عزاداري، رسانه پايدار شيعه
نويسنده: سيد رسول علوي
مقدمه
واقعه سال 61 هجري و شهادت سبط اصغر حضرت رسول اكرم(ص) و يارانش در كربلا، با همه ويژگي‌هايي كه دارد، صحنه اي بسيار خوب و مناسب براي قضاوت در نقش دوگانه رسانه‌هاست.
رسانه هاي اموي، در اين واقعه تاريخي چنان عمل كردند كه كشتن حضرت حسين بن علي(ع) و نوه پيامبر اسلام(ص) بعد از 73 سال از ابلاغ نبوت جدش، نزد مسلمانان امري عادي و بلكه قدمي در راه اعتلاي حق شناخته شود، تا آنجا كه روز عاشورا به عنوان روز مبارك و يوم الله انگاشته گردد و روزه در آن در آن روز شوم، مستحب شود: «يوم تبرّكت به بنو اميه».
جوّ خفقان حاكم بر جامعه بر جامعه اموي، سبب شد تا حضرت سيدالشهدا(ع) و بازماندگان واقعه عاشورا همچون امام سجاد (ع) و زينب كبري(ع)، با برنامه‌هاي شخصي و روشن از شيوه هايي نوبراي تبيين حقايق واقعه عاشورا و ابلاغ حكمت حركت و قيام حسين بن علي(ع) استفاده كنند و پيام عاشورا را از طريق رسانه اي به نام «عزاداري» به اطلاع همگان برسانند.
شايد بتوان ادعا كرد كه در طول تاريخ هيچ رسانه اي را نمي‌توان يافت كه به ميزان «عزاداري» توانسته باشد نقش اصلي رسانه ها را كه همان اطلاع رساني است، ايفا كرده و يك واقعه تاريخي را قرن ها بعد همچنان زنده نگه داشته و اثار، پيامدها و پيام هاي آن را به نسل‌هاي آينده منتقل كرده و ساليان متمادي با وجود همه فشارها و خفقان‌ها، استمرار يافته و هم اكنون نيز در مقابل هجمه هاي گسترده رسانه اي دشمن، مقاومت كرده و از پاي نايستاده باشد.
پيشينه عزاداري شيعه
بر مبناي اسناد تاريخي، عبدالله بن حرّ جُعفي پس از شهادت امام(ع) از منزل خود در قصر بني مقايل به كربلا رفت و در آنجا گريست و قصيده بلندي در رثاي حضرت حسين(ع) سرود. او را نخستين زيارت‌كننده قبر حضرت سيدالشهدا(ع) دانسته اند.(1)
شايد اين اولين حركت عزاداري در رثاي حضرت باشد، البته با چشم پوشي از اقدامات و سخنان حضرت زينب(ع) و امام سجاد(ع) و كاروان اسيران كربلا.
مختار ثقفي، رهبر «توّابين» را نيز بايد نخستين كسي دانست كه به صورت عمومي مراسم عزاداري برپا ساخت. وي مراسمي در خانه خود در كوفه برگزار كرد و برخي نوحه‌سرايان را براي ذكر مصيبت‌هاي خاندان رسالت در واقعه كربلا، به خيابان‌ها گسيل داشت.(2)
دينوري(3) به برخي از اين گونه مراسم‌ها و گردهمايي هاي شيعيان در روز عاشورا و ندبه و زاري آنان بر قبور شهيدان كربلا، اشاره كرده است. هر چند نمي‌توان اين تجمعات و عزاداري‌ها را در قالب عادات ريشه‌دار اجتماعي توأم با شعائر و اداب ثابت ارزيابي كرد؛ اما آنچه قطعيت دارد، نقش مهم رسانه‌اي اين مراسم است كه رسالت خود را زنده نگهداشتن واقعه تاريخي و آثار آن، به خوبي ايفا كرده است.
دوران حكومت آل‌بويه (322- 447ق.) را بايد نقطه عزيمت و بروز و ظهور اين پديده دانست. تمايل زياد خاندان بويه به مذهب شيعه، باعث ايجاد تشكل هاي شيعي و اجراي مراسم مذهبي با شكل و نام شيعي شد. نخستين بار در عاشوراي سال 352 ق. بنا بر دستور صريح معزّالدوله، گردهمايي، اظهار حزن، بر سر زدن، ناله سردادن و ندبه كردن، ممنوعيت ذبح گوسفند، ننوشيدن آب، برپايي خيمه ها، توقف معامله و خريد و فروش، بستن بازارها و مواردي اين چنين براي بزرگداشت عاشورا انجام پذيرفت.
از اين سال تا اواخر حكومت آل بويه، «عزاداري» نقش خود را به عنوان يك رسانه ي رسمي كه جزو آداب و رسوم و شعائر اجتماعي به حساب مي‌آمد، ايفا مي‌كرد و در اكثر سال‌ها اين مراسم برپا شد. آن چنان اهتمامي به اين مراسم بود كه در صورت مقارنت آن با عيد نوروز يا جشن مهرگان ايرانيان، انجام آن سنت ها يك روز به عقب مي‌افتاد.
نمادهاي رسانه شيعي
1. مرثيه سرايي و شعرخواني؛
2. زيارات؛
3. روضه و مقتل‌خواني؛
4. تعزيه و شبيه خواني؛
5. برپا كردن بيرق و عَلَم (چوبي)؛
6. جامه سياه پوشيدن و سياهي زدن به تكايا و ديوارها؛
7. زنجيرزني؛
8. سينه زني؛
9. گريه كردن؛
10. نخل برداري (در برخي مناطق مثل يزد)؛
11. عدم برگزاري مراسم شادي؛
12. نذورات و اطعام؛
13. حركات دسته هاي عزاداري در كوچه ها و خيابان ها؛
14. سقّايي؛
15. قرباني كردن.
