خصوصي سازي پروازهاي فضايي
نويسنده:سيدحسن علوي لنگرودي
تاکنون بخش اصلي وعمده صنعت هوافضاي کشورها دراختيار کامل وبي چون وچراي دولت ها وسازمان هاي دولتي بوده است ونقش آفريني مستقيم شرکت هاي خصوصي درزمينه انجام پروازهاي فضايي وانتقال مسافرين فضايي به فضا وايستگاه فضايي بين المللي جلوگيري مي شود.درتوجيه سخت گيري هاو ممانعت ها،مباحثي چون کاربردهاي نظامي و اسرارمحرمانه ملي وبين المللي درحوزه تحقيقات فضايي مطرح شد که ورود به آنها،جزوخطوط قرمز ومنطقه ممنوعه بخش خصوصي قلمداد مي شود.درنتيجه،فعاليت ونقش آفريني بخش خصوصي دراين حوزه،به انجام پرژه هاي تحقيقاتي کوچک وساخت برخي قطعات فضاپيماها محدود مي شده است.تاپيش ازاين شرکت هاي خصوصي اجازه نداشتند توليدات خودرا به ساير کشورها صادرکنند وبه عبارت بهتر،فقط يک مشتري وآن هم دولت متبوع خود داشتند.
اما گويااوضاع درحال دگرگوني است.پس ازوقوع بحران مالي جهاني درسال هاي اخيرو کاهش بودجه هاي دولتي اختصاص يافته به تحقيقات فضايي،دست بخش خصوصي براي ايفاي نقش هاي پررنگ تر وجدي تربازگذاشته شده است.سازمان هوافضاي آمريکا(ناسا)به عنوان بزرگ ترين دست اندرکار اجراي تحقيقات وسفرهاي فضايي درگزارشي به کنگره و دولت آمريکا اعلام کرده است که بودجه اين سازمان براي انجام برنامه بازگشت به ماه به هيچ عنوان کافي نيست وبه همين دليل براي جلوگيري ازمتوقف شدن سفرهاي فضايي به مدارزمين وايستگاه فضايي بين المللي به تملک مبرم بخش خصوصي نيازاست.
تاچند سال پيش حتي فکرکردن به اين ايده که شرکت هاي خصوصي بتوانند مسافران ومحموله هاي فضايي رابافضاپيماهاي خود به مدار زمين بفرستند،مضحک وبي فايده به نظرمي رسيد.امادرسه سال اخير شرايط به کلي فرق کرده است به ويژه پس ازآن که توانمندي مالي وعملياتي بخش خصوصي بانقش آفريني شرکت انگليسي ويرژين گالاکتيک که توانست يک فضاپيماي تجاري رابا هزينه اي معادل25ميليون بسازدـ وشرکت آمريکايي اسپيس ايکس ـ که يک مدارگرد پيشرفته به نام فالکون طراحي وساخته است به اثبات رسيد.
هنگامي که دردهه1960،شرکت هواپيمايي پان اي ام دريک اقدام ابتکاري،ازمتقاضيان سفربه ماه ثبت نام به عمل آورد،بيش از80 هزارنفر ازاين طرح استقبال کردند وپيش پرداخت هاي قابل توجهي نيزبه اين شرکت پرداخت کردند.اماعمر شرکت پان اي ام به تحقق وعده هايش کفاف نداد واين شرکت چندسال بعد منحل شد.باتوجه به همين سابقه بودکه پس ازاعلان رسمي شرکت ويرژين گالاکتيک مبني برثبت نام ازمتقاضيان سفربا سفينه فضايي اين شرکت درسال2004،عده اي به اين پيشنهاد به ديد ترديدنگريستند، اماهنگامي که نخستين سفينه فضايي شرکت ويرژين گالاکتيک به نام"وي اس اس اينترپرايز"رونمايي شد،بسياري ازشک وترديدها در مورد توانايي اين شرکت براي انجام سفرهاي تجاري به فضا وگردشگري فضايي برطرف شد.وي اس اس اينترپرايز، يک فضاپيماي قابل استفاده مجدد است که ازمواد کامپوزيتي ساخته شده و18مترطول دارد.اين فضاپيماقادر به حمل شش مسافربوده وبه وسيله دوخلبان هدايت مي شود.براساس برنامه شرکت ويرژين گالاکتيک،هزينه سفرهر نفر بااين فضاپيما200هزار دلار خواهد بود.وي اس اس نمونه تکامل يافته وپيشرفته سفينه اسپيس شيپ وان به شمارمي آيد که توانست جايزه10ميليون دلاري"انصاري ايکس پرايز"براي نخستين فضاپيماي خصوصي راه يافته به فضا رابه خوداختصاص دهد.(درمقاله تيرماه1387دانشمند،به تفصيل درمورد ويژگي هاو توانمندي هاي اين فضاپيما توضيح داده شده است).
