بنيانگذار اصيل جنبش اسلامي عراق
گفت وگو با دکتر سيداکرم حکيم وزيرگفتمان ملي عراق
عراق در پاييز همان سال به صحنه کشتار وسيع علما و طلاب علوم ديني و رهبران و کادرها و هواداران جنبش هاي اسلامي و ملي تبديل شده بود.آن روز رژيم صدام گام هاي بلندي براي تبديل عراق به اطاق عمليات نظامي قدرت هاي بين المللي و منطقه اي برعليه انقلاب اسلامي ايران برداشته بود. چرا که آنها از سقوط شاه و حاکميت نظام جمهوري اسلامي آسيب ديده و نگران سرنوشت خود شده بودند. قدرت هاي بزرگ ابتدا به صدام تکريتي چراغ سبز نشان دادند تا برعليه احمد حسن البکر رئيس جمهور پيشين که مردي سست و ضعيف بود کودتا کند.سپس صدام يک سوم اعضاي شوراي فرماندهي حزب بعث و برخي وزيران و فرماندهان ارتش را قتل عام کرد تا خود را مرد شماره يک عراق قرار دهد و اين کشور را براي جنگ تجاوزگرانه بر ضدايران آماده کند.
در نتيجه اين سياست سرکوبگرانه و بازداشت ها و اعدام هاي دسته جمعي، هزاران تن از کادرهاي جنبش اسلامي و ملي و روحانيون از جمله آقاي سيدمحمدباقرحکيم که يکي از روحانيون سرشناس عراق و فرزند آيت الله العظمي سيدمحسن حکيم بود به خارج از کشور مهاجرت کردند. او به صورت محرمانه از طريق مرز اردن از عراق خارج شده و همراه خانواده اش در آپارتماني ساده در محله ابورمانه درغرب دمشق سکونت داشت.
اواخر ماه اوت سال 1980 با آيت الله حکيم ديدار کردم و پس از استقبال گرم و احوال پرسي، متن دستنويس طرحي را به من ارائه داد که عنوان آن «نگرش کلي به دورنماي پيکار در عراق» بود. از من خواست اين متن را مطالعه کنم و سپس درباره راه هاي اجراي آن با هم بحث و تبادل نظر کنيم.
بي ترديد مي توان گفت که آيت الله شهيد سيدمحمدباقرحکيم براي تداوم مبارزه و فراهم آوردن امکانات لازم و نيازمندي هاي مبارزه به خارج از کشور هجرت کرد، چرا که شرايط داخلي آن روز عراق اجازه کمترين حرکتي را نمي داد.
آنگاه حمله هاي روزمره به منظور بازداشت و شکنجه و تروررهبران جنبش اسلامي همچون حزب الدعوه اسلامي و تشکيلات جوانان مسلمان و سازمان اخوان المسلمين و حزب التحرير،گروه القائديون، جريان شيرازي ها در کربلا و ساير سازمان ها و محافل اسلامي عراق آغاز شد.
در نتيجه اين اقدامات، پنج تن از برجسته ترين رهبران حزب الدعوه از جمله شيخ عارف بصري نماينده شهيد صدر و برخي مسئولان جنبش هاي دانشجويي به شهادت رسيدند. و نيز شيخ عبدالعزيز البدري از روحانيون بزرگ اهل سنت در سال 1969 در بغداد به قتل رسيد،و آيت الله مجاهد سيدحسن شيرازي به شدت شکنجه شد که يک دهه بعد در بيروت به دست عوامل حزب بعث به شهادت رسيد.اين جنايات از زمان اشغال عراق توسط انگلستان در سال 1920 که گروهي از علماي دين را به قتل رساندند سابقه نداشته است.
در پي گسترش موج ترور و ارعاب، بسياري ازنمايندگان مراجع و خطبا و وعاظ و هواداران جنبش اسلامي و ملي به کشورهاي همجوار همچون ايران و سوريه و سايرشيخ نشينان خيلج فارس پناهنده شدند و جنبش هاي کرد نيز از اين سرکوب و آوارگي مستثني نبودند.
