آلاينده هاي محيطي

کليات- تعاريف آلودگي هوا
 

جو لايه اي است محتوي گازهاي اطراف زمين که کنش و واکنش هايي با مقياس هاي زماني و مکاني متفاوت در آن صورت مي گيرد. قسمت اعظم ضخامت جو در اطراف زمين از مخلوط گازهاي دائمي تشکيل شده است که هواي خشک ناميده مي شود. بخار آب، مواد آلي و معدني از قبيل گرد وغبار، دود و ساير آلوده کننده ها نيز با مقادير متغير در جو وجود دارد. هواي خشک، خالص، کاملاً شفاف و بدون بو است و از نيتروژن، اکسيژن، آرگون، دي اکسيد کربن و مقاديري از گازهاي ديگر همچون هيدروژن، ازن و غيره تشکيل شده است. بخار آب که شفاف و بدون بو است، حجم بسيار متغيري از صفر در نواحي مرتفع و سرد جو و تا حدود 4-3 درصد حجم کل هوا در نواحي گرم و مرطوب را به خود اختصاص مي دهد.
بدون شک، هر موجود زنده، براي ادامه ي حيات خود نيازمند آب، هوا و غذا مي باشد که در اين ميان هوا، نقش ويژه اي دارد. به طوري که يک انسان معمولي در حالت استراحت به 12، کار سبک 45 و کار سنگين 69 کليوگرم هوا نياز دارد. درصورتي که مقدار غذاي مورد نياز روزانه اي يک انسان را حدود 5.1 کيلوگرم و آب مصرفي اش را 5/2 کيلوگرم تخمين مي زنند. يک انسان حدود 5 هفته بدون غذا و 5 روز بدون آب زنده مي ماند، اما بدون هوا بيش از چند دقيقه زنده نمي ماند.

آلودگي هوا
 

عبارت است از وجود يک يا چند و يا مخلوطي از آلوده کننده هاي مختلف در هواي آزاد که براي انسان مضر بوده و يا موجب زيان رساندن به حيوانات و گياهان مي شوند. اگر شاخص آلودگي هوا را 100 فرض کنيم چنانچه غلظت آلاينده ها مطابق با 100باشد، هوا استاندارد و اگر از اين ميزان کمتر باشد، کيفيت هوا خوب و يا متوسط و اگر بالاتر باشد، نشان دهنده ي افزايش غلظت آلاينده هاي هوا مي باشد.

منابع آلودگي هوا
 

منابع عمده ي آلودگي هوا عبارتند از منابع طبيعي و مصنوعي وليکن تقسيم آنها ممکن است بر اساس منبع، منشأ، ترکيبات و اثرات فيزيولوژيکي متفاوتي باشد. اما با توجه به توسعه و پيشرفت صنايع و تکنولوژي، توسعه ي شهرها، ازدياد جمعيت و افزايش وسايل نقليه ي موتوري، سهم آلاينده هاي مصنوعي که به محيط زيست رها مي شوند بيشتر از منابع طبيعي است.
آلوده کننده هاي هوا براساس منابع توليد به دو دسته تقسيم مي شوند:

الف- منابع طبيعي:
 

•طوفان ها و گرد و غبار: علاوه بر فرستادن مواد معلق به فضا، رابط خوبي براي انتقال انواع ميکروب ها هستند.
• فعاليت آتشفشاني: کوه آتشفشان، هنگام آتشفشان مواد متنوعي از جمله اسيد کلريدريک، انيدريد سولفور، اسيد فلوئيدريک، اسيد سولفيدريک و متان به فضا مي فرستد که در اينجا باران هاي اسيدي نقش بسزايي دارد.
• دود و خاکستر آتش سوزي هاي جنگلي: آلاينده هايي از قبيل منواکسيدکربن، دود، هيدروکربورها، اکسيدهاي ازت، خاکستر و غيره را در هوا منتشر مي کند.
• شهاب هاي آسماني: گاز و مواد متنوعي از خود در فضا باقي مي گذارند.
• منابع گياهي و حيواني: گرده ي گل، باکتري، ويروس
• چشمه هاي آب گرم معدني: با ايجاد گازهاي سولفوره سبب آلودگي هوا مي شوند.

ب- منابع مصنوعي:
 

که شامل وسائط نقليه، صنايع و نيروگاه ها، سيستم هاي گرم کننده ي منابع خانگي و تجاري، زباله سوزها و مواد راديواکتيو مي باشد.
آلوده کننده ها بر اساس اثرات فيزيولوژيک به 4 دسته تقسيم مي شوند:
• مواد التهاب آور و محرک (محرکهاي مجاري تنفسي و ريه ها).
• خفه کننده ها (ساده: مثل دي اکسيد کربن و اتان که با هموگلوبين خون ترکيب نمي شوند، بلکه باعث کاهش رقت اکسيژن خون مي شوند).
شيميايي: مانند سيانوژن و منواکسيد کربن که با هموگلوبين خون ترکيب شده و اکسيژن رساني به بافتها را مختل مي کند.
متأثر بر روي آنزيم هاي سلولي: مانند سيانورها و نيتريت ها که با تأثير بر سيستم آنزيمي سلول سبب مي شود سلول قادر به گرفتن اکسيژن از خون نباشد.
• بيهوشي آور و مخدرها
• سموم سيستميک (صدمات ارگانيک، صدمات دستگاه عصبي، صدمات به دستگاه خونساز، فلزات سمي مثل سرب، جيوه و کادميوم و مواد معدني غير فلزي سمي مثل آرسنيک و فسفر و ...).
هم چنين مي توان منابع آلودگي هوا را به 3 دسته ي اصلي متحرک (خودروها)، ثابت (نيروگاه ها) و منابع تجاري و خانگي تقسيم بندي کرد.

