سال شمار وقايع جنوب ايران (از 1114ه.ش/1735ميلادي تا 1308ه. ش/1927ميلادي)
1294ه ش/8اوت 1915م
انگليسي ها صبح زود بوشهر را اشغال کردند. عده زيادي نظامي هندي از کشتي پياده شدند و دارالحکومه را از موقرالدوله حکمران بوشهر تحويل گرفتند.
مشار اليه را حبس و اداره عدليه را منحل کردند و 14نفر از آزادگان بوشهري را به هندوستان شهر «تانه» تبعيد نمودند.
1294ه.ش/1915م
عشاير جنوب به رهبري رئيس علي دلواري، شيخ حسين چاه کوتاهي و زائرخضرخان تنگستاني بر نيروهاي انگليسي مستقر در بوشهر هجوم آورده و تلفاتي برآن ها وارد ساختند.
18اکتبر
احمد خان دريابيگي دوست انگليس ها بار ديگر ظاهراً از طرف دولت ايران به حکمراني بنادر منصوب شد.
1294ه.ش/1915م
مستوفي الممالک از مقام نخست وزيري استعفا داد و مشيرالدوله به جاي وي به نخست وزيري رسيد.
1294ه.ش/1915م
21ژوئيه /30تير
يک اسواران و سه توپ به منظور سرکوب رئيس علي دلواري از بصره به بوشهر ارسال گرديد.
10اوت 1915م
نيروهاي انگليسي براي اجراي يک رشته عمليات عليه رئيس علي بوشهر را به مقصد دلوار زادگاه رئيس علي و کانون اصلي مبارزه ترک گفتند. نيروي مزبور عبارت بود از ناوهاي جونو، پيراموسPYRAMUS، لاورنسLAWRENCEو دالهوزيDALHOSIEتحت فرماندهي کاپيتان ويک)WAKEنيروي دريايي سلطنتي (N.R)(افسر ارشد نيروي دريايي خليج فارس) نيمي از پياده نظام نود و ششم به انضمام دو مسلسل به فرماندهي ميجر سي. اي اچ. وينتل(C.E.H.WINTLE)
13تا15اوت
نيروهاي انگليسي به تلافي کشته شدن نايب کنسول و ملازمانش در اطراف کوه کزي به دست رئيس علي و يارانش تصميم گرفتند دلوار را تسخير و با خاک يکسان و ساکنين آن جا را قتل عام نمايند، بنابراين شروع به بمباران مناطق مسکوني و قطع نخلستان هاي اطراف آن جا نمودند، ليکن مقاومت دليرانه مبارزان تنگستاني به رهبري رئيس علي و قواي کمکي دشتي به رهبري خالوحسين بردخوني سبب گرديد تا انگليس ها بعد از تحمل تلفات در دلوار فوراً با پايگاه اصلي خود عقب نشيني کرده و اين فتح و پيروزي موقعيت درخشاني براي رئيس علي دلواري و يارانش فراهم ساخت.
25مرداد/16اوت
عشاير جنوب (دليران تنگستاني -دشتي و دشتستاني) با عبور از ميان قرارگاه هاي استحفاظي انگليس ها که سمت جنوبي بوشهر را از بالاي برج مقام تا درياي واقع در طرف مشرق برج مقام، همچنين تنگک محمد جعفري تا سبزآباد را سيم خاردار کشيده بود. چند شبيخون جسورانه به سربازان هندي و انگليسي تحت فرمان ژنرال اچ.تي. بروکينگ(H.T.BROKING) وارد ساخته و در حدود 24نفر از نيروهاي وي را به هلاکت رساندند.
26مرداد/17اوت
عين الدوله برکنار و کابينه جديدي در تهران به رياست مستوفي الممالک تشکيل شد.
شهريور/ سپتامبر
در شيراز مجاهدين و هواداران شان به خاطر تصرف بوشهر به دست نيروهاي انگليسي بردامنه تبليغات خويش عليه انگليس ها افزودند.
12شهريور/3سپتامبر
ژنرال بروکينگ که فرماندهي قواي انگليس در بوشهر را به عهده گرفته بود گزارش کرد که احتمال مي رود قواي ايراني(دليران تنگستاني، دشتستاني) بنابر تخمين او حدود 2000 نفر که در دلوار و برازجان مستقر بودند در شب هاي تاريک حمله اي صورت دهند.
12شهريور 1294/ 3 سپتامبر1915
رئيس علي دلواري به همراه چند نفر از هم رزمانش به قصد شبيخون به قرارگاه هاي سربازان انگليسي به تنگک صفر واقع در 10 کيلومتري جنوب شرقي بوشهر عزيمت کرد. آن ها در مواضعي حساس قرار گرفته، اردوگاه افراد دشمن را آماج گلوله هاي خود مي سازند. اما ناگهان رئيس علي مورد هجوم قرار گرفته به شهادت مي رسد پس از وصول اخبار تنگستان مجلس ختمي در مسجد وکيل شيراز از طرف مادر علي قلي خان برپا شد و هزاران نفر با چشم اشکبار در ترحيم رئيس علي شهيد دلوار شرکت جستند و سينه چاک نمودند.