شهيد آيت الله سيدمحمدباقر حکيم که رويدادهاي دهه هاي ششم و هفتم قرن بيستم در عراق را با چشمان خود ديده بود و رفتار نظام هاي حاکم با حوزه هاي علميه و با مراجع تقليد را آزموده بود، اوضاع و تحولات آينده را پيش بيني مي کرد. به همين دليل تصميم گرفت مسئوليت سنگين ديني و ملي رويارويي با رژيم حزب بعث را برعهده بگيرد و براي دستيابي به اين هدف برنامه و خط مشي جامع تدارک ببيند.
شهيد حکيم به محض خروج از عراق و مهاجرت به ايران،خلاصه تجربيات و تخصص و طرح هاي خود را تدوين کرد، و آن را دستورالعمل مبارزه خستگي ناپذير با رژيم خونخوارصدام قرار داد. پس از گذشت چند ماه از تدوين طرح (نگرش کلي به دورنماي پيکار درعراق) طرح مهم ديگري ارائه و در آن اصول و اهداف جماعت علماي مجاهد عراقي را ترسيم نمود. متعاقب آن طرح سياسي آينده عراق و ده ها کار پژوهشي ديگر را ارائه کرد که همه اين بحث ها نقش بسزايي درتبلور حرکت سياسي جديد بر مبناي اهداف اسلامي و ملي داشت.اين طرح ها و ديدگاه ها چهره مبارزه و فعاليت هاي سياسي گروه هاي مبارز عراقي را دگرگون کرد. به ويژه اينکه در صحنه مبارزات سياسي عراق پس از شهادت آيت الله سيدمحمدباقر صدر دچار خلاء رهبري شده بود، و بسياري از سازمان ها و گروه هاي اسلامي سرگرم مشکلات و گرفتاري هاي روزمره خودشان بودند.
گزينه اول) اقدام به کودتايي نظامي؛
گزينه دوم) برپايي قيام مردمي مانند انقلاب اسلامي ايران؛ و
گزينه سوم) آغاز مبارزه مسلحانه مردمي از درون اراضي آزاد شده در جنوب و شمال عراق.
شهيد حکيم براين باور بود که کودتاي نظامي، کوتاه ترين راه براندازي است، و در عراق و کشورهاي جهان سوم همواره اين شيوه معمول بوده است.اما،با توجه به اينکه عوامل نزديک صدام در تشکيلات ارتش و همه نهادهاي نظامي و حزب بعث و خاندان تکريتي ها و سازمان هاي اطلاعاتي و امنيتي رخنه کرده و همه عناصرمشکوک را به قتل رسانده اند، دست زدن به کودتا کاري دشوار به نظر مي رسد. افزون بر آن صدام نيروهاي مخصوص، واحدهاي ويژه و گارد رياست جمهوري را به وجود آورده و آنان را به سلاح هاي مدرن مجهز کرده و هر کدام از اين تشکيلات را ناظر و مراقب ديگري قرار داده و موقعيت هاي کليدي و حساس را به فرزندان عشاير تکريت واگذار کرده است.
از سوي ديگر،دردهه هشتم قرن بيستم برخي قدرت هاي بين المللي و منطقه اي متعهد شده بودند همه گونه اطلاعات را در اختيار صدام قرار دهند تا از وقوع کودتا جلوگيري کنند.اما،همه اين کمک ها مانع تلاش هاي براندازي نمي شده است. در جريان جنگ ايران و عراق برخي آگاهان اطلاع دارند که گروهي از فرمانداهان مخالف رژيم عراق در نيروهاي هوايي،طرحي را تدارک ديدند تا جايگاه صدام را هنگام شرکت در رژه نظامي به مناسبت سالگرد تأسيس ارتش عراق بمباران کنند اما، پادشاه يکي از کشورهاي عرب همسايه عراق،به نقل از يکي از سرويس هاي اطلاعاتي مشهور غرب، راز اين کودتا را چند روز قبل از وقوع آن به آگاهي صدام رساند.
