چک الکترونيک چيست؟

حميد دوست محمديان- هيچکس مطمئن نيست که اولين چک چه زماني نوشته، يا بر روي چوب يا سنگ حک شده است. بعضي کارشناسان بر اين عقيده اند که ممکن است رومي ها در حدود 352 سال قبل از ميلاد چک را ابداع کرده باشند. حتي اگر اين مطلب صحيح باشد ظاهراً اين ايده ها در آن زمان چندان جايگاه کاربردي نداشته اند. بانک ها يا موسسات مشابه آن در بين النهرين، يونان و روم باستان وجود داشته اند و احتمالاً سپرده ها را از يک حساب به ديگر حساب ها انتقال مي داده اند. اما هيچ مدرک مستندي از آن انتقال ها باقي نمانده است. آخرين مدرک از سپرده گذاري ها در قالب چيزي به نام چک ايتالياي قرون وسطي و کاتالونيا مربوط مي شود. در اين نواحي بانک هاي قديم سپرده گذاران را مقيد مي کردند قبل از آن که بانک سپرده شان را مصادره کند و يا آن را به حساب مشتري ديگري انتقال دهد، شخصاً به بانک مراجعه کنند. استفاده عملي از ابزارهاي نوشتاري براي نيل به چنين مقاصدي به تدريج شکل گرفت. گفته مي شود که چک در ايالات متحده، حدود سال 1681 براي اولين بار استفاده شد. وقتي بازرگانان در بوستون زمين خود را در يک سرمايه گذاري گرو مي گذاشتند، دريافتند که مي توان به جاي اين کار چک نوشت. اولين چک چاپي مربوط به سال 1763 است که از بانک داري بريتانيايي لورنس چايلدز (Lawrence Childs) به جاي مانده است. اگر چه امروزه چک در سطح وسيعي قابليت دارد، اما بانک داري مشکلات بزرگي را در خصوص آن مشاهده مي نمايد که هم چنان وجود دارد: به راستي چگونه مي توان اين قطعه کاغذ را به گونه اي جريان داد تا بتوان در بانک هاي ديگر آن را وصول کرد. در چک هاي رسيده مي فرستاد. اما اين امر، رفت و آمدهاي زياد و بعضاً سرقت پول ها در نتيجه ناامني را موجب مي شد. راه حل اين مشکل در قرن هفدهم هم زمان با پيدايش علم بانک داري در بريتانيا پيدا شد. داستان از اين قرار بود که يکي از پيک هاي بانک لندن در يک يا چند نقطه مستقر مي شد و پيک هاي ساير بانک ها را مي پذيرفت. آن ها مي توانستند در اين مکان مذاکره کنند و تمام چک هاي صادر شده از ساير بانک ها را قابل پرداخت نموده، تصميم به معاوضه آن ها بگيرند يا اين که جريان آن ها را در جهت ديگري قرار دهند. اين سيستم را اصطلاحاً سيستم Clearinghouse مي گويند. پيوستن به اين شبکه کاغذي بانک ها که در آن معاوضه چک با يکديگر صورت مي گيرد هم چنان کاربرد دارد.

چک الکترونيکي
 

در اين نوشتار قصد بر اين است که تا ويرايشي امروزي تر از چک، که آن را چک الکترونيکي مي نامند ارايه دهيم. چک الکترونيکي يک ابزار نوين پرداخت است متشکل از امنيت، سرعت بوده و داراي فرآيند بازدهي تمام تراکنش هاي الکترونيکي هم گون و توأم با زيرساخت قانوني گسترش يافته صحيح است قابليت جاي گزيني با چک هاي کاغذي در فرآيندهاي تجاري را دارد. اولين بار چک الکترونيکي توسط خزانه داري ايالات متحده براي آن که پرداخت هاي کلان را در سطح اينترنت بسازند، به کار گرفته شد. مفهوم چک الکترونيکي طي پروژه اي از FSTC، شرکت سرويس هاي نوين مالي (Financial Services Technology Consortiurn) گسترش داده شده است. FSTC داراي 100 عضو است که شامل تعدادي از بانک هاي بزرگ، کارپردازان فني امور مالي، دانش گاه ها و لابراتوارهاي تحقيقاتي است. کار فني بر روي پروژه چک الکترونيکي در چند مرحله انجام شد. توليد ايده هاي جديد، انجام تحقيقات اوليه، ساخت و تثبيت نمونه هاي اوليه، به قاعده در آوردن خصوصيات براي سيستم آزمايشي و اجرايي سيستم آزمايشي.