شهريور/8سپتامبر
نايب کنسول بريتانيا در شيراز(غلام علي خان نواب) به انتقام شهادت رئيس علي مورد حمله قرار گرفته، کشته شد.
شهريور(جنگ کوه کزي)
چندي پس از شهادت جان گداز رئيس علي دلواري، حجت الاسلام آقا سيد مرتضي علم الهدي که با رئيس علي دوستي ديرينه داشت به نام خونخواهي او،زائر خضرخان و شيخ حسين خان چاه کوتاهي را تشويق و ترغيب به جنگ با قواي انگليس نمود که اين اقدام منجر به تهاجم شباهنگاهي در کوه کزي واقع در جنوب بوشهر به نيروهاي اجنبي گرديد. در اين جنگ تلفات وارده بر نيروهاي انگليسي سنگين بود و حدود يک سوم از نيروهاي سوار از پاي در آمد، دو افسر، ميجر پنينگتون و ليوتنان ال. اي ال تورنتون و دو افسر هندي کشته شدند ليکن بر اثر آتش سنگين توپخانه و کمبود فشنگ و تشنگي نيروهاي مجاهد مجبور به تخليه مواضع خود و عقب
نشيني گرديدند. خالو حسين بردخوني در اين جنگ به اسارت درآمد و فرزند شيخ حسين خان چاه کوتاهي به نام شيخ عبدالحسين خان که 25سال داشت به شهادت رسيد.
مهر/ اکتبر
ولي فارس(مخبرالسلطنه) که پس از گرفتن بوشهر توسط انگليس ها به کمک آلمان ها گروهي داوطلب تحت فرماندهي افسران ژاندارمري بسيج کرده بود با فشار انگليس ها بر دولت مرکزي بر کنار و قوام الملک که گرايشات انگليسي داشت به کفالت ايالت فارس رسيد.
اول ابان 1294/اکتبر1915
دو نفر کارمند کنسولگري بريتانيا در شيراز مورد اصابت گلوله قرار گرفته و مجروح شدند. دو روز بعد ميجر اوکانر(کنسول انگليس در شيراز) به مارلينگ اطلاع داد که اگر بي درنگ اقدامي مقتضي مجري نگردد اتباع بريتانيا ديگر امکان اقامت در شيراز نخواهد داشت.
آبان 1294/ 10 نوامبر1915
ميجر اوکانر(کنسول بريتانيا در شيراز)و فرگوسن (FERGUSSON)مدير شعبه بانک شاهنشاهي شيراز و اسميت رئيس تلگراف خانه هند و اروپ و خانم او و يکي از کارمندان اداره تلگراف و يک بازرگان انگليسي به نام ليوينگستن، پتيگرو و خانم او و يک نفر منشي سنگالي توسط مجاهدان شيراز به اسارت درآمده و در عرض يک ساعت عازم بوشهر گرديدند.
26آبان 1294/ 17نوامبر 1915
ميجر اوکانر (کنسول بريتانيا در شيراز) و آقايان فرگوسن و اسميت و يکي از کارمندان اداره تلگراف آقاي ليوينگستون(LIVINGSTON) يکي از تجّار و سوارهاي مستحفظ کنسولگري که توسط کميته حافظين استقلال ايران در شيراز دستگير شده بودند بعد از چند روز بازداشت نزد غضنفرالسلطنه رهبر مجاهدان برازجاني به اهرم اعزام تا نزد زائر خضرخان که داراي قلعه مستحکمي بود نگهداري شوند.
29آبان1294/ 20 نوامبر 1915
خانم فرگوسن و دو دخترش و خانم اسميت که در اسارت رزمندگان تنگستاني در اهرم به سر مي برند همراه با يک نيروي مستحفظ و نامه اي از ميجر اوکانر به عنوان اقدامي انسان دوستانه رهايي يافته وارد بوشهر شدند.
آبان 1294/نوامبر1915
با فرا رسيدن ناوهاي فيلومل بريتومارت و برامبل ناوگان انگليس در خليج فارس تقويت گرديد تا در صورت اعلان جنگ انگليس عليه ايران انگليسي ها را در امر محاصره بنادر کمک کنند.
30آذر1294/ 21نوامبر1915
معاون نماينده سياسي مقيم بريتانيا در بوشهر مستر چيک از قوام الملک کفيل ايالت فارس نامه اي دريافت نموده که در آن نامه قيد شده بود که به زودي يک نيروي ايلي تشکيل داده و با حمله به ژاندارمري اوضاع را به نفع خود برمي گرداند.
