جوانان و هويت مجازي
نويسنده : هانيه بوستاني
مروري بر اثرات چت و پيام كوتاه
اشاره :
براي پاسخ به اين سؤالات در ابتدا تغييرات بوجود آمده در زندگي جوانان بواسطه ورود تكنولوژي‌هاي جديد و تغيير شكل اوقات فراغت را بررسي مي‌كنيم. سپس به جايگاه و نقش همسالان در زندگي جوانان مي‌پردازيم. در ادامه به ويژگي‌هاي چت و پيام كوتاه اشاره مي‌كنيم و اينكه اين دو چه تأثيرات هويتي مي‌توانند داشته باشند. در پايان جمع‌بندي مطالب ارائه خواهد شد.
جوانان و تكنولوژي‌هاي نوين
فرآيند هويت‌يابي در دوران مدرن تغيير شكل داده است. در گذشته، \ "مكان\ " نقش كليدي در خلق هويت اجتماعي افراد داشت، چرا كه افراد در محيط‌هاي كوچك و بسته زندگي مي‌كردند و هويت اجتماعي آنها از طريق ارتباط رودررو با اطرافيانشان در يك محيط ثابت شكل مي‌گرفت. افراد كمتر با دنياي خارج ارتباط داشتند و سنت‌هاي بومي- محلي بخش اعظم هويت آنها را شكل مي‌داد. بدنبال مدرنيته و خصوصاً بدنبال ظهور تكنولوژي‌هاي نوين اطلاعاتي و ارتباطي، نقش مكان در شكل دهي به هويت بسيار كمرنگ شد، چرا كه رسانه‌ها و تكنولوژي‌هاي ارتباطي قادرند فرد را از مكان خودش جدا كنند و به جهان پيوند بزنند، در نتيجه افراد با منابع هويت‌يابي متكثري روبه رو هستند و هويت‌يابي شكلي غير محلي و جهاني پيدا كرده است.
گيدنز براي شرح تغيير نقش مكان در مدرنيته‌ي متأخر از اصطلاح \ "از جا كندگي\ " استفاده ميكند. او معتقد است كه جدايي زمان و مكان در دوره‌ي مدرنيته‌ي متأخر، شرط وقوع فرآيند \ "از جا كندگي\ " است. از جاكندگي، \ "كنده شدن\ " روابط اجتماعي از محيط‌هاي محلي، هم كنش و تجديد ساختار اين محيط‌ها در راستاي پهنه‌هاي نامحدود زماني- مكاني است.(گيدنز، 25:1384)
تامپسون نيز معتقد است با ظهور رسانه‌ها اشكال قديمي ارتباط و عموميت تغيير كرده و شكل جديدي از رؤيت‌پذيري ايجاد شده است. او در كتاب خود با عنوان رسانه‌ها و مدرنيته (154:1380) مي‌نويسد: پيش از تحول رسانه‌ها، عمومي بودن افراد و رويدادها بسته به سهيم بودن آنها در يك محل واحد بود. يك رويداد هنگامي به صورت يك رويداد عمومي در مي‌آمد كه در برابر جمعي از افراد كه در وقوعش حضور داشتند، به اجرا در مي‌آمد.\ "
تامپسون براي تبيين روشن‌تر نقش رسانه‌ها در دنياي مدرن امر خصوصي و عمومي را از هم تفكيك ميكند. عمومي چيزي است كه قابل رؤيت يا مشاهده باشد، آنچه كه در برابر حضار به اجرا درآيد، چيزي كه براي همه يا بسياري از افراد، ديدن و شنيدن درباره‌اش آزاد باشد. در مقابل، خصوصي چيزي است كه از ديد پنهان باشد، چيزي است كه بطور خصوصي يا مخفيانه يا در ميان دايره‌ي محدودي از افراد گفته يا انجام شود. در اين معني، صورت دو وجهي عمومي- خصوصي بايد با عام بودن در برابر خاص بودن، آشكار بودن در مقابل پنهان بودن و رؤيت‌پذيري در مقابل عدم رؤيت‌پذيري سر و كار داشته باشد. كنش عمومي، كنشي قابل رؤيت است كه آشكارا انجام مي‌شود، چنانكه هر كسي مي‌تواند آن را ببيند؛ حال آنكه كنش خصوصي نامرئي است، عملي است كه در خفا و در پشت درهاي بسته انجام مي‌شود. (تامپسون 152:1380)
