او همواره به كودكان سلام مي كرد (1)

مدت يك قرن است كه غرب تحقيقات دامنه دار و عميقي پيرامون روان شناسي كودك به انجام رسانده است كه به واقع, نتايج چشمگيري از آن پژوهش ها به دست آمده است; هرچند به بسياري از پژوهش هاي آنان نمي توان به ديده اطمينان كامل نگريست. تا اين زمان همچنان پيروان ژان پياژه (زيست شناس, فيلسوف و روان شناس سوئيسي, متوفاي 1980 م.), اسكينر, باندورا, كلارك هال, اريكسون و هاينزوانر, با يكديگر نسبت به عقايد استادان خود اختلاف عقيده دارند. جمعي كودك را بزرگسالي كوچك (به تعبير آنان: مينياتور بزرگسال) و بعضي او را كاملا متمايز با بزرگسال تعريف مي كنند. عده اي او را متمايل به بدي, و برخي او را پاك سرشت مي دانند.(1)
درباره تربيت, تغذيه, رشد, عادت ها و رفتارهاي كودك نيز نظريات متفاوت و متناقض بسياري ميان پژوهشگران وجود دارد كه به واقع آدمي گاه در انتخاب نظريه درست ميان آنان سرگردان مي شود. انبوه نتايج علمي كه امروزيان بدان دست يافته اند در سايه آزمايش هاي ساليان متمادي, استفاده از فن آوري و استمداد از تجربيات گذشتگان است; با اين حال پيوسته طرح ها و نظريات جديدي به دست ميآيد كه گاه به طور كامل, ناقض نظريات گذشته است. اما در صدها سال پيش كه هيچ يك از اين زمينه ها و امكانات پژوهشي وجود نداشته است, از سوي حضرت محمد امين(صلی الله علیه و آله و سلم) نسبت به كودكان, گفتارها و رفتارهايي مشاهده شده است كه امروزيان در ژرفاي آن درمانده شده اند و فهم عميقي از آن به دست نياورده اند. معجزه حضرت محمد امين(صلی الله علیه و آله و سلم) تنها آيات قرآن نبود. گفتار و رفتارش, همه معجزه بود. چه آن كه معجزه پديده اي است كه بشر از ارائه نمونه آن ناتوان باشد.
در عقايد امروزيان متمدن و متفكر[؟] چنين آمده است كه: اگر كودكان, وحشي و پرخاشگرند بايد آنان را رام و مطيع گردانيد. زيرا آنان ماهيت حيواني دارند و غرايز نقش اساسي در انگيزش رفتارشان دارد.(2)
اين در حالي است كه ما بارها اين جمله را از سخنان رسول اكرم(ص) شنيده يا خوانده ايم كه: پنج چيز است كه تا آستان مرگ آن ها را ترك نمي كنم; يكي از آنها سلام كردن به كودكان است.(3)
به راستي, ژرفاي مفهوم اين جمله را كدام متفكر روان شناس درك مي كند؟ در افكار خردسالان چه مي گذرد كه حضرت امام صادق(علیه السلام) در پي نقل آنچه از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرا گرفته , مي فرمايد: احبوا الصبيان و ارحموهم و اذا وعدتموهم ففولهم فانهم لايرون الا انكم ترزقونهم; به كودكان محبت بورزيد و مورد شفقت شان قرار دهيد و هرگاه به آنان وعده اي داديد, وفا كنيد. زيرا آن ها شما را روزي دهنده خود مي دانند.(4) در اين رفتار رسول خدا(ص) چه حكمتي نهفته بوده است كه همه روزه كه صبحگاه از خواب بر مي خاست, دست محبت به سر فرزندان خود مي كشيد!(5)
در اين نوشتار به طور گزيده به تشريح پاره اي از گفتارها و رفتارهاي حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) درباره كودكان مي پردازيم.
نامطمئن بودن نظريات رايج كنوني و سرمشق بودن رفتار پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) براي ماـ به تصريح آيه قرآن ـ(6) ما را بر آن مي دارد كه به فرموده ها و كردار حضرت رسول اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) عميق تر بنگريم و به واقع اعتقاد داشته باشيم كه آنچه او به جاي آورده ـ به فرض درستي روايت ـ فراتر از اكتشافات علمي امروزيان است. كوچك ترين عمل او در پي ارائه معياري است كه براي معاصران وي ناشناخته ماند و برخي تا اين زمان نيز ناشناخته باقي مانده است. از آن نمونه, در جمله اي ساده از آن بزرگوار مي خوانيم:
((اكرموا اولادكم و احسنوا آدابكم;(7) فرزندانتان را گرامي بداريد و با آداب و روش پسنديده با آنان رفتار كنيد.))
