٌ مَعَهُمْ سِیَاطٌ کَأَذْنَابِ الْبَقَرِ یَضْرِبُونَ بِهَا النَّاسَ، وَنِسَاءٌ کَاسِیَاتٌ عَارِیَاتٌ مُمِیلَاتٌ مَائِلَاتٌ، رُؤُوسُهُنَّ کَأَسْنِمَةِ الْبُخْتِ الْمَائِلَةِ، لَا یَدْخُلْنَ الْجَنَّةَ، وَلَا یَجِدْنَ رِیحَهَا، وَإِنَّ رِیحَهَا لَیُوجَدُ مِنْ مَسِیرَةِ کَذَا وَکَذَا».(15)
زنان لباس و پوشاننده: در حدیثی دیگر، پیامبر (ص) از زنانی که «پوشیدهاند در عین حال برهنهاند» (کاسیات عاریات) سخن گفتهاند که اینان به بهشت نمیروند و بوی بهشت را نیز استشمام نمیکنند.
این حدیث به پوششهایی اشاره دارد که اگرچه ظاهراً بدن را پوشاندهاند، اما به دلیل تنگ بودن، نازک بودن، یا بدننما بودن، عملاً حجاب محسوب نمیشوند و عفت را رعایت نمیکنند.
توضیح: این روایت، بر اهمیت کیفیت و تناسب پوشش تأکید دارد، نه صرف داشتن پوشش.
اهمیت حفظ عفت در جامعه: روایات متعددی وجود دارد که بر پیامدهای منفی رواج بیعفتی و بیبندوباری در جامعه تأکید دارد و آن را عامل سقوط جوامع معرفی میکند.
۶. تمایز ماهیت حکم پیامبر (ص) با قوانین قضایی امروز
همانطور که پیشتر اشاره شد، تفاوت اساسی میان حکم پیامبر (ص) و قوانین قضایی امروز وجود دارد:منبع حکم: حکم پیامبر (ص) وحی الهی است و ایشان معصوم از خطا و گناه هستند. قوانین امروز، حاصل اجتهاد، قانونگذاری بشری و تفاسیر است که همواره جای نقد، اصلاح و تحول دارند.
هدف و روح قانون: هدف نهایی هر دو، برقراری عدالت و سعادت جامعه است، اما ابزارها و روشها متفاوت است. پیامبر (ص) با اختیارات الهی خود، مستقیماً حدود را اجرا میکردند یا دستور اجرای آن را میدادند. در نظامهای حقوقی امروزی، این وظیفه به نهادهای قضایی و اجرایی محول شده است که باید بر اساس قوانین مصوب عمل کنند.
انعطافپذیری و اقتضائات: در حالی که احکام الهی ثابت هستند، نحوه اجرای آنها و مجازاتهای تعزیری، بسته به زمان و مکان و شرایط، میتواند توسط حاکم اسلامی تعدیل یا تعیین شود. این همان چیزی است که فقها از آن به "تعزیر" یاد میکنند. پیامبر (ص) نیز در چارچوب اختیارات حکومتی خود، این انعطاف را اعمال میکردند.
نتیجهگیری:
سیره پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهوالهوسلم) در برخورد با مسائل مربوط به حجاب و عفت، همواره بر حفظ کرامت و امنیت زنان، پاسداری از حریم عفاف عمومی، و اجرای قاطعانه حدود الهی استوار بوده است.ایشان، در مقام پیامبر و حاکم، با مخالفان و متعرضان به این حریم، قاطعانه برخورد میکردند، چه این برخورد به صورت تذکر، موعظه، اجرای حدود شرعی، یا حتی اقدامات امنیتی و نظامی باشد.
اما نکته حیاتی که باید مد نظر قرار داد، تفاوت بنیادین اقتضائات زمان، امکانات، و ساختارهای اجتماعی و سیاسی بین دوران پیامبر (ص) و عصر حاضر است. مقایسه مستقیم روشهای اجرایی بدون در نظر گرفتن این تفاوتها، منجر به برداشتهای نادرست و شبهات میشود.
اصل امر به معروف و نهی از منکر، همواره جاری و ساری است، اما شیوه اجرای آن باید متناسب با زمان، مکان، و شرایط باشد.
برخوردهای قاطع پیامبر (ص) با مواردی چون کعب بن اشعث و بنیقریظه، در چارچوب حکومتداری و مقابله با تهدیدات امنیتی و هتک حرمتهای جدی صورت گرفته است، نه صرفاً تذکر خیابانی به یک فرد عادی.
تأکید بر آموزش، آگاهیبخشی، و تبیین فلسفه حجاب، بخشی جداییناپذیر از سیره پیامبر (ص) بوده و در عصر حاضر نیز باید مورد توجه جدی قرار گیرد.
قوانین و مجازاتهای امروزی، باید در چارچوب موازین شرعی و با در نظر گرفتن روح شریعت و اقتضائات زمان تدوین و اجرا شوند.
در نهایت، هدف از اجرای احکام اسلامی، اعم از حجاب و سایر شئون، اصلاح فرد و جامعه، و دستیابی به سعادت دنیوی و اخروی است. این مهم، نیازمند درک عمیق از آموزههای دینی، بصیرت تاریخی، و رویکردی حکیمانه و واقعبینانه در مواجهه با چالشهای هر عصر است.
پی نوشت:
1. احزاب، آیه ۵۹2. همان
3.آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۸۴-۱۸۷، رسول جعفریان.
4. آل عمران: ۱۰۴
5. آل عمران: ۱۱۰
6. مسند ابن حنبل : ج 8 ص 285 ح 22274.
7. المغازی، محمد بن عمر واقدی، جونز، مارزدن (محقق)، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات. ج۱، ص۱۲۷؛ در سیره ابن هشام نیز این موضوع با اندکی تفاوت نقل شده است.(سیرة النبی، ابن هشام، ج۲، ص۶۳۲).
8- ابنهشام، السیرةالنبویة، قاهره، ۱۹۳۶م، ج۳، ص۵۸؛ ابنسعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۳۲؛ ابنکثیر، البدایة و النهایة، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م، ج۲، جزء۴، ص۷.
9. مستدرک الوسائل : ج 3 ص 244 ح 3490 .
10.گفتاری از حجت الاسلام دکتر مرویان حسینی
11. آیه ۵۹ سوره احزاب
12. آیات ۳۰ و ۳۱ سوره نور
13. آیه ۲۶ سوره اعراف
14. کنز العمّال : 52
15. صحیح مسلم: 2128.
منابع:
https://hadith.inoor.ir/fa/hadith/292840/translate?rownumber=1https://soalcity.pasokhgoo.ir/comment/18402
https://tahoor.com/FA/Article/View/114681
https://hawzah.net/fa/Article/View/117430
fa.wikifeqh.iپیامبر در مدینه
تهیه و تنظیم: تحریریه راسخون
.jpg "بالاخره اسفناج را خام بخوریم یا پخته؟")
