مؤلفه هاي توازن اجتماعي(3)

جلوه هايي از کارکرد تجربي دولت نبوي در ايجاد توازن اجتماع
هر اندازه که مباني اعتقادي و عاطفي مردم با ايمان قوي تر و عميق تر باشد، توازن اجتماعي پايدارتر است و هر اندازه اين پايه ها لرزان ترباشد، توازن اجتماعي آسيب پذيرتر است. بر اين اساس، قوي ترين و سالم ترين و پايدارترين توازن اجتماعي توازني است که براساس ايمان و باورهاي اصيل ديني و اصول ارزش هاي اخلاقي و انساني در پرتو رعايت حقوق اساسي و عدالت ورزي شکل مي گيرد.
بدين جهت است که وظايف اجتماعي از منظراسلامي بر مباني اعتقادي و اخلاقي استوار است؛چنان که وظايفي مانند حکومت و اصلاح اموراجتماعي بر پايه ولايت و محبت و اخوت ديني بنا شده است. در نظام اسلامي حاکميت،با واژه ي ولايت و مشتقات آن تعريف و تبيين شده است. همچنان که اصلاح امور اجتماعي نيز بر پايه ولايت و دوستي ميان مؤمنان قرار داده شده است،که بيان گر اين نکته است که روح حاکميت و وظايف اجتماعي ديني بر محبت و ولايت و پيوند و ارتباط نزديک ميان مردم قرار دارد، نه بر پايه تحکم و اجبار و اکراه (توبه، 71 و حجرات، 10) در راستاي استفاده و بهره گيري از همين روابط و پيوندهاست که پيامبراکرم (ص) توانست بعد از ورود و استقرار در مدينه دو مشکل اصلي و اساسي (يک مشکل مسکن و ديگري مشکل اشتغال مهاجرين) را به خوبي حل کند.

حل مشکل مسکن
 

دين تلاش مي کند جامعه ايماني روابطي بر اساس «اخوت» داشته باشد. در قرآن کريم بر برادري مومنان تأکيد شده است (حجرات، 10) از پيوند برادرانه جهت حل بسياري از مشکلات اجتماعي و اقتصادي مي توان استفاده نمود.

حل مشکل اشتغال و درآمد
 

براي حل مشکل اشتغال و ايجاد درآمد، انصار پيشنهاد تقسيم زمين ها را دادند که پيامبر (ص) نپذيرفتند و کوشيدند تا از طريق مضاربه و کار با سرمايه ي انصار و استفاده از تجارب تجاري مهاجرين بخشي از اين مشکلات برطرف شود. برقراري بسياري از صدقات و انفاقات در جهت ايجاد و تقويت همين حس برادري و تعهد اجتماعي و انگيزه هاي معنوي بود. ايجاد پيوندهاي معنوي ميان امت،بارمشکلات دولت را نيز مي کاهد.

تعادل و ثبات در بازار
 

از جمله فعاليت هاي اقتصادي که در توسعه رفاه اجتماعي نقش اساسي دارد، تجارت و بازرگاني است. تاجر با خريد کالاهاي متنوع و انتقال آنها به محل فروش، به اقتصاد رونق مي بخشد. از طرفي با انتقال آنها به دست مصرف کننده،زمينه ي بهره مندي آنان را فراهم مي سازد.
توجه به آموزه هاي نبوي در بحث تجارت نشان از آن دارد که آن حضرت (ص) براي تضمين منافع جامعه و حقوق مصرف کنندگان ضوابط و مقرراتي را براي تجارت و بازرگاني وضع نموده است.

برخورد با پديده ي احتکار
 

براي پيش گيري از اين پديده، پيامبر اکرم (ص)،ازطريق توصيه هاي اخلاقي به تجار و اهل بازار، با هدف کاهش تخلفات و توجه دادن به قوانين الهي، حفظ حقوق خريداران و تزريق نگرش الهي و انساني در جريان عادي زندگي انجام مي داد و در صورت تخلف، از جمله کارهايي که مي شد اين بود که با گرفتن تعهداتي از فرد متخلف و اجراي ضوابطي،اجازه فعاليت مجدد به وي داده مي شد؛همان گونه که پيامبر اکرم (ص)، با حکيم بن حزام که مرتکب احتکار شده بود چنين برخورد کرد و به شرط عمل به شرايط معين تجارت، اجازه ي فعاليت مجدد را به وي داد (مرتضي عاملي، 1369، 92).