18دي 1294/ 8 ژانويه 1916
تلاش قوام الملک در فارس براي مقابله با ژاندارم ها به جايي نرسيد و مجبور شد از شيراز فرار کرده به لار پناه برد و در آن جا از دوستان انگليسي خود تقاضاي مساعدت مالي و تسليحاتي نمود.
بهمن 1294/ژانويه 1916
به منظور کمک به قوام الملک در فارس و تثبيت موقعيت انگليسي ها در جنوب به معاون نماينده سياسي مقيم در بوشهر (مستر چيک) دستوراتي داده شد و دو روز بعد نايب السلطنه هند ليوتنان کلنل سرپرسي- سايکس را به خاطر تجارب گسترده اي در مورد ايران و اطلاعات عميقش از ايران مأموريت يافت تا يک نيروي نظامي استحفاظي در جنوب کشور تشکيل دهد. (پليس جنوب)
اسفند 1294/مارس1916
نيروي صد و بيست و چهارم پياده بلوچستان و دو اسواران از نيروهاي پانزدهم نيزه دار براي تقويت ساخلوي بوشهر از بين النهرين وارد اين شهر گرديد زيرا سرپرسي سايکس و مارلينگ هر دو بر اين باور بودند که تهاجمي بر ضد رزمندگان تنگستاني و دشتستاني مي تواند تأثيرات سياسي مناسبي به نفع قوام الملک در فارس داشته باشد.
7ارديبهشت 1295/ 17آوريل 1916
نيروهاي انگليسي براي نمايش قدرت به همراه يک ستون نظامي در حول و حوش مشيله (منطقه اي در ضلع جنوبي بوشهر) به يک حرکت شناسايي دست زدند. ستون مزبور به روستاي چغادک که مرکز تجمع واستقرار نيروهاي رزمنده تنگستاني و دشتستاني بود يورش آورد و ضمن ويران نمودن روستاي مزبور با دادن تلفاتي مجبوربه عقب نشيني گرديد.
فروردين و ارديبهشت 1295/آوريل 1916
تلاش براي رهايي ميجر اوکانر کنسول انگليس و ديگر اسراي انگليسي در اهرم انجام گرفت و دولت ايران از صولت الدوله خواست تا از نفوذ خود استفاده کرده موجب رهايي اسراي مزبور گردد.
27خرداد 1295/ 17ژوئن 1916
مارلينگ سفير انگليس در تهران طي مخابره تلگرافي به ميجر تريور قائم مقام کنسول انگليس در بوشهر اطلاع داد که وزارت خارجه بريتانيا و وزارت هندوستان تصميم گرفته اند که براي آزاد سازي اسراي بريتانيا در اهرم با مطرح ساختن شرايطي که احتمالاً مورد پذيرش سران مجاهدين خواهد بود وارد مذاکره گردد. از جمله شرايط سران مجاهدين براي آزادي گروگان ها موارد ذيل بود:
1)رهايي 16نفر از کساني که در اسارت انگليسي ها بودند از جمله خالوحسين بردخوني هم رزم شهيد رئيس علي دلواري که در جنگ کوه کزي به اسارت درآمد.
2)تضمين بازگشايي راه شيراز، برازجان، بوشهر.
3)استرداد پول و بار چاي رهبران تنگستاني که در بوشهر ضبط شده بود.
9تير1295/ 30ژوئن1916
دکتر ازوپاردي(AZZOPARDY. Dr)از اتباع مالت و يکي از اسرا در اهرم که به علت بيماري آزاد شده بود وارد بوشهر گرديدند.
مرداد1295/زوئيه و اوت 1916
مذاکره براي آزادي اسراي انگليسي در اهرم مدتي به طول انجاميد ولي بالاخره پس از چندي آخرين اسير، کلنل اوکانر در 20اوت/29مرداد به بوشهر آورده شد.
1295/ 12اوت 1916
سپهدار اعظم در اثر بحران ناشي از پيشروي ترک ها در خاک ايران و عدم رضايت احمد شاه و تمايلات روسي خود ناگزير استعفا داد و در 13اوت احمد شاه فرمان رياست وزرايي وثوق الدوله را صادر کرد، بعد از مدتي به علت مخالفت انگليسي ها و بالاخص شخص چرچيل از اعضاي سفارت انگليس وثوق الدوله موفق به تشکيل کابينه نگرديد.
23مهر 1295/ 15 اکتبر 1916
فرمان فرما که به فرمانروايي فارس و کرمان منصوب گرديده بود به همراه کلنل گاف وارد شيراز شد.
منبع: ماهنامه شاهد یاران، شماره 52