چک الکترونيکي چيست؟
 

يک چک الکترونيکي نسخه الکترونيکي و يا به عبارتي نسخه نمايشي چک کاغذي است. چند ويژگي اوليه چک هاي الکترونيکي از اين قرارند: همان اطلاعاتي را دارند که در چک هاي کاغذي موجود است. مي توانند با همان ارزش و چهارچوب قانوني چک هاي کاغذي پايه ريزي شوند. قابليت پيوند به اطلاعات نامحدود و معاوضه سريع بين ساير بخش ها. مي توانند در هر تراکنش مشابه چک هاي کاغذي امروزي استفاده شوند. توسعه قابل استفاده بودن در مقايسه با چک هاي کاغذي با اضافه کردن مبلغ چک الکترونيکي چگونه کار مي کند؟ چک الکترونيکي به همان روش چک هاي کاغذي عمل مي کند: نويسنده چک (Payer)، چک الکترونيکي را به کمک انواع مختلفي از دستگاههاي الکترونيکي مي نويسد و سپس آن را به وسيله ترمينال هاي دريافت کننده (Payer) به بانک هاي دريافت کننده واگذار مي کند. دريافت کننده هاي الکترونيکي، چک الکترونيکي را که نوعي اعتبار رسيده محسوب مي شود، در قالب سپرده دريافت نموده و سپس آن را به بانک هاي پرداخت کننده (Payer,s banks) مي سپارند. بانک هاي پرداخت کننده چک الکترونيکي را تاييد نموده و حساب مرتبط با چک را شارژ مي کنند.

چک الکترونيکي از زاويه اي ديگر
 

در جريان چک الکترونيکي، تراکنش مي تواند از جانب بانک هاي دريافت کننده (Payer,s banks) آغاز شود: تراکنش با ارسال صورت حساب و يا يک يادداشت بانکي به پرداخت کننده چک، که در سيستم حساب هاي قابل پرداخت مشتري طراحي شده است، آغاز مي شود. وقتي زمان پرداخت صورت حساب فرا رسيد، اطلاعات موجود در صورت حساب به وسيله سيستم حساب هاي قابل پرداخت بررسي مي گردد و سپس داده هاي صورت حساب براي آن که يک چک الکترونيکي صادر شده مورد استفاده قرار مي گيرد. چک اکترونيکي شامل مجموعه اطلاعات يک چک، نظير دريافت کننده چک، مبلغ، زمان پرداخت و اطلاعات حساب مي باشد. براي امضا نمودن چک، پرداخت کننده يک رمز را براي گشوده شدن کارت دفترچه چک خود وارد مي نمايد. (مشابه ورود رمز در کارت هوشمند). اين کارت يک جايگاه امن براي کليد امضاي خصوصي پرداخت کننده است. يک امضاي چک الکترونيکي ممکن است به شکل رمزنويسي شده، يک کپي از صورت حساب چک الکترونيکي را پيوست داشته باشد، بنابراين يک مزاحم نمي تواند صورت حسابي ديگر را به صورت تقلبي ثبت و ارسال نمايد. قالب بندي صورت حساب ها ثابت نيست ولي مي تواند از لحاظ طولي، شکل و داده هاي موجود در آن قابل تغيير باشد. بنابراين يک پرداخت کننده مي تواند متن رسيده از دريافت کننده (Payer) را برگشت دهد. اين امر دريافت کننده را قادر مي سازد تا اطلاعات مورد نياز جهت پرداخت صحيح را تکيل نمايد. چک الکترونيکي امضا شده به وسيله email يا تراکنش وب، به يک دريافت کننده ارسال مي شود. دريافت کننده صحت امضا پرداخت کننده را روي چک الکترونيکي و صورت حساب بررسي کرده، اطلاعات صورت حساب را استخراج نموده و به حساب هاي قابل وصول ارسال مي کند، دريافت کننده رمز خود را جهت گشودن دفترچه چک الکترونيکي وارد مي کند. چک هاي پشت نويسي شده به بانک هاي دريافت کننده جهت تسويه و قرارگيري در حساب ارسال مي شوند. فرآيند تسويه مي تواند به وسيله سيستم هاي نمايش چک الکترونيکي (ECP System) موجود يا ديگر سيستم هاي تسويه و پرداخت انجام شود هر دو بانک دريافت کننده و پرداخت کننده، امضاهاي چک الکترونيکي و پشت نويس هاي به کار رفته در دو لايه از سيستم (تأييد کليدهاي امضا و حساب بانک پرداخت کننده اصلي (صادر کننده چک)) را بررسي مي کنند. بانک پرداخت کننده تحقيق مي کند که اين چک الکترونيکي تکراري نباشد، حساب و هويت پرداخت کننده جاري صحيح باشد و سپس چک را به پرداخت کننده حساب سپرده درخواست (DDA) ارسال مي کنند. در نهايت يک پيام به پرداخت کننده ارسال مي شود که در آن شرح کاملي از روند تراکنش آمده است.