نظارت بر قيمت ها
 

دين با جهت دادن انسان ها به امر معنوي و وسعت دادن به نگرش آنان، او را به سوي ارزش هاي متعالي ديني هدايت مي کند. اما از آن جا که همه ي مردم تحت تأثير دين قرار نمي گيرند، ناتواني از ضمانت هاي دروني و سلطه ي عقل و وجدان بر روح و روان انسان، اعمال وي و موضع گيري هايش را ضعيف ساخته، او را از پيروي قوانين الهي دور مي نمايد و همين سبب مي شود که انسان به خود اجازه دهد، گاهي احتکار کند و زماني با قيمت ها بازي کند، بار ديگر غش و تقلب نمايد يا مرتکب رباخواري و ديگر منکرات اقتصادي شود.
از اين جا اهميت نظارت دولت بر بازار، کنترل عمليات تجاري و نظارت قيمت ها آشکار مي شود. از جمله کارهايي که در بازار ممکن است صورت پذيرد اين است که احتمال دارد عده اي با کاهش قيمت، کوشش کنند رقبا را از ميدان خارج کنند تا پس از چندي بازار را در اختيار خود گيرند. لذا هرگاه شخصي قيمت کالا را پايين تر از سطح قيمت بازار عرضه مي کرد مورد پرسش قرار مي گرفت تا علت حرکتش روشن شود؛ همان گونه که پيامبر اکرم (ص) هنگام مشاهده ي فروشنده اي که کالاي خويش را به قيمتي پايين عرضه مي کرد، پرسش نمود و اطمينان از انگيزه ي خير وي پيدا کرد (همان، 91).

ايجاد اعتماد
 

شکل گيري اعتماد، صداقت و توجه به نهادهاي کارساز همچون حفظ حقوق، توجه به قراردادها، وجدان کاري، مشارکت و پديد آوردن ارتباط معقول با ديگران، مسؤوليت شناسي، مسؤوليت پذيري، احترام متقابل، تلاش براي انجام کار مولد از عناصر اصلي و مبناي اعتماد و پويايي و کارآمدي درايجاد و تقويت و تحکيم توازن اجتماعي در جامعه نبوي به شمار مي آيند. نتيجه و يافته هاي فردي و اجتماعي آن کاهش دغدغه ها و جرايم و ناملايمت هاي اجتماعي و حصول توزيع عادلانه درآمدها و ثروت ها، فراهم شدن فضاي منطقي و دست يابي به نوعي آرامش روحي، جسمي و رواني در بلندمدت، ترسيم دورنماي پيش برنده و آگاهي بخش و رسيدن به يک توازن و تعادل اجتماعي است (شارع پور، 1382، 65).
همراهي و همکاري پيامبر (ص) با مردم و پديد آوردن اميد و دلگرمي در آنان، خود زمينه ي ايجاد نوعي اعتماد متقابل بين وي و مردم مي گرديد (حرعاملي، 1403ه، 6).
برخي از کارها و تلاشهاي پيامبر (ص) در ظاهرعادي به نظر مي رسيد، ولي نتايج آن نوعي اعتمادسازي براي اهل کسب و کار به شمار مي آمد. به عنوان نمونه، گرفتن عوارض و اجاره از محل بازار در گذشته مرسوم بود و پيامبر (ص) دستور معاف شدن اهل کسب و کار از هزينه ي مربوطه را صادر کردند.
اين عمل از يک سو، نوعي زمينه سازي براي تضمين شغلي اهل کسب و کار است که سبب تشويق اهل بازار به کار بيشتر مي گردد،و ازديگر سو، با توجه به عدم انتقال فشار ناشي ازبالا رفتن هزينه ي اجاره، از طرف فروشندگان به مشتريان، به نوعي ثبات در بازار نيز کمک مي کند (صدر، 1374، 85).
بسياري ازمشکلات و چالش هاي موجود در جوامع به عدم اعتماد بين مردم و مسؤولان آن و عدم صداقت رهبران و مديران ارشد آن جوامع ارتباط دارد. اعتماد مردم به رهبران،خود ناشي از راست گويي، درست کاري و پايبندي به تعهدات رهبران و مديران ارشد مي باشد. بي جهت نيست که صداقت، راست
انديشي و راست گويي از مهم ترين صفات انساني است و از خصائص اصلي و اساسي پيامبران الهي (ع) به شمار مي آيد؛ «ان الله عزو جل لم يبعث نبيا قط الا بصدق الحديث و اداء الامانه الي البر و الفاجر» (نوري، 1408 ه، 8/ 455).
لذا به اعتقاد بسياري از مورخين آن چه که بيش از هر چيز در روي آوردن افراد به اسلام نقش اساسي داشت، صداقت و راست گويي و درست کاري پيامبر (ص) است. (عبدالملک، 1975، 123).
در واقع خصلت ها و ويژگي هاي پيامبر (ص) از منظر قرآن کريم و دستورالعمل هاي مربوطه ماهيتي اعتماد ساز دارند که اين امر سبب جذب ديگر انسان ها و پديد آوردن زمينه ي اعتماد متقابل و اطاعت مردم از رهبران و دولت مردان مي شود. اهميت اين مسأله براي خود آن حضرت (ص) نيز به حدي بود که مديران و سفيران خود را نيز با توجه به اين شاخص ها بر مي گزيد.