البته ساخت فضاپيماي وي اس اس خالي ازمشکل ومانع هم نبود.درسال2007،وقوع انفجاردر زمان انجام يک پروازآزمايشي موجب کشته شدن سه نفراز کارمندان شرکتscaled composites،شرکت سازنده فضاپيما،و وارد آمدن خسارات سنگين به سفينه شد.الزام شرکت ويرژِين گالاکتيک براي رعايت دقيق يک سري استانداردهاي ايمني وانجام آزمايش هاي گوناگون موجب شدتا طرح ساخت اين سفينه فضايي کمي بيش ازبرنامه تعيين شده به درازا بينجامد.بااين همه،بنابه ادعاي دست اندرکاران شرکت ويرژين گالاکتيک،سفينه فضايي وي اس اس تاپايان سال2010آماده پرتاب شدن به فضا وانتقال مسافران به مدار زمين خواهد بود.
موفقيت شرکت ويرژين گالاکتيک در طراحي وساخت سفينه فضايي خصوصي موجب تشويق ودل گرمي ساير شرکت هاي خصوصي علاقه مندبه سرمايه گذاري درزمينه پروازهاي تجاري وگردشگري به فضا شده است.در ماه جولاي سال2009،شرکت سرمايه گذاري آبار در ابوظبي،بيش از32درصد سهام ويرژين گالاکتيک رابه ارزش 280ميليون دلارخريداري کرد.مديران اين شرکت عربي قصد دارند بااختصاص يک سرمايه100ميليون دلاري ديگر،برنامه ساخت انبوه فضاپيماهاي گردشگري وماهواره اي کوچک خصوصي راآغاز کنند.شرکت هاي بيگلوايرواسپيس ولاکهيد مارتين نيز به دنبال انجام سرمايه گذاري هاي مشابه درزمينه گردشگري فضايي آن هم ازنوع خصوصي آن هستند.
شرکت معروف اسپيس ايکس ازجمله شرکت هايي است که سرمايه گذاري عظيمي در زمينه طراحي وساخت ماهواره وفضاپيماي تجاري صورت داده است.در سپتامبر سال2009،اين شرکت قراردادي به ارزش 550ميليون دلار راباشرکت ارتباطات ماهواره ايCOMMCROBمنعقد کردکه براساس آن،18ماهواره و3فضاپيماي کوچک براي شرکت اسپيس ايکس ساخته خواهد شد.مديران اين شرکت قصددارند بااستفاده ازاين ماهواره هاو فضاپيماها،درزمينه خدمات رساني ارتباطي ومخابراتي باسازمان هاي دولتي ازجمله ناسا و آسا به رقابت بپردازند.