در نظر سطحي, اين فرموده تنها سفارش به احترام كودكان و رفتار صحيح با آنان است. اما اين كه چه رفتاري در شإن كودك نيست تا از آن پرهيز شود, و چه روشي نادرست است تا نسبت به وي انجام نگيرد جاي گفتگو است. آيا والدين و مربيان براي يافتن پاسخ صحيح اين دو پرسش, خود نبايد پيش تر پيرامون تربيت كودك آگاهي هايي به دست آورند؟ پدر و مادري كه با آداب و روش صحيح زندگي ناآشنايند چگونه مي توانند فرزندشان را با آداب درست تربيت كنند؟! آيا بوسيدن كودكان ـ دختر يا پسرـ تا چه سني روا است؟ آيا بلند شدن در برابر بچه هاي كم سن بجا است يا نابجا؟ آيا تنبيه و كتك آنان تا چه ميزان سفارش مي شود؟ تفاوت گذاري ميان آنان تا چه اندازه صحيح يا ناصحيح است؟ بازي كودك و ((بازي با كودك)) چه لزوم و فايده اي دارد؟
بنابراين, سفارش به گراميداشت كودك, تإكيد بر تإسيس بنيادي است كه به خانواده ها آموزش دهد چگونه با فرزندانشان رفتار كنند. خانواده و مجالس خانوادگي, آموزش و پرورش, صدا و سيما و مراكز فرهنگي, هر يك بنيادي است كه بايد بدين مهم توجه كند.
از طرف ديگر بايد مشخص شود كه بي احترامي به كودك و ترك آموزش وي چه پيامدهايي دارد! اگر اطرافيانش با آداب و روش درست با او برخورد نكنند چه پيش خواهد آمد؟ كودك در هر حال بزرگ خواهد شد. اگر او در بزرگسالي دريابد كه بسياري از رفتارهاي بزرگسالان با وي در كودكي, ناصحيح بوده است, نسبت به آنان چگونه خواهد انديشيد؟ آيا والدين چنين كودكي اكنون در بزرگسالي اين كودك مي توانند اميدوار باشند كه وي آراي امروز آنان را بپذيرد و بدان عمل كند؟ چگونه بسياري از والدين بدين امر توجه ندارند كه يكي از علت هاي تمرد نوجوانان و جوانان, پي بردن آنان به اشتباه روش پدر و مادر در كودكي ايشان است!
به هر تحليل, توجه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) به دنياي كودكان را در چندين جنبه مي توان جستجو كرد:
1. كوشش براي تولد فرزندان سالم
برخلاف عقيده بسياري از نظريه پردازان كه تربيت كودك را از شش ماهگي يا دو سالگي به بعد نتيجه بخش مي دانند, تعاليم رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) زماني پيشتر از اين را در تربيت كودك موثر ياد مي كند. نوزاد بيشتر صفات خوب و بد را از طريق ژن از پدر و مادر به ارث مي برد. بنابراين, تربيت او نه از دوران حمل كه پيش از ازدواج آغاز مي شود. دختر و پسري كه پيش از ازدواج به اصول اخلاقي و ديني پايبند نباشند بسيار دشوار مي توان اميد داشت كه فرزند آنان درستكار تربيت شود. البته سهم محيط تربيتي و عوامل و استثنائات روزگار را ناديده نمي انگاريم.
اگر تربيت كودك از شش ماهگي يا دو سالگي آغاز مي شود, اين دستور رسول اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) چه مفهومي مي يابد كه مي فرمايد: هر كس صاحب فرزندي شد در گوش راست كودكش اذان و در گوش چپ او اقامه بگويد تا از شر شيطان در امان باشد. اميرمومنان علي(علیه السلام) مي فرمايد: زماني كه دو پسرم حسن و حسين[(عليهماالسلام]( تولد يافتند, آن حضرت همين عمل را انجام داد و دستور فرمود تا در گوش آن ها سوره حمد و آيه الكرسي و آيه هاي سوره حشر و سوره اخلاص و ناس و فلق را بخوانند.(8)
اگر كودك دو ماهه استعداد تربيت و پذيرش ندارد و مشاهدات و شنيده هاي او در درونش تإثير نمي نهد به چه سبب رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) مي فرمايد: هرگز مبادا كه كودكي در گهواره نظاره گر رفتار زناشويي زن و مرد باشد.(9) اگر در چنين موقعيت صداي زن و مرد را بشنود به راه رستگاري[ و پاكي و خير] قدم نمي نهد.(10)
به راستي, آيا سلامتي مادر در دوران حمل, تغذيه, ترس و نگراني ها و نيز اعتياد وي بر سلامتي روحي نوزاد اثر نمي گذارد؟! آنگاه چگونه مي توان نوزاد ناسالم را درست تربيت كرد؟!