در مورد گزينه دوم،آقاي حکيم معتقد بود که برپايي قيام مردمي همگاني در عراق مانند انقلاب اسلامي ايران،کاري دشوار است. چرا که رژيم صدام و قدرت هاي بين المللي از سقوط شاه عبرت گرفته، و اقدامات بازدارنده اي را به مورد اجرا گذاشتند، تا اين تجربه در عراق تکرار نشود. از سوي ديگر، پس از شهادت آيت الله صدر،مرجع تقليد توانمندي که بتواند قيام مردم عراق را رهبري کند وجود نداشت.درهمان حال يک مرجع تقليد بزرگ وجود داشت که راه عدم رويايي با نظام حزب بعث را پيش گرفت و در حوزه علميه نجف اشرف اعلام کرد که شرايط ايران و عراق با هم فرق مي کند.
او عقيده داشت که انقلاب اسلامي مردم مسلمان عراق،بايد در پرتو مرجعيت ديني و سياسي حرکت کند، و اين مرجعيت ديني است که مي تواند توده مردم را رهبري کند، چون مردم از نظر فکري و تاريخي، به علماء و مراجع دين وابسته اند، و از نظر سياسي رهبري آنان را در ادامه رهبري ائمه اطهار(ع) مي دانند، و از نظر ديني هم آنان را جانشينان ائمه مي دانند. و اين اصول از انديشه ولايت فقيه و نقش مجتهدان در حيات امت جوشيده است.
شکي نيست که انقلاب اسلامي ايران به رهبري علما و مراجع دين و رويارويي شهيد سيدمحمدباقر صدر با رژيم طاغوتي صدام تأثيربسزايي در حرکت شهيد سيدمحمدباقر حکيم در صحنه عراق داشته است.
آيت الله حکيم عقيده داشت که عراق نبايد ميدان کشمکش و عامل تهديد ديگران باشد. بايد اوضاع منطقه را به سود مردم عراق و مردم منطقه آرام کرد و سروسامان داد. مجلس اعلاي انقلاب اسلامي عراق پيش از سرنگوني صدام، طرح همکاري منطقه اي ارائه داد و گفت و گوهاي دوجانبه، و سه جانبه و چهارجانبه با کشورهاي منطقه را تشکيل داد که نتايج مثبتي در پي داشت تا لقمه اي راحت براي کشورهاي بزرگ و يا ميدان تسويه حساب هاي ديگران نباشد.
مجلس اعلا در دوران مبارزه، با محافل و سازمان هاي بين المللي تماس برقرار کرد تا صداي مظلوميت مردم عراق را به گوش افکار عمومي جهان برساند.دراين زمينه گفت و گوهايي با خاوير پرز دکوئيار دبيرکل پيشين سازمان ملل متحد به سود مردم عراق صادرشد.توجه به مشکلات بزرگ جهان اسلام،همچون سلطه نظامي و سياسي و اقتصادي قدرت هاي استکبار جهاني برمسلمانان و تلاش براي حفظ وحدت سياسي اعراب و يکپارچگي امت اسلامي و مبارزه با توطئه هاي غرب براي دامن زدن به اختلافات و تفرقه ميان دولت هاي عربي و اسلامي و نيز ادامه اشغال فلسطين و تلاش صهيونيست ها براي تغيير هويت تاريخي اين سرزمين به منظور تضعيف مسلمانان از مسائلي هستند که در صدر اهداف و برنامه هاي مجلس اعلاي انقلاب اسلامي عراق قرار دارند.
منبع:ماهنامه شاهد یاران، شماره42-41
درآمد
ابتدا بفرماييد اولين بار چگونه با شهيد محراب آيت الله حکيم آشنا شديد؟
عراق در پاييز همان سال به صحنه کشتار وسيع علما و طلاب علوم ديني و رهبران و کادرها و هواداران جنبش هاي اسلامي و ملي تبديل شده بود.آن روز رژيم صدام گام هاي بلندي براي تبديل عراق به اطاق عمليات نظامي قدرت هاي بين المللي و منطقه اي برعليه انقلاب اسلامي ايران برداشته بود. چرا که آنها از سقوط شاه و حاکميت نظام جمهوري اسلامي آسيب ديده و نگران سرنوشت خود شده بودند. قدرت هاي بزرگ ابتدا به صدام تکريتي چراغ سبز نشان دادند تا برعليه احمد حسن البکر رئيس جمهور پيشين که مردي سست و ضعيف بود کودتا کند.سپس صدام يک سوم اعضاي شوراي فرماندهي حزب بعث و برخي وزيران و فرماندهان ارتش را قتل عام کرد تا خود را مرد شماره يک عراق قرار دهد و اين کشور را براي جنگ تجاوزگرانه بر ضدايران آماده کند.