باتوجه به محدود بودن بودجه وسرمايه شرکت هاي خصوصي،بخش عمده فعاليت هاي اين شرکت ها حول محورساخت و پرتاب ماهواره هاو سفينه هاي فضايي کوچک متمرکز شده است.اما اين اميدواري دربين صاحب نظران وجود دارد که باافزايش رقابت و ترغيب شرکت هاي بزرگ و معروف هوانوردي و هواپيماسازي جهان ازجمله بوئينگ وايرباس براي حضور ونقش آفريني درصنعت طراحي وساخت فضاپيما برکميت وکيفيت اقدامات و نوآوري هاي بخش خصوصي دراين حوزه افزوده شود.
درحال حاضر،شرکت هاي متعددي درجهان هستند که قادر به طراحي وساخت ماهواره هاي کوچک ومتوسط هستند.هم اکنون مي توان يک ماهواره معمولي راباصرف چندميليون دلار ساخت اما براي پرتاب وقرار دادن آن درمدار زمين مي بايستي هزينه اي بين20تا30ميليون دلارنيازاست.تاکنون فقط سازمان هاي هواـ فضاي دولتي داراي امکان پرتاب ماهواره به فضا بوده اند وبه همين جهت وبه دليل نبودرقابت دراين زمينه،هزينه پرتاب ماهواره ها بسيار بالاست.بااين حال،شرايط درحال دگرگوني است:شرکت تحقيقات فناوري ماهواره اي،که يک شرکت انگليسي معتبر است،درحال ساخت يک سايت پرتاب ماهواره هاي کوچک ومتوسط است ويکي ازمشتريان اصلي اين شرکت،شرکت ويرژين است که قرارداد پرتاب چند ماهواره کوچک ومتوسط خودرا باشرکت تحقيقات فناوري ماهواره اي امضاکرده است.دکتر آدام بيکر،مديرعامل شرکت تحقيقات فناوري ماهواره اي براين مساله تاکيد مي کند که استفاده ازنرم افزارهاي رايانه اي وبرنامه هاي جامع پرتاب ماهواره وبهينه سازي موتورهاي به حرکت درآورنده ماهواره ها مي تواند باعث کاهش هزينه هاي پرتاب ماهواره ها وسفينه هاي فضايي به مدار زمين شود.
بااين همه،شرکت اسپيس ايکس،که هميشه چندگام ازساير شرکت هاي فعال درزمينه فضانوردي خصوصي جلوتراست، قراردادي1/6ميليارددلاري رابراي ارسال يک محموله ويژه به ايستگاه فضايي بين المللي باشرکت علوم مداري وابسته به ناساامضا کرده است.اين نخستين باراست که سازمان هوافضاي آمريکا دريک عمليات مشترک بايک شرکت خصوصي اقدام به ارسال محموله اي به ايستگاه فضايي کرده است.به عقيده بسياري ازکارشناسان وآگاهان مسايل هوافضا،مديران ارشد ناسا قصد دارند به دليل بازنشستگي اجباري شاتل هاي فضايي طي دوسال آينده،ازهم اکنون روابط نزديکي باشرکت هاي خصوصي برقرار سازندو ازظرفيت ها وسرمايه هاي هنگفت آنها براي طراحي وساخت جايگزين هاي مناسب براي شاتل هاي فضايي استفاده کنند.روابط نزديک تربين ناسا وشرکت هاي خصوصي فعال درزمينه هواـ فضا مي تواند درآينده اين امکان رابه ناسا بدهد تابخش هاي کوچک وکم اهميت ترفعاليت هاي فضايي خوداز جمله قراردادن ماهواره هاي تحقيقاتي،هواشناسي و مخابراتي معمولي رابه شرکت هاي خصوصي برون سپاري کند.