امام باقر(علیه السلام) مي فرمايد: در عصر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) مردي از انصار[ در مدينه] به آن حضرت شكايت كرد كه: همسرم دختر عموي من است و خانواده و اجداد ما همه سفيد پوست هستيم و اينك او فرزندي به دنيا آورده كه سياه پوست و شبيه سياهان حبشي است.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) اندكي تإمل كرد و سپس از زن توضيح خواست. زن به پاكي خود سوگند ياد كرد. پيامبر فرمود: بين هر انسان تا حضرت آدم(علیه السلام) 99 عرق (پيوند, ژن, ريشه) وجود دارد كه در ساختمان فرزند فعاليت مي كنند... فرزند شبيه يكي از آن ها مي شود.. . اين نوزاد سياه پوست شبيه يكي از اجداد دور شماست. كودك را بگير كه فرزند خود تو است.(11)
هنگامي كه نوزاد رنگ پوست خود را به وسيله ژن از اجدادش به ارث ببرد, آيا صفات خوب يا بد به همين وسيله از آنان به وي سرايت نمي كند؟!
آن حضرت در همين باره فرموده است: انظر في اي شيء تضع ولدك فان العرق دساس;(12) خوب بنگر كه نطفه خود را در چه جايگاهي جاي مي دهي. زيرا ريشه ها [و ژن آدمي] به طور پنهان تإثير گذار است[ .و از طريق آن, اخلاق اجداد به فرزندان منتقل مي شود].
نيز در جاي ديگر فرمود:الشقي شقي في بطن امه و السعيد سعيد في بطن امه; (13) بدبخت در شكم مادر بدبخت مي شود و سعادت مند در شكم مادر چنين مي شود.
در روايتي ديگر آن حضرت به نقش برادر (دايي فرزندان) در تربيت فرزند اشاره مي كند و مي فرمايد: اختاروا لنطفكم فان الخال احد الضجيعين;(14) همسر[ شايسته] براي نطفه هاي خود انتخاب كنيد. زيرا دايي يكي از دو ستون[ مهم تشكيل دهنده] نوزادتان است.
و نيز فرموده است: از ازدواج با زنان زيبارويي كه در خانواده بد پرورش يافته اند, بپرهيزيد.((15))
2. توجه به سلامت جسمي و روحي مادر
فرزندان ما ـ به ويژه دختران ـ بيشتر اوقات خود را در كنار مادر سپري مي كنند و از تعليمات او چيزها ميآموزند. بر اين اساس, آنان كه دغدغه تربيت فرزند دارند نخست بايد به تربيت همسر بپردازند. دختران و زنان نيز تإثيرپذيرتر از پسران و مردان اند. بنابراين در آستانه زندگي, مرد بايد مهم ترين همت خود را آموزش و تربيت همسرش قرار دهد. زماني كه مادر خانواده درست آموزش ببيند و تربيت شود, تربيت فرزندان او با سهولت انجام مي پذيرد. چنان كه اگر مادر نكوهيده خوي باشد, تربيت فرزند خيلي دشوار است. زيرا او اولين آموزگار كودك شماست.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در اين باره فرموده است: ((اياكم و تزويج الحمقاء , فان صحبتها بلإ و ولدها ضياع;(16) از ازدواج با زنان كودن بپرهيزيد كه همنشيني آن ها[ نوعي] بلا و فرزندشان تباه است.))
پس از انتخاب همسر شايسته و توجه به آموزش و تربيت او, مهم ترين وظيفه, ايجاد محيط رواني سالم در خانه است. اين نخستين ابزار هر طرح تربيتي موفق است. هر كه دلسوز فرزند خود است پيش از هر كار بايد بكوشد تا حد امكان فضاي خانه آكنده از آرامش و مهرورزي شود. تا زماني كه كودك شما خود را در چنين فضايي نبيند زمينه اي براي شكوفايي استعدادهاي خود نمي يابد و بيشتر توان او صرف مبارزه با ترس و اضطراب ها و مقابله با عوامل رنجآور زندگي مي گردد. هر چه محيط آنان صميمي تر و درسآموزتر و روان ايشان مطمئن تر و بي هراس تر باشد, آموزش و تربيت آن ها هموارتر و آموختن هايشان از محيط بيشتر و پايدارتر است.
حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) در اين باره فرموده است: ((حق الولد علي والده... ان يسفره امه.. .;(17)
حق فرزند بر پدر اين است كه[ پدر] مادر را احترام كند.))
زماني كه فرزند, مادر را در نگاه پدر محترم ببيند, احساس امنيت و آرامش مي كنند.
مادري كه در خانه از احترام پدر محروم باشد, نخواهد توانست نقش مادري خود را به درستي ايفا نمايد.
3. پيشگيري بهتر از درمان
اصل نامبرده در روان شناسي تربيتي جايگاهي ويژه دارد و كوشش مي شود تا پيش از پديد آمدن ناهنجاريهاي رفتاري, عوامل پديد آورنده آن شناسايي و پيشگيري شود.
از طرفي امروزه والدين از بسياري از رفتارهاي فرزندان خود ناخشنودند و اميد دارند كه كسي از راه برسد و فرزندشان را به حقوق والدين آشنا كند, حال آن كه گاه كوتاهي خود والدين سبب بروز چنين مشكلي است. زيرا در تربيت و پرورش آنان سهل انگاري نموده اند. رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در همين باره فرموده است: ((رحم الله من اعان ولده علي بره;(18) خداي رحمت كند كسي كه فرزند خود را به نيك رفتاري كمك كند. ))
از آن حضرت پرسيدند, چگونه؟ فرمود:
1. آنچه كودك در توان داشته و انجام داده, از او بپذيرند.
2. آنچه انجام آن در توانش نيست, از او نخواهند.
3. او را به گناه و طغيان وادار نسازند.
4. به او دروغ نگويند. رفتار نابخردانه[ نسبت به وي و در مقابل او] انجام ندهند.
به واقع هر يك از ما دوست داريم فرزندانمان نسبت به ما چگونه رفتار كنند؟ با خود بينديشيم كه اگر ما خويشتن را براي نيل بدين منظور كمك نكنيم, ديگران چگونه و تا چه ميزان خواهند توانست ما را در اين هدف مدد رسانند! پس همان بهتر كه فهرست همه انتظاراتمان را نسبت به فرزندانمان ياد داشت كنيم و آن گاه بينديشيم كه براي موفقيت فرزند در اين برنامه, خود ما چه وظايفي بر عهده داريم.
چندي پيش, دوستي از فرزندانش سخت گله مند بود كه آن ها بيشتر اوقات روزانه يشان را به تماشاي تلويزيون مي گذرانند. به وي گفتم: كمي به جاي گله از آن ها خود را نكوهش كن. چون غيبت طولاني شما و همسرت از محيط خانه, سبب دلتنگي آن ها را فراهم ميآورد. آن ها براي رفع اين دلتنگي به تماشاي تلويزيون پناه ميآورند و زماني كه بدين روش عادت كردند, ديگر در وقت حضور شما نيز نمي توانند از عادات خود دور شوند.
4. درمان روحي با اعطاي شخصيت
احساس ضعف شخصيت, نه فقط بزرگسالان را رنج مي دهد و به ناهنجاري رفتاري وا مي دارد, كودكان را نيز دچار مشكل مي كند. بعضي مي پندارند چون كودك پيكري كوچك تر از بزرگسالان دارد, شخصيت خود را هم كوچك مي پندارد; حال آنكه چنين نيست و چه بسا بي توجهي به شخصيت كودكان زيانبارتر از بي توجهي به شخصيت بزرگسالان باشد. زيرا احساس ضعف شخصيت در كودكي سبب بروز رفتارهاي ناصواب و ويرانگر در بزرگسالي است. به همين سبب است كه امام هادي(علیه السلام) فرموده است: از شر آن كه خود را حقير و بي مقدار بپندارد, در امان مباش.(19)
از رفتارهاي متداول حضرت رسول اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در مقابل فرزندش فاطمه(سلام الله عليها) و نيز نوه هاي عزيزش امام حسن و امام حسين(عليهماالسلام), احترام وصف نشدني و برخاستن در مقابل آنان است. شيعه و سني نقل نموده اند كه آن جناب پيوسته با حضور دختر خردسالش, تمام قامت در برابرش مي ايستاد و احترامش مي كرد.(20)
گاه به احترام و نيز مراعات خردسالي نوادگانش, سجده نماز را طولاني مي ساخت يا براي بر آوردن حاجت آنان, نماز را با سرعت به پايان مي برد. هر روز صبح بر سر فرزندان و نوادگانش دست نوازش مي كشيد و مهرباني و عطوفت نسبت به كودكان, خوي هميشگي آن حضرت بود.(21)
با اين همه, در بزرگداشت شخصيت كودكان بايد همواره توجه داشت كه اين امر براي ارضاي حس شخصيت طلبي آنان است. بدين سبب بايد در انجام آن به شيوه اي گام برداشت كه زمينه غرور و نازپروري كودكان فراهم نشود و اين امر زماني است كه ما همه شيوه هاي تربيتي را همگام عمل كنيم; چنان كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) عمل مي كرد.