در نتيجه اين سياست سرکوبگرانه و بازداشت ها و اعدام هاي دسته جمعي، هزاران تن از کادرهاي جنبش اسلامي و ملي و روحانيون از جمله آقاي سيدمحمدباقرحکيم که يکي از روحانيون سرشناس عراق و فرزند آيت الله العظمي سيدمحسن حکيم بود به خارج از کشور مهاجرت کردند. او به صورت محرمانه از طريق مرز اردن از عراق خارج شده و همراه خانواده اش در آپارتماني ساده در محله ابورمانه درغرب دمشق سکونت داشت.
اواخر ماه اوت سال 1980 با آيت الله حکيم ديدار کردم و پس از استقبال گرم و احوال پرسي، متن دستنويس طرحي را به من ارائه داد که عنوان آن «نگرش کلي به دورنماي پيکار در عراق» بود. از من خواست اين متن را مطالعه کنم و سپس درباره راه هاي اجراي آن با هم بحث و تبادل نظر کنيم.
اين طرح متضمن چه نکاتي بود؟
بي ترديد مي توان گفت که آيت الله شهيد سيدمحمدباقرحکيم براي تداوم مبارزه و فراهم آوردن امکانات لازم و نيازمندي هاي مبارزه به خارج از کشور هجرت کرد، چرا که شرايط داخلي آن روز عراق اجازه کمترين حرکتي را نمي داد.
با اين وصف آيا مي توان گفت که شهيد محراب آيت الله حکيم ديدگاه نظامي هم داشت؟
زماني که آيت الله حکيم به جمهوري اسلامي ايران مهاجرت کرد چه شرايطي در عراق حاکم بود؟
آنگاه حمله هاي روزمره به منظور بازداشت و شکنجه و تروررهبران جنبش اسلامي همچون حزب الدعوه اسلامي و تشکيلات جوانان مسلمان و سازمان اخوان المسلمين و حزب التحرير،گروه القائديون، جريان شيرازي ها در کربلا و ساير سازمان ها و محافل اسلامي عراق آغاز شد.
در نتيجه اين اقدامات، پنج تن از برجسته ترين رهبران حزب الدعوه از جمله شيخ عارف بصري نماينده شهيد صدر و برخي مسئولان جنبش هاي دانشجويي به شهادت رسيدند. و نيز شيخ عبدالعزيز البدري از روحانيون بزرگ اهل سنت در سال 1969 در بغداد به قتل رسيد،و آيت الله مجاهد سيدحسن شيرازي به شدت شکنجه شد که يک دهه بعد در بيروت به دست عوامل حزب بعث به شهادت رسيد.اين جنايات از زمان اشغال عراق توسط انگلستان در سال 1920 که گروهي از علماي دين را به قتل رساندند سابقه نداشته است.
آيا آغازانقلاب اسلامي در ايران، تأثيري بر تشديد محاصره علماي دين و جنبش اسلامي عراق داشته است؟
در پي گسترش موج ترور و ارعاب، بسياري ازنمايندگان مراجع و خطبا و وعاظ و هواداران جنبش اسلامي و ملي به کشورهاي همجوار همچون ايران و سوريه و سايرشيخ نشينان خيلج فارس پناهنده شدند و جنبش هاي کرد نيز از اين سرکوب و آوارگي مستثني نبودند.
شهيد آيت الله سيدمحمدباقر حکيم که رويدادهاي دهه هاي ششم و هفتم قرن بيستم در عراق را با چشمان خود ديده بود و رفتار نظام هاي حاکم با حوزه هاي علميه و با مراجع تقليد را آزموده بود، اوضاع و تحولات آينده را پيش بيني مي کرد. به همين دليل تصميم گرفت مسئوليت سنگين ديني و ملي رويارويي با رژيم حزب بعث را برعهده بگيرد و براي دستيابي به اين هدف برنامه و خط مشي جامع تدارک ببيند.