نتيجه گيري
 

با توجه به آنچه گذشت مي توان چنين نتيجه گرفت که:
-پيامبرعظيم الشأن اسلام (ص)، که به عنوان خاتم الانبيا به آخرين مرتبه ي کمال دست يافته است، در طي تاريخ پر تحرک خود، همواره انسان را با قاطعانه ترين ارزش ها و بالاترين اخلاق روشن، به زيبنده ترين کارها و اعمال پسنديده دعوت نموده است. آن حضرت (ص) توانست، در دوران حکومت اش اختلاف و فساد را از ردون و بيرون زندگي انسان هاي مؤمن، به آساني پاک سازد؛ همچنان که از راه بنيادي ترين انديشه هاي الهي نيز توانسته است، سلامت و سعادت عالم انسانيت را در منتهاي اطمينان، تضمين نمايد.
به طور کلي آنچه که به تجربه در حکومت آن حضرت (ص) به دست مي آيد نشان از آن دارد که اسلام،به عنوان ديني جامع و همه جانبه گرا، به خوبي مي تواند هنجارهاي فردي و اجتماعي در سطح جامعه را چنان تعريف کند که برايند حاصل از آن سوق دادن جامعه به سمت تعادل و توازن، توزيع مناسب درآمدي، برخورداري هرچه بيشتر از رفاه اجتماعي و در سطح بالاتر و عالي
خود، سعادت بشري باشد.
منابع ومأخذ
1) قرآن کريم
2) شارع پور، محمود (1382)، ابعاد و کارکردهاي سرمايه اجتماعي، تهران، نشر ني.
3) جون رابينسون (1365)، جنبه هايي از توسعه يافتگي و توسعه نيافتگي، ترجمه حسن گلريز، تهران، نشرني.
4) حرعاملي، محمد بن حسن (1403)، وسائل الشيعه، تهران، مکتب الاسلاميه.
5) مجلسي، محمد باقر (1363)، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلاميه.
6) کليني، محمد بن يعقوب (1378)، فروع کافي، دارا الکتب الاسلاميه.
7) شهيدي، سيدجعفر (1379)، نهج البلاغه، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، چاپ هفدهم.
8) ري شهري، محمد (1362)، ميزان الحکمه، قم، دفتر تبليغات اسلامي.
9) صدر، سيدکاظم (1374)، نظام اقتصاد صدر اسلام، تهران، انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي.
10) عبدالملک، ابي محمد (1975)، سيره ابن هشام، بيروت، دارالجبل.
11) دلشاد تهراني، مصطفي (1372)، سيره نبوي، تهران، وزارت ارشاد.
12) مرتضي عاملي، سيد جعفر (1369)، بازار در سايه ي حکومت اسلامي، ترجمه سيدمحمد حسيني، قم، انتشارات اسلامي.
13) بيات، علي رضا (1358)، اسلام در مبارزه بنيادين با فقر، تهران، بدر.
14) نوري، محدث (1408ه)، مستدرک الوسايل، قم، مؤسسه آل البيت.
15) کراجکي، ابوالفتح (1349)، معدن الجواهر، تهران، کتابخانه مرتضويه.
16) ابن الاثير، عزالدين ابوالحسن علي بن محمد (1409 ه)، اسدالغابه في معرفه الصحابه، بيروت، دارالفکر.
17) حلبي، علي بن برهان الدين (بي تا)، سيره الحلبيه، بيروت، داراحياء التراث.
18) پاينده، ابوالقاسم، (1360)، نهج الفصاحه، تهران، انتشارات جاويدان، چاپ سيزدهم.
19) ورام بن ابي فراس (بي تا)، مجموعه ورام، قم،انتشارات مکتبه الفقيه.
20) حسن بن فضل طبرسي، رضي الدين (1412 ه) مکارم الاخلاق، قم، انتشارات شريف رضي.
نشريه انديشه حوزه ،شماره 78-77.