اثرات جهاني آلودگي هوا
 

1. گرم شدن جهاني:
 

انسان ها گازهايي را به هوا مي فرستند که ممکن است باعث افزايش دماي متوسط زمين گردند که به آن فرايند گرم شدن جهاني يا اثر گلخانه اي (green house effect) گويند. ابرها تابش ورودي و خروجي خورشيد را در خود نگه مي دارند. گازهاي گلخانه اي به عنوان يک مانع حرارتي در اطراف زمين باعث افزايش دماي سطح زمين مي گردند. اصطلاح اثر گلخانه اي از فرآيند همرفت در گلخانه هاي شيشه اي گرفته شده است. مي دانيم که در گلخانه هاي شيشه اي، شيشه تقريباً تمامي پرتوهاي طول موج بلند بازتاب شده از سطح زمين را به داخل گلخانه منعکس مي کند و با به دام انداختن انرژي باعث گرم شدن هواي درون گلخانه مي گردد.
2. کاهش ازن استراتوسفري جو:
اگر لايه ازن از بين برود، مقدار زيادي نور ماوراء بنفش به سطح زمين مي رسد و به همين علت آمار سرطان پوست بالا مي رود.
3. باران هاي اسيدي:
ميانگين اسيديته باران در طول 40 سال گذشته افزايش يافته است که به علت افزايش نشر اکسيدهاي گوگرد و اکسيدهاي نيتروژن است و افزايش دو ماده ي اخير نيز به علت افزايش فعاليت هاي مختلف صنعتي از قبيل نيروگاه ها، صنايع و زباله سوزها بوده است. اکسيد هاي گوگرد و نيتروژن منتشره در اتمسفر در طي چند ساعت تا چند روز به تدريج با بخار آب واکنش داده و به اسيد سولفوريک و اسيد نيتريک تبديل مي شوند. معمولاً اين مواد به وسيله قطرات باران جذب شده و به صورت بارش اسيدي به سطح زمين برمي گردند. قسمت اعظم باران اسيدي مربوط به So2 است و اکسيدهاي ازت در درجه ي دوم اهميت قرار دارند.

4. ذرات معلق:
 

به آن دسته از مواد پراکنده ي جامد يا مايع اطلاق مي شود که اندازه آنها از قطر يک مولکول 0/0002 ميکرومتر بزرگتر و از 500 ميکرومتر کوچکتر باشد.

اثرات آلودگي هوا بر انسان ها:
 