شايد بتوان ادعا كرد كه ظهور تكنولوژي‌ها و رسانه‌هاي جديد و دگرگوني‌ها و تغييرات ناشي از آن، تأثير عميق‌تري بر جوانان دارد:
طولاني شدن دورة جواني و نوجواني، رواج شيوه‌هاي جديد رفتار اجتماعي براي پر كردن فضاي زندگي، فردي شدن و كم‌رنگ‌شدن شكاف‌هاي متداول اجتماعي، اهميت يافتن سبك زندگي و «سياست زندگي» براي جوانان، از هم پاشيدگي شبكه‌هاي سنتي همسايگي و نوسازي شهري از جملة زمينه‌هاي اصلي هستند كه شرايط جديدي را پيش روي جوانان قرار داده‌اند. آنچه در كنار اين روندها و متأثر از رشد رسانه‌هاي جديد قابل ذكر است اهميت بيش از پيش تنوع در اوقات فراغت براي جوانان است. اولين نسل آشنا با كامپيوتر و تكنولوژي‌هاي ارتباطي را بايد نسل فعلي دانست. بسياري از آنان مي‌توانند با طيفي از نرم افزارهاي كامپيوتري كار كنند و به راحتي آن را بفهمند. اين تحولات تكنولوژيك علاوه بر تأثير بر ذوق، سليقه و نياز ارتباطي آنها، گذراندن اوقات فراغت آنها را نيز تحت تأثير قرار داده است. دو فرآيند \ "رسانه‌اي شدن\ "[1] و \ "خانگي شدن\ "[2] توصيف كنندة گذران بخش عمده‌اي از فراغت جوانان در جوامع مدرن است. جوانان فراغت خود را بيش از پيش در خلوت سپري مي‌كنند و براي سرگرم شدن به طور فزاينده‌اي به رسانه‌هاي جديد متكي هستند. (ذكايي،2:1383)
نقش همسالان در الگوسازي و هويت جوانان :
چت
چت روم ها[3] يا تالارهاي گفتگو به عنوان يكي از پرطرفدارترين امكانات اينترنتي ، شرايط جديدي را پيرامون كاربران خود قرار داده و مرزهاي تازه‌اي در شكل‌گيري خرده فرهنگ‌ها ، ارزش‌ها و هويت جوانان پديد آورده‌اند. گمنامي، سرعت ارتباطات و سيال بودن آن پيامدهاي گسترده‌اي در روابط جنسيتي و الگوهاي ارتباطي و دوست‌يابي جوانان بر جاي مي‌گذارد. تداخل طبقه با جنسيت و جغرافيا مي‌تواند فضاي آزاد كننده‌اي را براي دسته‌اي از جوانان پديد آورده و مرزبندي‌هاي رايج جنسيتي و اجتماعي را در فرهنگ جوانان كمرنگ سازد. ارتباطات اينترنتي در محيط‌هاي چت ، ضمن آنكه تقويت‌كننده روابط غير وابسته به زمان و مكان گرديده است، به محملي براي جستجو و ارضاي كنجكاوي‌هاي جوانان نيز تبديل شده است. (ذكايي، 277:1386)
چت‌روم‌ها تكنيك‌ها و امكاناتي را در اختيار فرد مي‌گذارد كه به آنها امكان مي‌دهد تا تصويري مطلوب و قابل پذيرش از خود ارائه كنند. كاربران ممكن است در چت‌روم‌ها توصيف مجازي‌اي از ويژگي‌هاي رفتاري و شخصيتي خود ارائه دهند كه با ويژگي‌هاي واقعي آنها تفاوت بنيادي داشته باشد. افراد حتي اين امكان را دارند كه جنسيت ، طبقه اجتماعي ، تحصيلات، محل زندگي، شغل، درآمد و ساير مشخصات خود را خلاف واقع شرح دهند. اين امر مي‌تواند موجب به وجود آمدن هويت كاذب يا هويت موقت (آني) در افراد بشود. هويت كاذب به اين معنا است كه فرد هويت‌هايي را تجربه ميكند كه هيچ كدام متعلق به او نيستند و هويت موقت يا آني نيز به اين معنا است كه فرد در هر چت، هويتي را معرفي ميكند كه پايدار نيست و دوام آنها تنها تا پايان آن چت ادامه دارد. به اين ترتيب فرد هويت‌هاي متعدد و فراواني را تجربه ميكند كه زودگذر و ناپايدارند.