روابط آقاي حکيم با شهيد صدرچگونه بود و چه نقشي در جنبش اسلامي عراق داشت؟
شهيد حکيم به محض خروج از عراق و مهاجرت به ايران،خلاصه تجربيات و تخصص و طرح هاي خود را تدوين کرد، و آن را دستورالعمل مبارزه خستگي ناپذير با رژيم خونخوارصدام قرار داد. پس از گذشت چند ماه از تدوين طرح (نگرش کلي به دورنماي پيکار درعراق) طرح مهم ديگري ارائه و در آن اصول و اهداف جماعت علماي مجاهد عراقي را ترسيم نمود. متعاقب آن طرح سياسي آينده عراق و ده ها کار پژوهشي ديگر را ارائه کرد که همه اين بحث ها نقش بسزايي درتبلور حرکت سياسي جديد بر مبناي اهداف اسلامي و ملي داشت.اين طرح ها و ديدگاه ها چهره مبارزه و فعاليت هاي سياسي گروه هاي مبارز عراقي را دگرگون کرد. به ويژه اينکه در صحنه مبارزات سياسي عراق پس از شهادت آيت الله سيدمحمدباقر صدر دچار خلاء رهبري شده بود، و بسياري از سازمان ها و گروه هاي اسلامي سرگرم مشکلات و گرفتاري هاي روزمره خودشان بودند.
آيت الله حکيم براساس طرح هاي براندازي، چه گزينه هايي را در اولويت برنامه هاي مبارزه خود پيش بيني کرده بود؟
گزينه اول) اقدام به کودتايي نظامي؛
گزينه دوم) برپايي قيام مردمي مانند انقلاب اسلامي ايران؛ و
گزينه سوم) آغاز مبارزه مسلحانه مردمي از درون اراضي آزاد شده در جنوب و شمال عراق.
شهيد حکيم براين باور بود که کودتاي نظامي، کوتاه ترين راه براندازي است، و در عراق و کشورهاي جهان سوم همواره اين شيوه معمول بوده است.اما،با توجه به اينکه عوامل نزديک صدام در تشکيلات ارتش و همه نهادهاي نظامي و حزب بعث و خاندان تکريتي ها و سازمان هاي اطلاعاتي و امنيتي رخنه کرده و همه عناصرمشکوک را به قتل رسانده اند، دست زدن به کودتا کاري دشوار به نظر مي رسد. افزون بر آن صدام نيروهاي مخصوص، واحدهاي ويژه و گارد رياست جمهوري را به وجود آورده و آنان را به سلاح هاي مدرن مجهز کرده و هر کدام از اين تشکيلات را ناظر و مراقب ديگري قرار داده و موقعيت هاي کليدي و حساس را به فرزندان عشاير تکريت واگذار کرده است.
از سوي ديگر،دردهه هشتم قرن بيستم برخي قدرت هاي بين المللي و منطقه اي متعهد شده بودند همه گونه اطلاعات را در اختيار صدام قرار دهند تا از وقوع کودتا جلوگيري کنند.اما،همه اين کمک ها مانع تلاش هاي براندازي نمي شده است. در جريان جنگ ايران و عراق برخي آگاهان اطلاع دارند که گروهي از فرمانداهان مخالف رژيم عراق در نيروهاي هوايي،طرحي را تدارک ديدند تا جايگاه صدام را هنگام شرکت در رژه نظامي به مناسبت سالگرد تأسيس ارتش عراق بمباران کنند اما، پادشاه يکي از کشورهاي عرب همسايه عراق،به نقل از يکي از سرويس هاي اطلاعاتي مشهور غرب، راز اين کودتا را چند روز قبل از وقوع آن به آگاهي صدام رساند.