محيط زيست تأثير زيادي بر سلامتي مردم دارد و در حال حاضر مسئله ي حفاظت از محيط زيست در مقابل انواع آلاينده ها در سراسر جهان مورد توجه خاص مي باشد. کودکان و سالمندان از جمله اقشار آسيب پذير جامعه مي باشند که غالباً اين دو گروه جزو اولين قربانيان اصلي آلودگي هوا مي باشند. هر انسان در طول حيات خود ميليون ها فوت مکعب هوا را تنفس مي کند. همانطور که قبلاً هم ذکر شد، آلاينده هاي هوا منشأ طبيعي يا مصنوعي دارند و هم چنين مي توان آنها را به شيميايي و ميکروبي نيز تقسيم کرد.
از جمله شرايطي که با عث مي شوند انواع آلاينده هاي شيميايي و ميکروبي براي سالمندان خطرناک و تهديد کننده باشد عبارتند از:
• غلظت آلاينده ها در هوا از حداکثر مجاز بيشتر شود. وسايط نقليه با ايجاد ترافيک گسترده، منبع اصلي آلودگي هوا بوده و مسبب افزايش بيماري هاي تنفسي در بين مردم مي شوند.
• تغييرات شرايط محيطي مؤثر بر آلاينده ها از قبيل رطوبت، دما و پايداري هوا، پديده ي وارونگي، تابش نور خورشيد، ميزان بارندگي و ريزش هاي جوي، روزهاي هفته و فصول سال منجر به ايجاد شرايط بحراني و تهديد کننده ي سلامتي مي شوند.
آلاينده هاي هوا بر سلامت جسم، روان، رفتار، اخلاق و عاطفه ي انسان به ويژه کودکان و سالمندان به طور آشکارتر اثرات زيانباري به جا مي گذارد. بسته به منابع آلودگي، وضع جغرافيايي و نحوه پراکندگي آلودگي، وضعيت اجتماعي، اقتصادي و سياسي جامعه، اين تأثير متغير مي باشد.
تنفس منو اکسيد کربن که 200 برابر سريع تر از اکسيژن با خون ترکيب مي شود، از جمله عواملي است که مشکلات تنفسي، قلبي، عروقي را در شهرها دامن مي زند. افزايش منواکسيدکربن موجب سردرد و سرگيجه در فضاهاي آزاد و حتي مرگ در فضاهاي بسته مي شود.
سرب موجود در هوا اثرات جبران ناپذيري بر سيستم عصبي کودکان دارد و سبب افت تحصيلي آنها شده از ميزان استعداد و هوش و ذکاوت آنها مي کاهد.
افزايش غلظت ازن در هواي شهرها ارتباط معني داري با افزايش ميزان پذيرش بيماران در اورژانس بيمارستان ها، نسبت به NO,NOX,SO2 دارد.
بعضي از هيدروکربن ها مثل بنزوپيرين سرطان زا هستند و با بلعيده شدن ذرات آلوده ي هوا، منجر به سرطان معده مي شوند.
کاهش ديد در شهرهاي بزرگ، يکي از اثرات حضور ذرات معلق بسيار ريز در هواست که به همراه خود ترکيبات سولفوره و ... هم دارند و بالقوه خطرناک مي باشند. اين کاهش ديد در واقع با پنهان کردن چشم اندازها، کيفيت زندگي را تحت تأثير قرار مي دهند. آخرين تحقيقات انجام شده، نشان داده است که افزايش غلظت SO2,NO2 در هوا به ترتيب، ارتباط معني داري با افزايش پذيرش سالمندان و پذيرش کودکان در اورژانس بيمارستان ها دارد. NOX عامل افزايش دهنده ي حساسيت بدن به عفونت هاي باکتريايي است و بيماري هاي ريوي و مرگ و مير را افزايش مي دهد.
افزايش آلودگي هوا به خصوص ازن در هر روز سبب افزايش مرگ و مير در همان روز و روز بعد از آن مي شود که اين مشکل بيشتر براي افراد بالاي 65 سال اتفاق مي افتد.
در ماه هايي از فصل زمستان گاهي شرايط جوي خاصي ايجاد مي شود که در نتيجه ي آن جريان حرکت و جا به جايي هوا به صورت صعودي و به عبارت ديگر از پايين به بالا کاهش مي يابد. (اينورژن) در اين حالت حرکت هواي آلوده به سمت بالا کند مي شود و حالت پايداري هوا، ايجاد مي شود و اين امر باعث مي گردد بر غلظت آلاينده هاي هوا افزوده شود و به صورت رقيق در نيايد. مقدار هوايي که براي کاهش غلظت هوا و رقيق شدن آن لازم است، کاهش مي يابد و در ارتفاع 500- 400 متري زمين جرياني از هوا مثل يک سقف قرار گرفته است که مانع جا به جايي هوا و رقيق شدن آن مي شود. حالت اينورژن يا وارونگي هوا در طول زمستان ممکن است چند بار اتفاق بيفتد.

راه حل هاي مؤثر براي کاهش آلودگي هوا:
 

آگاه کردن مردم از اثرات زيانبار آلودگي هوا و منابع توليد و انتشار آن، از اهميت خاصي برخوردار است و در واقع توسعه ي آموزش همگاني و جلب مشارکت مردمي نقش مؤثري در اين ارتباط بر عهده دارد.

چند توصيه ي بهداشتي:
 

• خودداري از تردد غير ضروري در سطح شهر به خصوص بخش مرکزي و انجام امور با تلفن، نمابر و خدمات پستي تا حد امکان.
• درصورت ضرورت تردد در سطح شهر، ضمن استفاده از وسايل نقليه ي عمومي، از ماسک مناسب هم استفاده نماييد. ماسک هاي کاغذي به لحاظ اينکه آلاينده ها را از خود عبور مي دهند، به هيچ وجه توصيه نمي شوند و بهتر است از ماسکهاي فيلتردار و ماسکي که دهان و بيني را به طور کامل پوشش دهد، استفاده شود. ماسک بايد هر يک و نيم تا دو ساعت تعويض شود، چون با توجه به وجود ميکروبها، خود، منبع آلودگي مي شوند.
• وسائط نقليه ي تحت اختيار خود را با تنظيم موتور و تعويض فيلتر کنترل نماييد.
• در شرايط بحران آلودگي هوا بيشتر از مواقع ديگر مواظب سلامتي کودکان و سالمندان خود باشيد.
• سيگار نکشيد و تذکرات فوق را حتماً به ديگران يادآور شويد.
• آموزش همگاني و مشارکت مردمي ابزاري مناسب براي کنترل آلودگي هاي محيط زيست است. شما هم با مشارکت خود و رعايت نکات فوق سهمي در کاهش آلودگي هوا داشته باشيد، تا هم خود سالم باشيد و هم کودکان و نوجوانان و جوانان، که آينده سازان ايران اسلامي مي باشند، سالم بمانند.
منبع: نشريه پيام پزشک، شماره 55..