بل معتقد است جهان مجازي، با تأثير گرفتن از صنعت همزمان ارتباطات، منشاء ظهور \ "فرهنگ‌هاي آني\ "، و به دنبال آن \ "ظهور هويت‌هاي خلق‌الساعه\ " شده است كه در دوره محدودي شكل مي‌گيرد و با ظهور \ "هويت‌هاي جديد\ " به سرعت از بين مي‌روند، خواهند بود.(به نقل از عاملي 1385) در عين حال بايد خاطر نشان كرد كه \ "هويت‌هاي چندگانه\ " كه در يك فرد ديده مي‌شوند به اين معنا نيست كه همه آنها كاذب هستند. (به نقل از تراچ و هالم، 2004)
ويژگي‌هاي ارتباطات الكترونيكي حاكم در فضاي چت روم‌ها شرايطي متفاوت از روابط حقيقي و رودررو را براي كاربران آن فراهم ميكند. سرعت عمل، ناشناس‌ماندن ، سيال بودن و ويژگي‌هاي ديگر مي‌تواند فضاي يكسان و مشابهي را فارغ از الزامات ساختي (جنسيتي، طبقاتي، قومي ، نژادي و مكاني) فراهم سازد كه مستعد تجارب متفاوتي براي كاربران آن است. تعاملات آزمايشي، كنجكاوانه و يا با نيت افزايش ظرفيت شناختي، كاربران اينترنتي را با ذهنيت و گرايش جديدي تجهيز ميكند كه مي‌تواند رفتار و تعاملات آنها در دنياي حقيقي را به چالش كشانده و تغييراتي را هر چند جزئي در ميدان عمل اجتماعي آنها فراهم سازد. فضاي مجازي به فيلتري مي‌ماند كه نيازها، خواسته‌ها و بازانديشي كاربران در هويت خويش را به درجاتي به دنياي حقيقي آنها تسري مي‌دهد و شرايط تازه‌اي را براي گفتگو ، تفاهم و تعامل در دنياي مجازي و حقيقي فراهم مي‌سازد. (ذكايي، 282:1386)
ارتباط در فضاي مجازي
ذكايي نيز معتقد است\ " ماهيت غير رودرروي ارتباطات الكترونيكي اينترنتي مي‌تواند انگيزه‌ي بيشتري را براي كاربران آن در بازي با هويت، رفتارهاي آزمايشي و ارائه تصويري غير واقعي فراهم سازد كه ريسك شرمندگي در آن كمتر است.\ " (ذكايي، 281:1386)
نتايج تحقيق ذكايي(1383) كه بر روي 170 جوان 30- 15 ساله انجام گرفته، نشان مي‌دهد كه لذت‌بخش دانستن فضاي چت بيشتر از جانب پسران ابراز شده است. اين يافته بيانگر ميل بيشتر پسران به برقراري ارتباط همزمان دوستانه با افراد غير همجنس و وابستگي بيشتري است كه دختران به ارتباط و گفت‌و‌گوهاي اينترنتي پيدا مي‌كنند. مشاهدات انجام شده در چت روم‌ها بيانگر ميانگين سني بالاتر كاربران مرد و تعداد بيشتر آنان است. ذكايي اين مشاهده را اين‌گونه تفسير ميكند كه احتمالاً دختران انتخاب دوست را با وسواس بيشتري انجام مي‌دهند و تعداد دوستان اينترنتي آنان محدودتر است. اين محدوديت مؤيد تمايل بيشتر \ "واقعي\ " دختران به گسترش دوستي‌هاي مجازي خود به پيوند ازدواج است ، اگرچه در سطح ذهني نسبت به آن مظنون هستند. به اين ترتيب روابط در فضاي مجازي چت گسترش روابط واقعي است كه دو جنس تجربه مي‌كنند و اگرچه مرزبندي‌هاي جنسيتي در روابط مجازي كمرنگتر از روابط حقيقي است، با اين حال واقعيت بيولوژيك و به ويژه اجتماعي جنسيت در اين روابط نيز خود را نشان مي‌دهد.