دست اندر کاران ناسا بايد بدانند که تحقق اهداف بلند پروازانه و رويايي همچون فرودآمدن دوباره برسطح ماه وارسال سفينه هاي سرنشين دار به منظومه شمسي و مهم ترازهمه،جست وجوي حيات درخارج ازمنظومه شمسي وکهکشان راه شيري،بسيار مهم تراز پرتاب ماهواره هاي معمولي باعمرمفيد چند ماه ياچندسال است.ازسوي ديگر،موقعيت ممتاز وبرتر ناسا درايستگاه فضايي بين المللي به واسطه قدرت نمايي چشمگير چيني ها وهندي ها طي سال هاي اخيربه خطر افتاده است و دولت آمريکا اگر نخواهد موقعيت سنتي خود دردنياي اکتشافات فضايي راازدست بدهد،بايد هرچه زودتر دست به کارشده وبراي حل مشکلات متعددناسا چاره اي بينديشد.
اما گويااوضاع درحال دگرگوني است.پس ازوقوع بحران مالي جهاني درسال هاي اخيرو کاهش بودجه هاي دولتي اختصاص يافته به تحقيقات فضايي،دست بخش خصوصي براي ايفاي نقش هاي پررنگ تر وجدي تربازگذاشته شده است.سازمان هوافضاي آمريکا(ناسا)به عنوان بزرگ ترين دست اندرکار اجراي تحقيقات وسفرهاي فضايي درگزارشي به کنگره و دولت آمريکا اعلام کرده است که بودجه اين سازمان براي انجام برنامه بازگشت به ماه به هيچ عنوان کافي نيست وبه همين دليل براي جلوگيري ازمتوقف شدن سفرهاي فضايي به مدارزمين وايستگاه فضايي بين المللي به تملک مبرم بخش خصوصي نيازاست.
تاچند سال پيش حتي فکرکردن به اين ايده که شرکت هاي خصوصي بتوانند مسافران ومحموله هاي فضايي رابافضاپيماهاي خود به مدار زمين بفرستند،مضحک وبي فايده به نظرمي رسيد.امادرسه سال اخير شرايط به کلي فرق کرده است به ويژه پس ازآن که توانمندي مالي وعملياتي بخش خصوصي بانقش آفريني شرکت انگليسي ويرژين گالاکتيک که توانست يک فضاپيماي تجاري رابا هزينه اي معادل25ميليون بسازدـ وشرکت آمريکايي اسپيس ايکس ـ که يک مدارگرد پيشرفته به نام فالکون طراحي وساخته است به اثبات رسيد.
هنگامي که دردهه1960،شرکت هواپيمايي پان اي ام دريک اقدام ابتکاري،ازمتقاضيان سفربه ماه ثبت نام به عمل آورد،بيش از80 هزارنفر ازاين طرح استقبال کردند وپيش پرداخت هاي قابل توجهي نيزبه اين شرکت پرداخت کردند.اماعمر شرکت پان اي ام به تحقق وعده هايش کفاف نداد واين شرکت چندسال بعد منحل شد.باتوجه به همين سابقه بودکه پس ازاعلان رسمي شرکت ويرژين گالاکتيک مبني برثبت نام ازمتقاضيان سفربا سفينه فضايي اين شرکت درسال2004،عده اي به اين پيشنهاد به ديد ترديدنگريستند، اماهنگامي که نخستين سفينه فضايي شرکت ويرژين گالاکتيک به نام"وي اس اس اينترپرايز"رونمايي شد،بسياري ازشک وترديدها در مورد توانايي اين شرکت براي انجام سفرهاي تجاري به فضا وگردشگري فضايي برطرف شد.وي اس اس اينترپرايز، يک فضاپيماي قابل استفاده مجدد است که ازمواد کامپوزيتي ساخته شده و18مترطول دارد.اين فضاپيماقادر به حمل شش مسافربوده وبه وسيله دوخلبان هدايت مي شود.براساس برنامه شرکت ويرژين گالاکتيک،هزينه سفرهر نفر بااين فضاپيما200هزار دلار خواهد بود.وي اس اس نمونه تکامل يافته وپيشرفته سفينه اسپيس شيپ وان به شمارمي آيد که توانست جايزه10ميليون دلاري"انصاري ايکس پرايز"براي نخستين فضاپيماي خصوصي راه يافته به فضا رابه خوداختصاص دهد.(درمقاله تيرماه1387دانشمند،به تفصيل درمورد ويژگي هاو توانمندي هاي اين فضاپيما توضيح داده شده است).