در مورد گزينه دوم،آقاي حکيم معتقد بود که برپايي قيام مردمي همگاني در عراق مانند انقلاب اسلامي ايران،کاري دشوار است. چرا که رژيم صدام و قدرت هاي بين المللي از سقوط شاه عبرت گرفته، و اقدامات بازدارنده اي را به مورد اجرا گذاشتند، تا اين تجربه در عراق تکرار نشود. از سوي ديگر، پس از شهادت آيت الله صدر،مرجع تقليد توانمندي که بتواند قيام مردم عراق را رهبري کند وجود نداشت.درهمان حال يک مرجع تقليد بزرگ وجود داشت که راه عدم رويايي با نظام حزب بعث را پيش گرفت و در حوزه علميه نجف اشرف اعلام کرد که شرايط ايران و عراق با هم فرق مي کند.
در مورد گزينه سوم،آيت الله حکيم چه طرحي ارائه کرده بود؟
به نظر شما آيت الله حکيم و مجلس اعلاي انقلاب اسلامي عراق از سرنگوني رژيم صدام چه اهدافي را دنبال مي کرد؟
شهيد آيت الله حکيم درباره شکل و ماهيت حکومت عراق پس از سرنگوني رژيم صدام چه نگرشي داشت؟
او عقيده داشت که انقلاب اسلامي مردم مسلمان عراق،بايد در پرتو مرجعيت ديني و سياسي حرکت کند، و اين مرجعيت ديني است که مي تواند توده مردم را رهبري کند، چون مردم از نظر فکري و تاريخي، به علماء و مراجع دين وابسته اند، و از نظر سياسي رهبري آنان را در ادامه رهبري ائمه اطهار(ع) مي دانند، و از نظر ديني هم آنان را جانشينان ائمه مي دانند. و اين اصول از انديشه ولايت فقيه و نقش مجتهدان در حيات امت جوشيده است.
شکي نيست که انقلاب اسلامي ايران به رهبري علما و مراجع دين و رويارويي شهيد سيدمحمدباقر صدر با رژيم طاغوتي صدام تأثيربسزايي در حرکت شهيد سيدمحمدباقر حکيم در صحنه عراق داشته است.
شهيدآيت الله سيدمحمدباقرحکيم تا چه اندازه به پويايي و تجديد حيات حوزه علميه نجف اشرف اعتقاد داشته است؟
جنابعالي حدود ده سال مسئول روابط خارجي مجلس اعلاي انقلاب اسلامي عراق بوده ايد.ازنظرشما ديدگاه شهيد حکيم درباره مسائل خارجي به ويژه قضيه فلسطين در حين مبارزه و پس از سرنگوني صدام چگونه بود؟
آيت الله حکيم عقيده داشت که عراق نبايد ميدان کشمکش و عامل تهديد ديگران باشد. بايد اوضاع منطقه را به سود مردم عراق و مردم منطقه آرام کرد و سروسامان داد. مجلس اعلاي انقلاب اسلامي عراق پيش از سرنگوني صدام، طرح همکاري منطقه اي ارائه داد و گفت و گوهاي دوجانبه، و سه جانبه و چهارجانبه با کشورهاي منطقه را تشکيل داد که نتايج مثبتي در پي داشت تا لقمه اي راحت براي کشورهاي بزرگ و يا ميدان تسويه حساب هاي ديگران نباشد.
مجلس اعلا در دوران مبارزه، با محافل و سازمان هاي بين المللي تماس برقرار کرد تا صداي مظلوميت مردم عراق را به گوش افکار عمومي جهان برساند.دراين زمينه گفت و گوهايي با خاوير پرز دکوئيار دبيرکل پيشين سازمان ملل متحد به سود مردم عراق صادرشد.توجه به مشکلات بزرگ جهان اسلام،همچون سلطه نظامي و سياسي و اقتصادي قدرت هاي استکبار جهاني برمسلمانان و تلاش براي حفظ وحدت سياسي اعراب و يکپارچگي امت اسلامي و مبارزه با توطئه هاي غرب براي دامن زدن به اختلافات و تفرقه ميان دولت هاي عربي و اسلامي و نيز ادامه اشغال فلسطين و تلاش صهيونيست ها براي تغيير هويت تاريخي اين سرزمين به منظور تضعيف مسلمانان از مسائلي هستند که در صدر اهداف و برنامه هاي مجلس اعلاي انقلاب اسلامي عراق قرار دارند.
منبع:ماهنامه شاهد یاران، شماره42-41
/ج