چرا چک هاي الکترونيکي را به کار مي بريم؟
 

چک هاي الکترونيکي ويژگي هاي مهمي دارند، آن ها خدمات زير را عرضه مي کنند: تراکنش هاي بانکي را قادر مي سازند تا با امنيت کافي در اينترنت به کار گرفته شوند. در بستري نامحدود ولي کنترل شده اطلاعات، صحت خود را حفظ مي کنند. تقلب هاي ايجاد شده روي چک ها از بين مي رود. تأييد خودکار محتويات و صحت چک ها. خصيصه هاي مرسوم چک هاي معمولي نظير توقف پرداخت و اصلاح آسان آن. افزايش قابليت هاي نظير فعال نمودن تاريخ پرداخت.

تکنولوژي چک الکترونيکي
 

تکنولوژي چک هاي الکترونيکي ارتقا نرم افزارها و سخت افزارها توسط FSTC به منظور: کاهش هزينه هاي اوليه (در مقايسه با ساير ابزارهاي پرداخت). به دست آوردن استاندارد صنعتي جهاني. فراهم کردن يک ابزار جهاني براي کاربران امروزه چک هاي الکترونيکي بر پايه هاي زيربنا شده اند: زبان مشترک فروش خدمات بانکي (FSML). تقويت امضاهاي الکترونيکي به منظور به کار بردن آلگوريتم هاي فعال پرداخت. امنيت سخت افزارهايي نظير کارت هاي هوشمند. تاييد هويت ديجيتالي. فعال نمودن عمليات بانک ها و تجارت.

مقايسه چک الکترونيکي و ساير ابزارهاي پرداخت
 

از آن چه تاکنون گفته شد مي توان به قابليت هاي چک الکترونيکي در مقايسه با چک هاي کاغذي معمولي پي برد. اما آن چه در مقايسه سيستم خدمات کارت با چک الکترونيکي مي توان گفت از اين قرار است: کارت ها به وسيله اشخاص حقيقي و در وسعت کسب و کار کوچک تري به کار مي روند تا پرداخت ها را در مکان هاي فروش و يا ترمينال هاي نزديک به مشتريان مقدور سازند. سيستم امنيتي که در اينترنت براي کارت به کار مي رود مي تواند در سطح offline نيز به کار گرفته شود. چک هاي الکترونيکي مي توانند امنيت پرداخت ها را نه تنها در پرداخت هاي جزئي محلي بلکه در سراسر سطح اينترنت برقرار کنند. برخلاف کارت، چک الکترونيکي مي تواند براي اشخاص حقوقي مانند وصول پرداخت هاي تجاري به کار گرفته شود. در واقع مي توان به جاي چک هاي معمولي در تجارت از آن استفاده نمود. به سبب ريسک هاي وابسته به کارت، برخي صادرکنندگان کارت ها يک محدوديت روزانه روي مبلغي که مي تواند در يک کارت شارژ نمود قرار داده اند. در حالي که چک الکترونيکي در اختيار مشتري است نه بانک، هم چنين هيچ تبصره مشابهي براي اين گونه محدوديت ها تعريف نشده است.

چک هاي الکترونيکي
 

قابل استفاده براي تمام دارندگان حساب، کوچک و بزرگ، است؛ در جايي که ساير راه حل هاي پرداخت الکترونيکي با ميزان ريسک بالا و يا نامناسب باشند. امن ترين ابزار پرداخت فعال تا به امروز به شمار مي روند. فراهم نمودن سرعت و امنيت تسويه هاي مالي لازم تواما با حساب هاي چک هاي معمولي موجود قابل استفاده است. قابل جريان به کمک دامنه متنوعي از سخت افزارها و نرم افزارهاي کاربردي است.
منبع: نشريه دنياي کامپيوتر و ارتباطات- ش90