البته ساخت فضاپيماي وي اس اس خالي ازمشکل ومانع هم نبود.درسال2007،وقوع انفجاردر زمان انجام يک پروازآزمايشي موجب کشته شدن سه نفراز کارمندان شرکتscaled composites،شرکت سازنده فضاپيما،و وارد آمدن خسارات سنگين به سفينه شد.الزام شرکت ويرژِين گالاکتيک براي رعايت دقيق يک سري استانداردهاي ايمني وانجام آزمايش هاي گوناگون موجب شدتا طرح ساخت اين سفينه فضايي کمي بيش ازبرنامه تعيين شده به درازا بينجامد.بااين همه،بنابه ادعاي دست اندرکاران شرکت ويرژين گالاکتيک،سفينه فضايي وي اس اس تاپايان سال2010آماده پرتاب شدن به فضا وانتقال مسافران به مدار زمين خواهد بود.
موفقيت شرکت ويرژين گالاکتيک در طراحي وساخت سفينه فضايي خصوصي موجب تشويق ودل گرمي ساير شرکت هاي خصوصي علاقه مندبه سرمايه گذاري درزمينه پروازهاي تجاري وگردشگري به فضا شده است.در ماه جولاي سال2009،شرکت سرمايه گذاري آبار در ابوظبي،بيش از32درصد سهام ويرژين گالاکتيک رابه ارزش 280ميليون دلارخريداري کرد.مديران اين شرکت عربي قصد دارند بااختصاص يک سرمايه100ميليون دلاري ديگر،برنامه ساخت انبوه فضاپيماهاي گردشگري وماهواره اي کوچک خصوصي راآغاز کنند.شرکت هاي بيگلوايرواسپيس ولاکهيد مارتين نيز به دنبال انجام سرمايه گذاري هاي مشابه درزمينه گردشگري فضايي آن هم ازنوع خصوصي آن هستند.
شرکت معروف اسپيس ايکس ازجمله شرکت هايي است که سرمايه گذاري عظيمي در زمينه طراحي وساخت ماهواره وفضاپيماي تجاري صورت داده است.در سپتامبر سال2009،اين شرکت قراردادي به ارزش 550ميليون دلار راباشرکت ارتباطات ماهواره ايCOMMCROBمنعقد کردکه براساس آن،18ماهواره و3فضاپيماي کوچک براي شرکت اسپيس ايکس ساخته خواهد شد.مديران اين شرکت قصددارند بااستفاده ازاين ماهواره هاو فضاپيماها،درزمينه خدمات رساني ارتباطي ومخابراتي باسازمان هاي دولتي ازجمله ناسا و آسا به رقابت بپردازند.
باتوجه به محدود بودن بودجه وسرمايه شرکت هاي خصوصي،بخش عمده فعاليت هاي اين شرکت ها حول محورساخت و پرتاب ماهواره هاو سفينه هاي فضايي کوچک متمرکز شده است.اما اين اميدواري دربين صاحب نظران وجود دارد که باافزايش رقابت و ترغيب شرکت هاي بزرگ و معروف هوانوردي و هواپيماسازي جهان ازجمله بوئينگ وايرباس براي حضور ونقش آفريني درصنعت طراحي وساخت فضاپيما برکميت وکيفيت اقدامات و نوآوري هاي بخش خصوصي دراين حوزه افزوده شود.