در تحقيقي با عنوان \ "مطالعه شيوه رفتار افراد در محيط مجازي: شكل‌گيري روابط صميمانه در اتاق‌هاي گپ زني اينترنت\ " نيز نگارنده به اين نتيجه رسيده است كه كاربران به واسطه گمنامي در چت‌روم‌ها به بازي نقش و خودافشايي پرداخته و با بيان آنچه كه در دنياي واقعي امكان بازگو كردنش را ندارند ، زمينه برقراري ارتباط در محيط مجازي را براي شكل‌گيري روابط صميمانه آماده مي‌سازند. (دهقان و نيكبخش، 25:1385)
پيام كوتاه
لورنت (a 2002) مي‌گويد موبايل ، درون خانه كه فضايي عمومي است، يك خلوت و تنهايي بوجود آورده است. در نتيجه موبايل نوع جديدي از خلوت را بوجود آورده است كه كمتر كسي به آن راه دارد. ايجاد اين فضاي شخصي و خصوصي در جمع، نقش مهمي در هويت فردي جوان ايفا ميكند. براي مثال به آنها اجازه مي‌دهد تا بدون آگاهي ديگران پيامي را رد و بدل كنند يا قرار ملاقاتي را تنظيم كنند. اگر يك جوان موبايلش را در خانه جا بگذارد ، احساس گيجي ميكند يا تصور ميكند بخش بزرگي از وجودش را جا گذاشته است. موبايل به او تشخص مي‌دهد و اساساً بخشي از هويت او را تعريف ميكند. حتي موقع شام وقتي همه اعضاي خانواده در كنار يكديگر شام مي‌خورند ، ممكن است لحظاتي از شام خوردن دست بكشد تا جواب يك پيام كوتاه را بنويسد يا به تلفن پاسخ دهد، احتمالاً با اعتراض پدر و مادرش مواجه مي‌شود كه از او مي‌خواهند براي چند لحظه هم كه شده موبايل را كنار بگذارد و با خيال راحت شام بخورد.
فرآيند از جاكندگي كه گيدنز به آن اشاره ميكند را در استفاده از موبايل نيز مي‌توان ديد. دسترس‌پذيري دائمي اين امكان را فراهم ميكند كه دو كنشگر بتوانند فارغ از زمان و مكان با هم ارتباط برقرار كنند. تلفن ثابت در هر خانه متعلق به همه اعضاي خانواده است و بيشتر اوقات اعضاي خانواده از تماس‌هاي يكديگر آگاه مي‌شوند، اما موبايل يك ابزار شخصي است كه به فرد تعلق دارد و هميشه همراه اوست، در نتيجه وابستگي فرد به زمان و مكان را از بين مي‌برد و امكان ارتباطات آزادانه‌تر و بدون كنترل ديگران (و از جمله والدين) را براي فرد ايجاد ميكند.
در استفاده از موبايل ممكن است هويت مجازي ايجاد شود، اما بسيار كمرنگتر و ضعيف‌تر از هويت مجازي ايجاد شده بوسيله فضاي مجازي است. در فضاي مجازي مهم‌ترين اصلي كه به ايجاد هويت مجازي كمك ميكند، گمنامي و پنهان بودن هويت واقعي فرد است، در حاليكه كالر آي-دي[4] هويت فرد را فاش ميكند. حتي اگر كسي پيام كوتاهي از شماره‌اي ناشناس دريافت كند، با تماس سريع با شماره او مي‌تواند از كيستي او آگاه شود، در حاليكه امكان چنين شناختي در فضاي مجازي و چت‌روم‌ها وجود ندارد.
در عين حال پيام كوتاه مانند چت، از آنجايي‌كه امكان ارتباط نوشتاري و غير رودررو را فراهم ميكند، به جوانان كمك ميكند تا راحت‌تر به ابراز احساسات و منويات خويش بپردازند.