فلسفه عزاداري
1. احياي آموزه ها و معارف ديني
«فإنّ السنّة قد أميتت و البدعَة قد اُحييت؛ بي‌گمان اين سنت پيامبر اكرم(ص) است كه ميرانده شده و از بين رفته است و اين بدعت است كه جاني دوباره به خود گرفته است».
چنان كه آن حضرت، وظيفه خود را احياي دوباره سنت و دين ناب جدّ بزرگوارش رسول خدا(ص) بيان كرده، عزاداري و مجالس عزا نيز كه براي احياي فلسفه قيام سيدالشهدا است، به واقع رسانه اي براي احياگري و جان تازه دميدن در ارزش‌هاي ديني و الهي است و اين، همان واقعيتي است كه امام خميني(ره) به زيبايي به آن اشاره داشته: «اين محرم و صفر است كه اسلام را زنده نگه داشته است».
2. اصلاح‌گري و خالص‌سازي انديشه ديني
3. تربيت انساني
در اين مجالس بسياري از اموزه هاي اعتقادي، اخلاقي و اجتماعي مطرح و بر ايمان و شناخت مخاطبان افزوده مي شود.
در عاشورا و به تبع آن در عزاداري كه رسانه اي براي ابلاغ رسالت عاشورا است، انسان شناسي، خداجويي، پيامبرشناسي، امام شناسي، معاد، جهان بيني و دنياشناسي موج مي زند.
4. زنده كردن نام و قيام سيدالشهدا(ع)
5. گسترش فرهنگ و معارف
لذا زنده نگهداشتن هر ساله ياد و خاطره عاشورا و برپايي مجالس عزاداري، جاني دوباره بخشيدن و طراوتي نو دادن به آموزه‌هاي معصومان(ع) است.
6. تداوم بينش حسيني در مبارزه با ستم
«يزيد، مرا ميان دو كار قرار داده: شمشير و ذلت؛ حسين، هرگز تن به ذلت نخواهد داد».
اين ويژگي، به دين و مرام و مسلك خاصي منحصر نيست و همه عدالت‌خواهان و آزادي‌جويان را در گستره خويش جاي مي دهد. لذا فرمود: «اگر دين نداريد، آزاده باشيد».
عزاداري نيز رسانه اي شيعي براي زنده نگهداشتن اين خصلت انساني، و نمادي است از خروش و خيزش بر ضد ستمگران.
آثار و پيامدهاي رسانه شيعه
1. تقويت روحيه انقلابي، شهادت‌طلبي، ايثار و حقيقت‌جويي؛
2. زنده نگهداشتن روح حماسي شيعيان؛
3. پيوند عاطفي ميان امت و اسوه؛
4. احياي آموزه هاي سياست ديني؛
5. سازمان‌دهي شيعيان؛
6. گسترش سطح معارفي جامعه؛
7. كسب فضايل اخلاقي و پالايش روح؛
8. آرامش و دفع اضطراب‌هاي دروني؛
9. ايجاد همدلي، همگرايي و همكاري در ميان عزاداران براي رفع مشكلات؛
10. قدرت نمايي و مانور حضور شيعيان.
آسيب‌ها و تحريفات
عزاداري نيز همچون رسانه ها، نياز به يك آسيب شناسي و بازنگري كلي در آداب و رسوم و جوانب مختلف ان دارد. تاكنون از جنبه هاي مختلفي به اين موضوع پرداخته و سخنراني‌ها و كتاب‌ها و مقالاتي نيز ارائه شده است. در اينجا به اختصار به پاره اي از اين آسيب ها اشاره مي‌كنيم:
1. گسترش دروغ و جعل وقايع تاريخي؛
2. غيرعلمي بيان شدن مطالب؛
3. كاسته شدن عزاداري‌ها از محتواي مطلوب؛
4. برتري شكل بر محتوا؛
5. زرق و برق داشتن برخي مراسم؛
6. چشم و همچشمي؛
7. ريا و تزوير؛
8. تعصب و جمود؛
9. ترك واجبات به خاطر مستحبات؛
10. برخورد عاطفي صرف؛
11. اسطوره سازي و افسانه گويي؛
12. تبديل شدن به عادت؛
13. آميختگي فرهنگ ها با عزاداري؛
14. غلوآميزي شدن عزاداري؛
15. عدم رعايت برخي از موازين شرعي؛
16. فرعي شدن اصليات و اصلي شدن فرعيات؛
17. ترويج برخي از ناهنجاري‌ها.(4)
پي نوشت ها :
1. الكامل في التاريخ، ج4، ص 237.
2. الامامه و السياسة، ج2، ص 130.
3. اخبار الطوال، ص 17.
4. نگارنده از اين منابع نيز استفاده كرده ام: بنيادها و آسيب هاي عزاداري امام حسين(ع)؛ تراژدي كربلا (مطالعه جامعه‌شناختي گفتمان شيعه)؛ جامعه‌شناسي تحريف عاشورا؛ سوگنامه امام حسين(ع) و يارانش؛ قيام مختار ثقفي؛ كلمات الامام الحسين(ع)؛ مقالات تاريخي (15 دفتر) و غيره.
/م