5. توجه به بهداشت رواني كودكان
در مباحث روان شناسي عمومي, در بخش ((يادگيري, حافظه و فراموشي)) به عوامل تإثيرگذار بر رشد بدن و حافظه پرداخته مي شود و يادآوري مي كنند كه يكي از مهم ترين عوامل اختلال در حواس و حافظه كودكان و مانع جدي از رشد استعدادهاي آنان, و بلكه عامل عقب ماندگي ذهني, محروميت از بهداشت رواني است. كودك به هر علت آرامش روان خود را از دست دهد, بخشي از فعاليت هاي مغز وي كه تنظيم كننده رشد ذهني اوست مختل و آينده وي دچار مخاطره مي شود. مشكلات خانوادگي, فقر, بد رفتاري والدين با يكديگر و با فرزندان, خشونت, تإكيد بي اندازه بر رعايت نظم و مقررات و ترس هاي موهوم, همه عواملي است كه روان كودك را نابسامان مي نمايد.
اگر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) هر صبحگاه كه از خواب بر مي خيزد و دست نوازش بر سر فرزندان و نوادگانش مي كشد, اين رفتار از هر هديه براي كودك مناسب تر است و ما به درستي نمي توانيم تإثير عميق اين رفتار ساده را لمس كنيم. كودكي كه در آغاز صبح از چنين نوازشي بهره مند شود احساس آرامش, امنيت, پذيرفتگي, اميد و شادي مي كند. اطمينان مي يابد كه وجودش در خانه زايد نيست. جايگاهش نزد والدين شناخته شده و محفوظ و مورد توجه است.
روان شناسان معتقدند بهره مندي از محبت والدين در ماه هاي آغاز طفوليت و آغاز هر روز, از مهم ترين عوامل تإثيرگذار بر تإمين بهداشت رواني كودك است. كودكي كه از مهر و محبت مادر و پدر برخوردار است, نگرش مطلوبي نسبت به خود مي يابد و روابط سالم تر و پذيرفته تري با ديگران برقرار مي كند.(22) و ترس هاي موهوم و بي پايه را كه مانع شكوفايي استعدادهاي او ست, از وي دور مي سازد.
 

پي نوشت ها :
 

1. ر.ك :روان شناسي رشد, دكتر حسن احدي, شكوه السادات بني جمالي, ص 110 ـ 164.
2. اين ديدگاه فرويد گرايان است. ر.ك :همان, ص 111.
3. بحار الانوار, ج 16, ص 215.
4. كتاب من لا يحضره الفقيه, ج 3, ح 4702.
5. بحار الانوار, ج 23, ص ;114 وسائل الشيعه, ج 15, ص 126.
6. لقد كان لكم في رسول الله اسوه حسنه لمن كان يرجو الله و اليوم الاخر... (سوره احزاب, آيه 21).
7. بحار الانوار, ج 23, ص 114.
8. مستدرك الوسائل, ج 2, ص 619.
9. وسائل الشيعه, ج 14, ص 95.
10. همان, ص 93.
11. همان, ج 15, ص 128.
12. المستطرف, ابشيهي, ج 2, ص ;218 به نقل مسئوليت تربيت, محمد دشتي, ص 41.
13. بحار الانوار, ج 77, ص ;115 ج 5, ص 9.
14. فروع كافي, ج 5, ص ;332 به نقل فرهنگ تربيت فرزند در اسلام, محمود ارگاني, ص 16.
15. فروع كافي, ج 5, ص 332.
16. بحار الانوار, ج 103, ص 237.
17. كافي, ج 6, ص 48, باب حق الاولاد ; وسائل الشيعه (30 جلدي), ج 21, ص 481.
18. بحار الانوار, ج 4, ص 86.
19. تحف العقول, ص 512.
20. السيره الحلبيه, ج 3, ص 48.
21. المحجه البيضإ, ج 3, ص ;336 به نقل رفتار پيامبر با كودكان و جوانان, ص 31.
22. در اين باره, ر.ك: روان شناسي رفتار غير عادي, دكتر پروين بيرجندي; نقش نيازهاي رواني در بهداشت رواني و آموزش و پرورش, علي ميرزا بيگي.