درحال حاضر،شرکت هاي متعددي درجهان هستند که قادر به طراحي وساخت ماهواره هاي کوچک ومتوسط هستند.هم اکنون مي توان يک ماهواره معمولي راباصرف چندميليون دلار ساخت اما براي پرتاب وقرار دادن آن درمدار زمين مي بايستي هزينه اي بين20تا30ميليون دلارنيازاست.تاکنون فقط سازمان هاي هواـ فضاي دولتي داراي امکان پرتاب ماهواره به فضا بوده اند وبه همين جهت وبه دليل نبودرقابت دراين زمينه،هزينه پرتاب ماهواره ها بسيار بالاست.بااين حال،شرايط درحال دگرگوني است:شرکت تحقيقات فناوري ماهواره اي،که يک شرکت انگليسي معتبر است،درحال ساخت يک سايت پرتاب ماهواره هاي کوچک ومتوسط است ويکي ازمشتريان اصلي اين شرکت،شرکت ويرژين است که قرارداد پرتاب چند ماهواره کوچک ومتوسط خودرا باشرکت تحقيقات فناوري ماهواره اي امضاکرده است.دکتر آدام بيکر،مديرعامل شرکت تحقيقات فناوري ماهواره اي براين مساله تاکيد مي کند که استفاده ازنرم افزارهاي رايانه اي وبرنامه هاي جامع پرتاب ماهواره وبهينه سازي موتورهاي به حرکت درآورنده ماهواره ها مي تواند باعث کاهش هزينه هاي پرتاب ماهواره ها وسفينه هاي فضايي به مدار زمين شود.
بااين همه،شرکت اسپيس ايکس،که هميشه چندگام ازساير شرکت هاي فعال درزمينه فضانوردي خصوصي جلوتراست، قراردادي1/6ميليارددلاري رابراي ارسال يک محموله ويژه به ايستگاه فضايي بين المللي باشرکت علوم مداري وابسته به ناساامضا کرده است.اين نخستين باراست که سازمان هوافضاي آمريکا دريک عمليات مشترک بايک شرکت خصوصي اقدام به ارسال محموله اي به ايستگاه فضايي کرده است.به عقيده بسياري ازکارشناسان وآگاهان مسايل هوافضا،مديران ارشد ناسا قصد دارند به دليل بازنشستگي اجباري شاتل هاي فضايي طي دوسال آينده،ازهم اکنون روابط نزديکي باشرکت هاي خصوصي برقرار سازندو ازظرفيت ها وسرمايه هاي هنگفت آنها براي طراحي وساخت جايگزين هاي مناسب براي شاتل هاي فضايي استفاده کنند.روابط نزديک تربين ناسا وشرکت هاي خصوصي فعال درزمينه هواـ فضا مي تواند درآينده اين امکان رابه ناسا بدهد تابخش هاي کوچک وکم اهميت ترفعاليت هاي فضايي خوداز جمله قراردادن ماهواره هاي تحقيقاتي،هواشناسي و مخابراتي معمولي رابه شرکت هاي خصوصي برون سپاري کند.
دست اندر کاران ناسا بايد بدانند که تحقق اهداف بلند پروازانه و رويايي همچون فرودآمدن دوباره برسطح ماه وارسال سفينه هاي سرنشين دار به منظومه شمسي و مهم ترازهمه،جست وجوي حيات درخارج ازمنظومه شمسي وکهکشان راه شيري،بسيار مهم تراز پرتاب ماهواره هاي معمولي باعمرمفيد چند ماه ياچندسال است.ازسوي ديگر،موقعيت ممتاز وبرتر ناسا درايستگاه فضايي بين المللي به واسطه قدرت نمايي چشمگير چيني ها وهندي ها طي سال هاي اخيربه خطر افتاده است و دولت آمريکا اگر نخواهد موقعيت سنتي خود دردنياي اکتشافات فضايي راازدست بدهد،بايد هرچه زودتر دست به کارشده وبراي حل مشکلات متعددناسا چاره اي بينديشد.
پي‌نوشت‌ها:
1-Virgin Galactic/ 2-Space x/ 3-Pan Am/ 4-Vss Enterprise/ 5-Space ship one/ 6-Ansari Xprize/ 7-Aabar Inrevtment/ 8-Bigelow Aerospace/ 9-Lockheed Martin
/ج