نتيجه‌گيري
تكنولوژي‌هاي جديد بر زندگي جوانان نيز بي‌تأثير نبوده‌اند. تنو‌ع‌طلبي و نوجويي از ويژگي‌هاي نسل جوان است كه جوانان را به مصرف كننده عمده اين تكنولوژي ها و محصولات تبديل ميكند. در سال‌هاي اخير شاهد تغيير شكل گذران اوقات فراغت جوانان، خانگي شدن آن و بوجود آمدن نوع جديدي از خلوت در بين جوانان هستيم. در اين بين چت و پيام كوتاه ميان جوانان از محبوبيت زيادي برخوردارند. اين دو قابليت مي‌تواند تأثيرات هويتي مانند ايجاد هويت مجازي، هويت كاذب و هويت آني بر روي جوانان داشته باشد. در عين حال مي‌تواند موجب تسهيل ارتباط با همسالان خصوصاً جنس مخالف شود. اين ارتباط مي‌تواند نقش مهمي در هويت، نگرش‌ها و ارزش‌هاي جوانان داشته باشد.
بواسطه اينكه هويت افراد در چت‌روم‌ها پنهان است، روابط ايجاد شده، مي‌تواند موجب ايجاد سوء‌تفاهم و در نتيجه ضربه عاطفي شود. ممكن است اين روابط به دنياي واقعي نيز كشيده شود و اثرات سوئي را در بر داشته باشد. پيام كوتاه نيز به علت سهولت استفاده و دسترسي مي‌تواند برقراري ارتباط بين جوانان را آسان‌تر از پيش كند.
در هر حال نمي‌توان منكر جذابيت‌هاي ارتباط بواسطه چت و پيام كوتاه شد. اما اين نكته را نيز نبايد از ياد برد كه فضاي مجازي، فضايي است كه در عين داشتن تهديدها و محدوديت‌ها، مي‌تواند فرصت‌ها و قابليت‌هاي زيادي را نيز همراه داشته باشد. سياست‌گذاران بايد در درجه اول نيازهاي جوانان را به خوبي شناسايي كنند و در درجه دوم اين فضا را بدرستي مديريت كنند و به سمت توليد محتواي مناسب و سالم در قالب‌هاي جذاب و متناسب با ذائقه جوانان بروند. تا زماني كه به لحاظ فرهنگي، اقدامي عملي صورت نگرفته و برنامه‌ريزي مدوني براي اوقات فراغت جوانان وجود ندارد، نبايد انتظار داشت كه جوانان از تهديدهاي مربوط به استفاده از تكنولوژي‌هاي جديد مصون بمانند. در نتيجه در اين بين سه امر ضروري مي‌نمايد: شناخت نيازهاي جوانان، آگاه‌سازي آنان و تدبير و برنامه‌ريزي صحيح براي اوقات فراغت آنها.
پي نوشت ها :
[1]. Mediatisation
[2]. Domestification
[3]. Chat rooms
- دهقان، ع و نيكبخش، ب؛ (1385)، مطالعه شيوه رفتار افراد در محيط مجازي: شكل‌گيري روابط صميمانه در اتاق‌هاي گپ زني اينترنت، فصلنامه مطالعات فرهنگي و ارتباطات، شماره 6
- ذكايي، س، (1383) \ "جوانان و فراغت مجازي\ "، فصلنامه مطالعات جوانان، شماره 6
- كاستلز، م و اينس، م (1384)، گفتگوهايي با امانوئل كاستلز. ترجمه حسن چاووشيان. تهران: نشر ني
- گرگي، ع، (1385)، اينترنت و هويت، فصلنامه مطالعات ملي 25، سال هفتم، شماره1
- گيدنز، آ، (1384الف)، چشم اندازهاي جهاني، ترجمه محمدرضا جلايي پور، تهران: طرح نو
- عاملي، س، (1385) ، فردگرائي جديد و تلفن همراه تكنولوژي فردگرائي و هويت، مجله اينترنتي رسانه جهاني (Journal Of Global Media) http://dcsfs.ut.ac.ir/gmj01/3.asp
- عاملي، س، (1387) ، روابط عمومي الكترونيك، تهران: شركت روابط عمومي و تبليغات هفت تبليغ
- Lorente ,s,(2002a) , introduction in young people and the mobile phone, Instituto de la Juventud, Redacci?n
- Truch, Anna / Hulme, Michael (2004), Exploring the implications for social identity of the new sociology of the mobile phone. Zurich, http://socio.ch/mobile/index_mobile.htm
منبع:خبرگزاری فارس
